Kronika.

K

R

O

N

I

K

A

V M IĘ D Z Y N A R O D O W Y K O N G R E S H I S T O R I I G O S P O D A R C Z E J X I-ΓΙ M IĘ D Z Y N A R O D O W Y K O N G R E S N A U K H IS T O R Y C Z N Y C H

V M ię d zyn a ro d o w y Kongres Historii Gospodarc zej (Leningrad 11—15 sie rp ­

nia) i X III M ię dzyn arodow y Kongres Nauk Historycznych (Moskwa 17—23 sierpnia 1970) zasługują na szerokie omówienie w polskiej prasie n aukowej, z a ­ rów no ze w z g lę d u na ich znaczenie ogólne, ja k też na w y j ą t k o w o liczny i a k t y w ­ ny udział delegacji polskich. Jesienią ub.r. w ielu uczestn ików w y p o w ie d zia ło się na te t e m a ty w dziennikach i czasopismach, a „ K w a rta ln ik H istoryc zn y” zorga­ n izował specjalną dyskusję. W naszej „K ronice” zam ieszc zam y sprawozdania i oceny dotyczące pracy niektórych ty lk o sekcji oraz nieco u w ag ogólnych, p r z e ­ kazanych Redakcji p rze z ucze stników.

R edakcja

Kongres leningradzki, na który przybyło ponad 1200 uczestników, obradował w Pałacu Taurydzkim. Dogodny plan pałacu u łatw iał kontakty uczestników , to­ też za jedno z najw ażniejszych osiągnięć kongresu można będzie zapewne uznać nawiązanie szerokiego bezpośredniego kontaktu m iędzy uczonymi, zwłaszcza zaś uczonymi radzieckim i (stanow ili połow ę zgłoszonych.) i innych krajów. Organi­ zatorzy uczynili w iele, by przełam ać bariery językow e: w każdej z sal w yp o­ w iedzi z trybuny tłum aczone b yły natychm iast z rosyjskiego, francuskiego, angielskiego i niem ieckiego na pozostałe z tych języków . Ten ogromny w ysiłek organizacyjny :(każde m iejsce zaopatrzone było w sprawnie działające słuchawki) b ył niestety konieczny, bowiem znajomość, choćby bierna, obcych języków jest w ciąż u w ielu badaczy n :edostateczna, a język rosyjski grał tym razem w ielką rolę.

T eksty referatów i kom unikatów w ydane zostały w w iększości w języku rosyjskim i jednym z zachodnich. Otrzymywano je bezpośrednio przed otw ar­ ciem kongresu, m ożna też było zaopatrzyć się w brakujące zeszyciki w salach obrad. Na zapoznanie się jednak z treścią choćby części z nich czasu brakło.

W iąże się to z głów nym problem em organizacyjnym zjazdów tego typu: roz­ rastają się one do granic, w których zaczynają tracić swój pierw otny sens i charakter. W ielką liczbę sekcji (w Leningradzie — 9) krytykow ano już w zw iąz­ ku z n aszym -zjazd em lubelskim . W Leningradzie referatów było tak w iele, że choć prelegentom udzielano po kilkanaście czy naw et kilka m inut czasu, były posiedzenia, w toku których brakło czasu na dyskusję.

D elegacja polska (53 członków, to, jest 19°/'o uczestników z zagranicy) u stę­ powała liczebnością tylko radzieckiej, am erykańskiej i francuskiej. A ktyw ność Polaków była znaczna, zarówno pod w zględem liczby kom unikatów, jak i w d y­ skusji.

Duże zainteresow anie w yw ołały obrady sekcji V, poświęconej formom w ła ­ sności w system ie feudalnym i początkom kapitalizmu. Problem w łasności zna­ kom icie nadaje się do badania porównawczego, choć próba łączenia zagadnień azjatyckich i europejskich naruszyła w praktyce zw artość problem atyki i dy­ skusji. R eferat J. T o p o l s k i e g o na tem at feudalizacji gospodarki w ielkich

dóbr w Europie środkowej i w schodniej XVI—XVIII w. w yw ołał ożywioną

dyskusję. Spraw y te pow inny wrócić pod obrady następnych kongresów i specja­ listycznych konferencji.

K R O N I K A

₃₅₃

Zagadnienia handlu i kredytu epoki preindustrialnej dyskutow ane b yły

w dwóch odrębnych sekcjach. Podział ten okazał się niesłuszny, bowiem przed­ m iot obrad był w istocie w spólny. W ydaje się, że podział na sekcje i szczegóło­ w y plan obrad pow inien podlegać korekturze w związku z treścią przygotow a­ nych referatów.

Bardzo liczny udział historyków radzieckich pozw olił w ielu cudzoziemcom zetknąć się po raz p ierw szy z dorobkiem uczonych z republik zw iązkowych. Sum ując im presje z programu obrad i dyskusji podkreślić trzeba, wśród innych, w ielki dorobek historyków estońskich, którzy w yróżnili się nowoczesnością m e­ tod badawczych (referaty L. L o o n e i I. S i l d m a e o strukturze i m ode­ lach renty feudalnej w Estonii w X VIII w.; J. K a h к — na tem at analizy m a­

tem atycznej problem ów rozwoju społeczno-gospodarczego Estonii w pierwszej

połow ie X IX w.; H. P a l l i — o badaniach historiom etrycznych w zakresie dem ografii i historii gospodarczej Estonii).

