"Triumf Luny i Wenus. Pasja Hieronima Boscha", Anna Boczkowska, Kraków 1980 : [recenzja]

Morawski, Zbigniew

"Triumf Luny i Wenus. Pasja Hieronima

Boscha", Anna Boczkowska, Kraków

1980 : [recenzja]

Przegląd Historyczny 71/3, 637-638

1980

Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,

gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych

i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie

w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,

powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego

i kulturalnego.

Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki

wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach

dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.

Z A P IS K I

₆₃₇

Książka zaopatrzona jest w indeksy osobowy i geograficzny oraz zawiera m apkę posiadłości klasztoru.

K. S.

Ryszard P a l a c z , Filozofia polska w ieków średnich, seria „Ome­ ga”, Wiedza Powszechna, W arszawa 1980, s. 255.

Książka tra k tu je o stanie filozofii polskiej XV w. na Uniwersytecie K rakow ­ skim. O tw iera ją treściw y zarys początków U niw ersytetu i organizacji nauczania. Dalej następuje przegląd orientacji doktrynalnych, oraz problem atyki metodo­ logicznej, logiki, etyki i psychologii, stanowisk kręgów uniw ersyteckich wobec pro­ blemów społeczno-politycznych Kościoła i państwa, dziejów filozofii przyrody i sy­ tu a c ji nauk ścisłych.

Od reaktyw ow ania U niw ersytetu na początku XV w. filozofia krakow ska po­ zostaje pod przemożnym wpływem nom inalizm u Ockhama i B uridana; upraw ia się więc konstruktyw ną krytykę myśli scholastycznej, zwłaszcza od chwili upadku konkurencyjnego U niw ersytetu Praskiego. Zainteresow ania filozofii nom inalistycz- nej doprowadziły do rozwoju metodologii nauk i logiki z pew nym uszczerbkiem w metafizyce. Główne cechy postawy intelektualnej środowiska krakowskiego — krytyka arystotelesowskiego dziedzictwa, uznanie roli doświadczenia i obserwacji, roli rozum u ludzkiego w procesie poznania — wydały owoc w postaci dorobku M ikołaja K opernika.

Na tle innych uniw ersytetów średniowiecznej Europy Akademia K rakow ska w yróżnia się dorobkiem w sferze ścisłej i przyrodniczej, pozostaje jednak w tyle pod względem recepcji humanizmu. W środowisku krakow skim rozw ija się on poza Uniwersytetem . Hum anizm pozostaje w opozycji do uczelni, na k tórą w d ru ­ giej połowie XV w. w kracza scholastyka. I teologia bierze górę nad filozofią.

Z. M.

A nna B o c z k o w s k a , T riu m f Luny i Wenus. Pasja Hieronima

Boscha, W ydawnictwo Literackie, K raków 1980, s. 192.

Mimo iż w m alarstw ie H ieronim a Boscha widzi się zazwyczaj projekcję cho­ rej w yobraźni i ponurych obsesji, możliwa i sensowna okazuje się próba in ter­ pretacji tego wielkiego m alarza w języku jego epoki. A. B o c z k o w s k a prze­ prowadza ją w oparciu o symbolikę piętnastowiecznego mistycyzmu devotionis

modernae, używ aną w kręgu szkoły Bractw a Wspólnego Życia w ’s H ertogen­

bosch, rodzinnym mieście artysty, a znaną przede wszystkim z kom paracji, za­ w artych w dziełach Jan a Ruysbroecka. Symbolika litera tu ry mistycznej jest spo­ krew niona z sym boliką alchemiczną i astrologiczną — w om awianych przez autorkę dziełach Boscha — w „Godach w K anie G alilejskiej” i na try p ty k u

„Ogród rozkoszy ziemskich” reprezentują ją ciągle powracające m otywy kraba,

fontanny, Słońca i Księżyca, herm afrodyty, hom unkulusów, zam kniętych w szkla­ nych kolbach itp. przekonyw ująco w yjaśniane przez A. Boczkowską w oparciu o bogaty m ateriał ilustracyjny — ikonograficzny i literacki. Niekiedy pojaw iają się też symbole magiczne (motyw jaja, czy kam ienia z otworem), naw iązujące do archetypowych przejaw ów magii płodności.