Obrady sekcji poświęconej m etodologii przeszły pod znakiem zastosowania

kom puterów w badaniach historycznych. Przedstawiono różnorakie próby ich

zastosowania, głów n ie w dem ografii historycznej, badaniach Koniunktury gospo­ darczej, od średniow iecza począw szy, zwłaszcza zaś chyba w studiach nad w y ­ odrębnionym i grupami społecznym i, jak np. wojsko. Gros czasu w referatach i dyskusji poświęcono technice zbierania i opracowyw ania danych. W ydaje się, że na w ięcej uwagi zasługuje k w estia stosow ania metod m atem atycznych (ma­ szyn cyfrowych) do krytyki źródeł poddawanych obróbce. Sprawa ta w yjdzie zapew ne na pierw szy plan, gdy znane już będą w yniki pierwszych prac h isto­ rycznych opartych na zastosowaniu m aszyn cyfrowych. Obecnie są to głów nie badania regionalne zw iązane z zachowaniem obfitych źródeł, nie do ogarnięcia m etodam i tradycynym i. W Leningradzie nie dyskutow ano przedsięw zięć o zna­ czeniu m iędzynarodowym . Przedstaw iony został natom iast am erykański projekt

Historical Data Center for Collective Biography (referat T. K. R a b b a). Zain­

teresow ani tym przedsięw zięciem mogą zwrócić się pod adres: Miss Mary Jane Elenew ski, c/o Professor Theodore K. Rabb, D epartam ent öf H istory, Princeton U niversity, Pinceton N.J., 08340, USA.

W ybrany został w L eningradzie nowy zarząd M iędzynarodowego Tow arzy­ stw a H istorii Gospodarczej. Now ym prezesem został prof. K rislof G l a m a n n (Kopenhaga). U stępujący prezes, prof. W. K u l a został w ybrany prezesem ho­ norowym. Prof. J. T o p o l s k i e g o w ybrano członkiem Zarządu.

X III M iędzynarodowy Kongres Nauk H istorycznych był najliczniejszym

z kongresów dotychczasowych: blisko 4000 uczestników z 45 krajów. Odbyły się dwa posiedzenia plenarne oraz 40 sekcyjnych, ponadto obradowało kilkanaście kom isji specjalistycznych. N a sam ych tylko sekcjach (4 chronologiczne, m etodo­ logiczne tudzież osobna sekcja „kontynentów ”) przedyskutow ano 80 referatów . Na kilku wybranych posiedzeniach pierw szeństw o w dyskusji przyznano pow ołanym zawczasu ekspertom . R eferaty rozesłane wcześniej nie b yły odczytywane. Funkcjo­ nowało rów noczesne tłum aczenie w ystąpień z rosyjskiego na francuski i angielski oraz na odwrót.

Sekcja metodologiczna cieszyła się w ręcz niebyw ałą frekw encją. D yskuto­ wano w niej m.in. nad m iejscem historii w ram ach nauk społecznych, nad za­ stosowaniem m aszyn w badaniu historycznym , nad funkcją biografistyki, nad znaczeniem m asowych relacji w studium historii najnowszej. Sek cja kontynentów pośw ięciła n iew iele uwagi Indiom i Chinom. Jeden dzień poświęcono Czarnej A fryce, drugi zaś — A m eryce Łacińskiej, przy znikomej reprezentacji krajów trzeciego św iata. Na Sekcji historii najnowszej najżywszą dyskusję spowodow ał w ęgierski referat o faszyzm ie, w okół którego starli się w yraziciele sprzecznych poglądów na definicję, genezę i w alor aktualny problemu. K om itet dziejów

354

II w ojn y św iatow ej skupił się na tem acie mniej kontrowersyjnym : udziale mas roboczych w 'w y s iłk u w ojennym . Wśród najbardziej aktyw nych kom isji w ym ie­ nić należy kom isję ruchów i struktur społecznych (referat zbiorowy nad rucha­ m i chłopskim i od schyłku X V III w. po dzień dzisiejszy); kom isję slaw istyczną (cykl referatów o roli m iast w rozwoju św iadom ości narodowej); kom isję po­ rów naw czej historii w ojskow ości (życie i psychologia żołnierzy w szystkich slopn', w tym partyzantów; m etodyka, dokumentacja, ikonografia). W ramach kongresu odbyło się też jednodniow e kollokwiurn leninow skie.

Na zjeździe zaznaczył się silny udział referentów i dyskutantów z krajów so­ cjalistycznych. Goście zachodni nie w pełni skorzystali z otwartej m ożliwości konfrontacji, uchylając się od dyskusji nad w ielu referatam i, nawet odnoszącymi się do bliskiej im problem atyki. Delegacja polska (ponad 160 osób) była czwarta co do liczebności, po ZSRR, U SA i Francji. M ieliśmy sobie przyznane 4 referaty sekcyjne (J. W. B o r e j s z a , J. G i e r o w s k i , B. L e ś n o d o r s k i , H. Ł o w - m i a ń s к i), 8 zaś w ygłosili Polacy w komisjach. Polskich w ystąpień w ' d y­ sk usji na sekcjach w kom isjach było około 90. D elegacja polska ofiarow ała kon­ gresow i 2-tom ową księgę w języku francuskim. Tom I (red. A. W y c z a ń s k i ) zaw ierał inform acje o stanie polskiej nauki historycznej, a tom II (red. J. T a z- b i r) w ybraną bibliografię z ostatniego 25-lecia. Tom I w ym ienionej księgi ukazał się również w w ersji rosyjskiej.

W czasie kongresu obradowało rów nież w alne zebranie M iędzynarodowego K om itetu Nauk Historycznych. Now ym prezydentem na okres pięcioletni obrany został A. G u b e r (ZSRR). Prof. A. G i e y s z t o r (Polska) zostal ponow nie pow ołany do składu Biura. N astępny kongres w 1975 r. ma odbyć się w Stanach Zjednoczonych.

U czestnicy Sekcji Historii starożytnej na obu kongresach b yli stosunkowo nielicznie reprezentowani. Dlatego też w obradach tej sekci mniej w idoczne b yły niekorzystne skutki m asow ości kongresów, natom iast szeroki udział uczonych radzieckich z całego praw ie terenu ZSRR p ozw olił na bliższe zapoznanie się z nurtującym i historyków radzieckich problem am i i interesującym i w ynikam i w ykopalisk na odległych terenach styku w pływ ów grecko-rzym skich i wschodnich.

Na obu kongresach w centrum dyskusji znalazły się problem y niew olnictw a starożytnego. W Leningradzie m ówiono o wydajności pracy niew olniczej, szczegól­ nie w Italii; dyskusja częściow o kuluarowa (niestety zabrakło czasu na dyskusję podczas obrad, zbyt w ielka była liczba referatów i głosów zam ów ionych w d ysku ­ sji) raczej doprowadziła do w niosku, że wobec fragm entaryczności danych o w y ­ dajności pracy w starożytności i braku m ożliw ości porównań m iędzy pracą w o l­ nych i niew olników nie da się tej k w estii rozstrzygnąć. W M oskwie posiedzenie pośw ięcone strukturze społecznej w starożytności z referatem prof. S. L. U t c z e n - k o i I. M. D i a k o n o w a było jednym z najbardziej interesujących. Referenci odeszli bowiem w sw oim w ykładzie od tradycyjnego podziału podstaw owego na w olnych i niew olników , starali się natom iast w proponowanym przez siebie podziale społecznym zastosować kryterium stosunku do produkcji — a w ięc po­ dział na grupy: 1.) ludzi m ających bezpośrednio lub pośrednio w łasność środków produkcji a nie biorących osobiście udziału w procesie produkcyjnym ; 2.) Ludzi m ających w łasność środków produkcji i biorących udział w produkcji; 3.) ludzi pozbawionych w łasności środków produkcji a będących bezpośrednim i produ­ centam i dóbr. A co najw ażniejsze, w tej ostatniej grupie autorzy referatu um ie­ ścili zarówno n iew olników sensu stricto, jak i inne grupy ludności zależnej. Zwró­ cili także uw agę na zróżnicowanie społeczne grupy niew olników , których część posiadała środki produkcji i korzystała z cudzej pracy. Dyskusja, w której brali

355

Na kongresie m oskiew skim na zebraniu pierw szym m ówiono o zagadnieniach rów now agi sił politycznych w starożytności klasycznej, o w ynikach nowszych badań nad rozszerzaniem się ob yw atelstw a rzym skiego (W. S e s t o n) oraz o problem atyce w ielkiej kolonizacji greckiej w Italii i na Sycylii (G. V a 11 e t). Bardzo ożywioną dyskusję w yw ołały też referaty poświęcone zagadnieniom w za ­ jem nego stosunku św iata klasycznego i ludów B liskiego Wschodu starożytnego (T. R. S. B r o u g h t o n i V. D. В 1 a w a t s к y).

Bardzo szczupła delegacja polskich historyków starożytnych (trzy osoby) w Leningradzie zaznaczyła się dwoma kom unikatam i, w M oskwie głosam i w dy­ s k u s ji'i udziałem w prezydium na jednym z posiedzeń.

A. M., S .K . , I.B.-M .

14— 19 w rześnia 1970 obradował w W iedniu X m i ę d z y n a r o d o w y k o n ­ g r e s g e n e a l o g i i i h e r a l d y k i , zorganizowany przez A ustriackie To­ w arzystw o Heraldyczne „A dler”. Obrady kongresu, w którym udział w zięło około 300 uczestników, odbyw ały się w sekcjach: genealogii, heraldyki, sfragistyki, w ek sylologi1, ikonografii i insygniologii; w ygłoszono kilkadziesiąt referatów i k o­ m unikatów. Kongres połączony był z obchodem 100 rocznicy założenia A ustriack ie­ go Towarzystwa H eraldycznego „A dler”.