Przy okazji w arto zauważyć, że autorka zbyt am bitnie wyznaczyła granice

kulturow e, w których chce umiejscowić Boscha. Poszukiwanie źródeł układów

638

rokie, w starożytnej G recji i na morzach południowych dodaje może książce scientycyzmu (w guście dość zresztą staroświeckim), ale na fenom en jego m a la r­ stw a niewiele rzuca św iatła. Wielka byłaby szkoda, gdyby to w łaśnie zadecydo­ wało o stosunkowo słabym zaaw ansow aniu badań w innym , donioślejszym k ieru n ­ ku — w studiach nad innym i m alarzam i tam tej epoki i regionu, którzy posługiwali się podobnym zestaw em symboli. Odnosi się wrażenie, że analogie, które proponuje A. Boczkowska nie zostały dobrane najcelniej.

Zadaniem zaskakujących układów ikonograficznych Boscha jest przedstaw ie­ nie subtelnych idei m istyków devotionis modernae — jednolitego, nadprzyrodzo­ nego charakteru miłości — od cielesnej po m istyczny związek Chrystusa z E kle­ zją, łagodnej m elancholii Raju, tragedii grzechu — jednym słowem tego, co było ' zbyt szokujące i w yrafinow ane dla nieerudytów końca XV w., lub ze względu na heterodoksalny ch arak ter w stosunku do oficjalnej nauki Kościoła wymagało pewnego kam uflażu. Przy tym , w brew całej symbolistycznej dyscyplinie, k tórą starała się przedstaw ić A. Boczkowska, uwagę odbiorcy absorbuje na obrazach Boscha przede wszystkim ich nadrealizm , świadczący o wielkiej dynamice prze­ żyć autora. Ow nadrealizm czyni symbolikę mało kom unikatyw ną. Dzisiejsza atrakcyjność Boscha świadczy pośrednio o jego klęsce wobec odbiorców m u w spół­ czesnych.

Z . M .

A. Ł. C h o r o s z k i e w i c z , R usskoje gosudarstwo w sistiem ie

m ieżdunarodnych otnoszenij konca XV — naczala X V I w., Izdatiel-

stwo „N auka”, Moskwa 1980, s. 293

W oparciu o wielojęzyczną literatu rę i obszerny m ateriał źródłowy (w tym archiw alny) autorka dała zw arty, bogaty w faktografię i refleksję teoretyczną, obraz w ielostronnych stosunków Państw a Moskiewskiego z Europą (i Turcją) na przełomie XV і XVI wieku. Książka stanowi efekt w ielu lat pracy badawczej i dyskusji w gronie historyków radzieckich. Chronologicznie praca obejm uje la ­ ta 1478 (przyłączenie Nowogrodu Wielkiego) — 1533 (reform a m onetarna), które należą do końcowego etapu długiego procesu prowadzącego do pow stania scen tra­ lizowanej m onarchii rosyjskiej. Książkę otw iera rozdział omawiający drogi, form y i jakość w zajem nej inform acji Państw a Moskiewskiego i krajów europejskich. Dalej autorka kolejno przedstaw iła kontakty gospodarcze, polityczne i kulturalne, podkreślając ich w zajem ne uw arunkow anie. W dziedzinie stosunków handlowych omówiono stru k tu rę rosyjsko-europejskiej w ym iany towarowej, drogi handlowe i politykę handlow ą Państw a Moskiewskiego, pobudzającą aktyw ność kupiectw a rosyjskiego. Najszerzej ujęte zostały kontakty polityczne (145 stron), z których uwagę autorki skupiły działania władców m oskiewskich m ające na celu włączanie do terytorium państwowego ziem ruskich pozostających pod władzą Litwy, zdoby­ cie praw handlowych i ziem nad Bałtykiem oraz zapew nienie sobie bezpieczeń­ stw a od C hanatu Krymskiego. Podstawowym elem entem tych stosunków pozosta­ w ał perm anentny konflikt z państw em polsko-litewskim , który był motorem po­ czynań dyplomacji rosyjskiej w Europie (sojusze, kw estia ty tu łu w ładcy moskiew­ skiego). Oddzielne rozdziały om aw iają kontakty z państw am i włoskimi i p a­ piestwem, T urcją i patriarchą. A utorka położyła nacisk na ścisły związek polityki zagranicznej z w alką o tro n moskiewski w końcu XV w ieku (Iw an III i problem jego następcy). O statnia część książki poświęcona jest kontaktom kulturalnym . Pewnego rodzaju m odernizacja R o s ji była niezbędna wobec szeroko zakrojonego program u politycznego Moskwy. Służyło tem u ściąganie licznych specjalistów