W dniach 22—25 września 1970 odbyło się w Táborze IV S ym p o siu m Pra.gense, zorganizowane przez praski Instytut Historii C zechosłow acji i H istorii P ow szech ­ nej Czechosłowackiej A kadem ii Nauk. Temat sym pozjum — „ T a b o r i r e w o ­ l u c j a h u s у с к a ” zw iązany był z obchodami 550-lecia założenia husyckiego miasta. IV S ym p o siu m Pragense, podobnie jak poprzednie, zgromadziło licznych przedstaw icieli m ediew istyki czeskiej a także sporą grupę badaczy zagranicz­ nych — z krajów europejskich i Am eryki Północnej. W czasie sym pozjum w y g ło ­ szono 16 referatów , które w w iększości poruszały problem atykę ideologii tabo- ryclťej, w powiązaniu bądź z dziejam i ruchu husyckiego, bądź z szerszym tłem ideologii późnego średniowiecza.

W pierwszym dniu sym pozjum , po uroczystości otwarcia, J. J a n á č e k (Praga) w ygłosił referat w stępny, zaw ierający uwagi o problem atyce badawczej husytyzmu., zwłaszcza ruchu taboryckiego. W referacie przew ażał punkt w id ze­ nia badacza dziejów gospodarczych a na plan pierw szy w ysu n :ęta została pro­

blem atyka badań nad strukturą ekonomiczną regionu Czech południowych

w X V w. Poruszono rów nież zagadnienie przemian społecznych w okresie h usy­ tyzm u oraz ich w pływ u na późniejszy układ stosunków społecznych.

Drugi dzień sym pozjum otworzyło w ystąpienie J. M e z n i k a (Brno) poru­ szające w ażki problem wzajem nego stosunku dwu najw iększych ośrodków ruchu husyckiego — Taboru i Pragi. Autor zw rócił uw agę na odm ienny układ sił społecznych odgrywających decydującą rolę w tych m iastach i na odm ienną sy tu ­ ację Pragi i Taboru w okresie husytyzm u. R. H e c k (Wrocław) podjął zagadnienie znaczenia dążeń narodowych i poczucia przynależności słow iańskiej w ruchu tabo- ryckim . Analiza tek stów dokonana przez autora m iała na celu w ykazanie roli świadom ości słow iańskiej w ruchu husyckim i jej zw iązku z poczuciem czeskiej

356

św iadom ości narodowej. Często akcentow ane przez uczestników sym pozjum zja­ w isko złożoności ideowej ruchu husyckiego podkreślone zostało rów nież w refe­ racie J. B. Č a p k a (Praga). Zwrócono tu uwagę na specyfik ę sytuacji społecznej Czech w schodnich (w odróżnieniu od południowych), która m iała niem ały w pływ na uform ow anie nurtu „orebickiego” w husytyzm ie. R eferat poruszył rów nież spraw ę stosunku tego nurtu do radykalnego odgałęzienia taboryckiego. Analiza struktury społecznej i gospodarczej oraz sytuacji politycznej dwu m iast połud- niow oczeskich — Taboru i Czeskich Budziejowic, dokonana w w ystąpieniu B. J a n o u š k a (Cz. Budziejow ice), dawała w yjaśnienie odmiennej roli, jaką m ia­ sta te odegrały w ruchu husyckim . Jedynym w ystąpieniem traktującym o m ilitar­ nych aspektach ruchu taboryckiego b ył referat J. D u r d i k a (Praga). Autor zw ró­ cił uw agę na rolę poszczególnych rodzajów woj.sk i om ówił kolejno działanie hu- syckiej piechoty, k aw alerii i artylerii. W czasie sym pozjum poruszano także pro­ b lem atyk ę związaną z dziejam i ziem graniczących z Czechami w czasach h usytyz- mu, co pozw alało w ykazać specyfikę antagonizm ów i w alk społecznych na tych terenach w zestaw ieniu z rew olucyjnym ruchem husyckim . Tego rodzaju zagad­ nienie podjął G. S z é k e l y (Budapeszt), m ówiąc o walkach klasow ych na W ę­ grzech w latach 143?— 1614, tj. w schyłkow ym okresie rozwoju husytyzm u czeskie­ go. Drugi dzień sym pozjum zam ykały dwa referaty o charakterze informacyjnym : M. R i c h t e r a (Praga) o „husyckim ” znalezisku archeologicznym w nr.ejscowości Sezim ovo Ostí oraz O. J a n k o v c a (Tabor) o technicznych podstawach rekon ­ strukcji historycznego m iasta Tabor.

Trzeci dzień obrad rozpoczął się od w ygłoszenia grupy referatów ściśle zw ią­ zanych z zasadniczą tem atyką Sympozjum. Pośw ięcone one b yły roli Taboru jako ośrodka rew olucji husyckiej oraz m iejscu taborytyzm u w ruchu husyckim i re­ w oltach europejskich w późnym średniowieczu. Na szczególną uwagę zasługiw ał obszerny referat F. S m a h e l a (Praga), który b y ł z jednej strony podsum owaniem dotychczasow ych badań nad ruchem taboryckim, zw łaszcza w dziedzinie jego id e­ ologii, z drugiej zaś strony, zaw ierał nowe w skazania i postulaty badawcze. A. T e n e n t i (Paryż) zw rócił uw agę na sp ecyfik ę rew olucji husyckiej w d zie­ jach ruchów społecznych i prądów ideow ych w Europie przełom u XIV i X V w ie ­ ku. W m yśl stw ierdzeń autora, husytyzm rodzi się i rozw ija w epoce, w której szereg struktur tradycyjnych, typowo średniow iecznych (również struktury m y­ ślowe) przeżyw a swój sch yłek a w ich m iejsce powstają nowe, charakterystyczne dla epoki nowożytnej. Wiążą się z tym określone trudności badaw cze — w w ielu pracach o husytyzm ie razić może przyjęcie p erspektyw y „zbyt średniow iecznej” lub „zbyt now ożytnej”. H usytyzm jako zjawisko społeczne lub inne zrozumieć można w p erspektyw ie procesów kulturow ych epoki, w której się rozw ijał. Po­ dobny tem at referatu przedstaw ił F. S e i b t (Bochum), m ówiąc o m iejscu Taboru i taborytyzm u w ideologii ruchów społecznych i rew olt schyłku X IV i początku XV w. N ie pozbawione akcentów polem icznych w ystąpienie badacza niem ieckiego w skazyw ało rolę herezji w rew olucji husyckiej, jej poszczególne aspekty, rolę po­ glądów chiliastycznych, w reszcie p ew ien typ utopii uform ow any w tabbrytyzmie. Odmienną problem atykę przedstaw ił F. G. H e y m a n n (Calgary — Kanada) cha­ rakteryzując kom unę taborską na tle średniow iecznych komun w Europie. O orga­ nizacji praw nej husyckiego m iasta m ów ił J. K e j ř (Praha) w ykazując m.in. zw ią­ zek norm praw nych przyjętych przez taborytów z założeniam i id eow ym i ruchu taboryckiego. A. M o l n á r (Praga) w sw ym w ystąpieniu podjął problem sto­ sunku teologii taboryckiej do zjaw iska przem ocy rew olucyjnej. Poglądy radykal­ nego seniora taboryckiego M ikołaja z Pelhřim owa są przykładem usankcjonow a­ nia przez „bożych bojow ników ” czynnej, zbrojnej w alk i ze złem, którego uosobie­ nie w id zieli oni w siłach obozu katolickiego i krucjaty antyhusyckiej. Postaci przyw ódców heretyckich w sektach X IV w. oraz w taborytyzm ie stanow iły przed­

357

Znaczna część w ygłoszonych referatów w yw ołała w ystąpienia dyskusyjne, po­ św ięcone bądź to sprawom metody badań, b ąd ź- sprawom interpretacji. W ym ienić tu należy w ystąpienia J. Kejřa (Praga), H. K o l l e r a (Salzburg), S. D o l e ž e l a (Marburg), R. Hecka (Wrocław) i innych.

M ateriały IV S ym p o siu m Pragense opublikowane zostaną w językach oryginal­ nych w czasopiśm ie „M ediaevalia Ęohem ica” oraz w przekładzie czeskim w czaso­ piśm ie „Jihočeský Sborník H istorický”.

S. В.

16—18 grudnia 1970 odbyło się w Sm olenicach (Słowacja) sympozjum naukowe na tem at c h a r a k t e r u f e u d a l i z m u w S ł o w a c j i w XVI—X VIII w. Organizatorem był Instytut H istoryczny Słow ackiej Akadem ii Nauk, zaś obok h is­ toryków i archiw istów słow ackich zaproszeni zostali do udziału rów nież badacze z Czech, Jugosław ią N iem iec, Polski (C. B o b i ń s k a , A. M ą c z a k , B. Z i e n t a ­ ra, L. Ż y t k o w i c z ) , W ęgier i ZSRR. R eferaty w ygłosili: A. S p i e s z — „Proces refeudalizacji w S łow acji”, P. R a t k o š — „Rozwój renty feudalnej w Słow acji X VI—X VIII w .”, P. I - I o r v á t h — „W spraw ie społeczno-gospodarczego i praw ­ nego położenia poddanych w Słow acji w X VI—X VIII w .” ; L. Ż y t k o w i c z przed­ staw ił „Uwagi nad ustrojem agrarnym w Polsce od XVI do XVIII w .”, а I. E τ ­ α e g (Zagrzeb) — „Rzut oka na strukturę rolną Chorwacji i S łow enii w XVII i XVIII w .” Również G. H e i t z (Rostock), J. K o č í , L. M a k k a i i A. M a ń k o w (Leningrad) om ów ili zagadnienia położenia chłopstw a odpowiednio — w schod­ nich N iem iec, Czech, Węgier i Rosji w om awianych stuleciach.

Zebranie razem licznego grona badaczy historii agrarnej Europy Wschodniej pozw oliło przedyskutow ać zarówno zagadnienia rozwoju renty feudalnej i p oło­ żenia chłopstwa w szerszej skali geograficznej. N ajw 'çcej uwagi poświęcono pro­ blem ow i „w tórnego poddaństw a”, a to w związku z tezą A. Spieszą, iż w Słow acji i na ziem iach czeskich ono nie w ystępow ało. W iększość obecnych odniosła się do tej tezy krytycznie. Wymiana poglądów w ykazała, że zarówno w term inologii jak w ocenie w ystępow ania w ielu zjaw isk panują daleko posunięte różnice; zw łaszcza w dziedzinie konfrontacji położenia gospodarczego chłopstwa i odpowiedniego usta­ w odaw stw a panuje w iele nieporozumień. Om awiane zagadnienia dyskutow ane b y ­ ły z punktu w idzenia realiów ustroju rolnego i gospodarki Europy XVI—XVIII w.; problem y m etodologiczne, próby precyzowania definicji traktowano m argineso­ wo. Zwrócono natom iast uwagę, że przydatne b yłyby intensyw niejsze form y w sp ół­ pracy badaczy zainteresow anych tymi p ro b lem am i m ówiono m.in. na tem at opra­ cow ania kw estionariusza-ankiety, dotyczącej ustroju rolnego, w szczególności zaś zjaw iska folw arku-przedsiębiorstw a rolnego, ‘ która pozw oliłaby sprecyzować po­ glądy historyków i obraz różnic regionalnych.

A. M.

26—28 października 1970 Instytut Historii Gospodarczej U niw ersytetu Kopen­ haskiego i K rólew skie (Duńskie) Towarzystwo N aukow e zorganizow ały w K open­ hadze kollokw ium pośw ięcone k r y t y c e ź r ó d ł o w e j i m e t o d o m w y k o ­ r z y s t a n i a n a u k o w e g o r e j e s t r ó w c ł a s u n d z k i e g o . R ejestry celne, które poczynając od końca XV w. dotyczą żeglugi, zaś od 1557 do 1β57 rów ­

358

nież towarów, zachowały się w R igsarkivet w Kopenhadze, gdz:e zajmują około 60 mb. Luki dotyczą kilku zaledw ie lat. Obok list oclonych statków i towarów istnieją też rejestry w ydatków zw iązanych z pracą komory celnej w Helsingor, akta sądowe i inne. Ten w yjątk ow y zespół źródeł wzbudzał od końca ubiegłego stulecia zainteresow anie historyków a w latach m iędzyw ojennych i p ięćdziesią­ tych rozgorzał rów nież ostry spór m iędzy badaczami duńskimi. Pow szechnie u w a­ ża się, że drukowany w yciąg z tych m ateriałów (wyd. N. B a n g i K. K o r s t) nie odpowiada potrzebom nauki, jednak pozytyw ne rozwiązanie trudności techn'cznych korzystan:a z tak ogromnego zespołu zaproponował ostatnio dr H. Chr. J o h a n ­ s e n , profesor U niw ersytetu w Odense (Dania). Jego projekt kodu i m etody pro­ gram owania m aszyny cyfrow ej, zastosow any do dwudziestu lat przełomu XVIII i początku X IX -w. i w ypróbow any na 1% danych, został przedstaw iony uczestni­ kom kollokw ium .

Pozostałe referaty dotyczyły: prof. P. J e n n i n a (École Pratique des Hautes

Études, Paryż) — w ykorzystania rejestrów sundzkich do badania długich cykli

koniunktury gospodarczej; doc. A. M ą c z a k a (Warszawa) — w ykorzystania ich do badania dziejów cen w X.VI/XVII w.; fil. lic. M. N i l s s o n (Linköping) — w artości źródłowej tych rejestrów dla końca XVII w.; prof. H. V a n d e r W e e (Louvain) m ów :ł o w ykorzystaniu m aszyny cyfrow ej dla innego rodzaju badań nad koniunkturą gospodarczą dawniejszych okresów.

W dyskusji brało udział kilkunastu historyków z Danii, Finlandii, Francji, Holandii, NRF, Portugalii i Szkocji. Panow ała zgoda, gdy chodziło o uznanie w ar­ tości naukowej om awianego zespołu. Również zasady zastosowania m aszyny cy ­ frow ej, przedstaw ione przez prof. Johansena, zostały przyjęte. Rozszerzono jednak zakres badanych zagadnień, postulując w zięcie pod uwagę cen (dla lat 1557— 1647) oraz przystosow anie kw estionariusza i kodu do zm ien'ających się od XVI do X IX w. form zapisu celnego. K ontynuację prac uznali zebrani za pilny postulat badawczy. Otwarty pozostaje problem form y i w arunków udostępniania m ateriału, przetra­ w ionego przez m aszynę cyfrową.

Jednocześnie poddano krytyce sam m ateriał źródłowy. Mimo zafałszowań i bra­ ków stanow i on zespół w yjątkow ej w artości z racji położenia Sundu na szlakach handlu europejskiego i z powodu długości serii. S w oisty dylem at w ynika stąd, że głębsza krytyka tego źródła m ożliw a będzie wów czas, gdy całość inform acji prze­ kazana zostanie m aszynie cyfrow ej. Organizator konferencji, prof. H. G l a m a n n zapow iedział, że w m iarę środków prace nad udostępnieniem rejestrów sundzkich będą prowadzone przez Instytut H istorii Gospodarczej U niw ersytetu K openhas­ kiego i przedstaw iane w ramach następnych konferencji.

W uzupełnieniu dyskusji uczestnicy kollokw ium zapoznali się z problem atyką badanego źródła in situ: w H elsin g0r nad Öresundem i w m agazynach R igsarkivet

w Kopenhadze. ■

a. M.

25—28 k w ietnia 1969 odbyło się w Paryżu m iędzynarodow e k o l l o k w i u m w o j s k o w e j h i s t o r i i p o r ó w n a w c z e j pod przew odnictw em gen. armii Gambiez. Zgromadziło ono około stu historyków w ojskow ości z w 'elu krajów. W ygłoszone referaty dotyczyły różnorakich zagadnień od psychologii w ojskow ej po biografie w ybitnych dowódców.

25—28 kw ietnia 1970 odbyło się w P oin te-à-P itre (Gwadelupa) kollokwium z udziałem historyków z Jam ajki, Trynidadu i M artyniki na tem at p r z e j ś c i a o d s p o ł e c z e ń s t w a n i e w o l n i c z e g o d o p o s t - n i e w o 1 n i c z e g o na A ntylach w X IX w.

K R O N J K A

₃₅₉

4— 7 listopada 1970 odbył się w Oaxtepec (Meksyk) pod przew odnictw em D a­ niela Cosio V illegas III Z j a z d H i s t o r y k ó w M e k s y k a ń s k i c h i P ó ł ­ n o c n o a m e r y k a ń s k i c h . Jego głów nym tem atem była analiza historiografii m eksykańskiej ostatniego okresu.

W NRD ukazała się praca niem ieckiej dziennikarki G iseli R e l i e r : M a k sy ­

milian Kolbe. Prior von N iepokalanów und, AuschwUzh aftling nr 16670, Union

Verlag, Berlin 1966.

3—9 sierpnia 1І969 odbyła się w Salt Lake City pierwsza ś w i a t o w a k o n f e ­ r e n c j a n a t e m a t z a b e z p i e c z e n i a z b i o r ó w a r c h i w a l n y c h . Zgromadziła ona 7000 uczestników z 46 krajów, w tym ponad r?00 specjalistów z Europy. Obrady toczyły się' w trzynastu sekcjach; w szystk ie w ygłoszone kom u­ nikaty .(w liczbie kilkuset) zostały opublikowane.

W kw ietniu 1970 przy Ośrodku badań nad dziejam i Kanady w School of Advanced International Studies U niw ersytetu w W aszyngtonie utworzono N atio­

nal Com mitee on Canadian Studies in the United States. Jego przewodniczącym

został prof. Richard A. P r e s t o n .

3— 11 września 1 ľ;89 odbył się w Londynie M i ę d z y n a r o d o w y K o n ­ g r e s D e m o g r a f i c z n y . Obrady jednej z dziesięciu sekcji pośw ięcone były dem ografii historycznej. Sekcja dyskutow ała w dwóch grupach: dem ografia przed 1800 rokiem i po 1800 roku. W ygłoszono referaty na tem at paleodem ografii i jej metod, stanu badań dem ograficznych w poszczególnych krajach św iata, w ykorzys­ tania przekazów genealogicznych jako źródła historyczno-dem ograficznego.

8

Society. Na konferencji referaty w ygłosili: E. J. H o b s b a w m , Francis H a s k e l l

і Philipp A b r a m s . Sprawozdanie z konferencji zam ieścił „Past and P resen t” w zeszycie 48.

W U niw ersytecie Londyńskim odbyła się w dniach 9— 10 lipca 1970 A n g l o - - A m e r y k a ń s k a k o n f e r e n c j a h i s t o r y k ó w , w której w zięło udział ponad 500 delegatów z A nglii, U SA i Kanady. Głównym tem atem konferencji była problem atyka Renesansu.

W Londynie w Institute of Historical Research odbyła się w dniach 6і—·8 listo ­ pada 1(970 II k o n f e r e n c j a h i s t o r y k ó w a n g i e l s k i c ' h i n i e m i e c ­ k i c h (z NIRF). Postanowiono kontynuow ać w ym ianę stypendialną, prace nad w y ­ dawnictw am i inform acyjnym i o germ anicach i anglicanach w archiwach obu kra­ jów. Strona niem iecka przygotow uje do druku trzytom ową edycję źródeł do dzie­ jów stosunków angielsko-niem ieckich w X X w iek u . H istorycy angielscy podejmą starania o utw orzenie w Londynie Instytutu H istorii Niem iec.

W A nglii u kon stytu ow ał. się nowy zarząd T o w a r z y s t w a B a d a ń n a d J ę z y k i e m i L i t e r a t u r ą Ś r e d n i o w i e c z n ą (S ocie ty for the S tu d y

of Mediaeval Language and Literature). Prezesem Tow arzystw a została K athleen

C h e s n e y, vice-prezesam i Eugene V i n a v e r i J. R. R. T o l k e i n , sekretarzem R. C. D. P e r m a n.

W „Past and P resen t” (nr 47, maj 1970) opublikowano dyskusję nad artyk u ­ łem Stephena F o s t e r a: The Presbyterian s Independents Exercised. W k ollo- kwium , którego tem at został nazwany „Prezbiterianie, Independenci i P urytan ie” w zięli udział: Blair W a r d e n , V alerie P e a r l , David U n d e r d o w n, J. H. H e- x t e r i Stephen F o s t e r . Problem atyka dyskusji św iadczy o niegasnącym zain ­

360

teresow aniu i ciągle kontrow ersyjnej problem atyce dziejów społecznych i gospo­ darczych A nglii XVII w.

U kazał się suplem ent do 18 t. „Agricultural H istory R eview ”, w ydany z okazji 70 rocznicy urodzin prof. H erberta F i n b e r g a , badacza dziejów średniowiecznej Anglii, redaktora i autora m.in. m onum entalnej Agrarian H is to ry of England and

Wales. Tom redagow any przez Joan T h i r s k nosi tytu ł Land, Church and People

i zaw iera m.in. prace С. H a r t a , J. T h i r s k , E. J o h n a .

W Londynie pow stał nowy kw artalnik „European Studies R eview ”. Czasopis­ mo pośw ięcone będzie problem atyce historii, literatury .i ideologii w dziejach no­ w ożytnej Europy (1500— 1945) i ma m ieć charakter m iędzynarodow y. W ydawcą nowego kwartalnika został Dr J. H. S h e n n a n z U niw ersytetu w Lancaster.

Ukazały się dwa dalsze tom y „The N ew Cambridge Modern H istory”. Tom IV pod red. J. P. C o o p e r a nosi tytu ł „Upadek Hiszpanii .i Wojna Trzydziestoletnia” i obejm uje lata 1609—1648/59. Tom VI — „Potęga W ielkiej Brytanii i R osji” reda­ gow any przez J. S. B r o m 1 e y ’a obejm uje okres 1688/1715/20. Są to ostatnie tomy w nowej edycji.

W ІІ970 r. ukazał się 150 tom w ydaw anej od 70 lat „Victoria H istory of the Counties of England”. To pom nikowe w ydaw nictw o, w yrosłe z zainteresowań re­ gionalnych, w ydaw ane luksusow o z m yślą o bibliotekach snobistycznych posiada­ czy, zawarło w sobie jednak ogromną sumę wiadom ości, które odegrały w ielką rolę np. w dyskusji nad gen try i arystokracją angielską w stuleciu przed Wojną Domową ■—■ w pracach R. H. T a w n e y a , R. H. T r e v o r - R o p e r a, J. P. C o o ­ p e r a i L. S t o n e’a.

K om itet badań nad dziejam i Francji (Comitee on Research in French Studies) przy U niw ersytecie w S u ssex organizuje w dn. 26—28 marca 1971 k o l l o k w i u m p o ś w i ę c o n e K o m u n i e P a r y s k i e j 1871.

W 1970 r. ukazał się w M oskwie pierwszy numer „W iestnika wojennoj istorii M inisterstw a Obrony SSSR ”. Pism o to poświęcone jest problemom metod historii w ojskow ości i klasyfikacji praw w ojny. Chronologicznie zajm uje się przede w szy st­ kim okresem W ielkiej W ojny Ojczyźnianej.

Comité National Belge des Sciences historiques opublikow ał książkę pt. Un quart de siècle de recherche historique en Belgique (1944— 1968), pod red. J. A. v a n

H o u 11 e, Louvain — Paris 1970, ss. XIV, 586. W ydawnictw o przynosi przegląd po­ wojennej belgijskiej literatury historycznej z zakresu historii powszechnej i h is­ torii Belgii (według podziału tem atycznego i chronologicznego).

1 czerwca 1S69 zmarł w w ieku 97 lat prof. Charles Howard M c 1 1 w a i n, h is­ toryk prawa, w ykładow ca u niw ersytetów Princeton, Harvard, Ohio, Oxfordzkiego i in. W latach 1935—36 był prezesem Am erykańskiego Towarzystw a Historycznego. Jego głów ne prace to: High Court of Parliament; The Am erican Revolution —

A Constitutional In terpretation ; G row th of Political Thought in the West; Con sti­ tu tionalism — Ancient and Modern.

18 lipca 1969 zginął w wypadku sam ochodowym S ylvain S t y m - P o p p e r, w ybitn y francuski archeolog i architekt, specjalista od restauracji zabytków archi­ tektury średniow iecznej.

13 grudnia 1969 zmarł prof. G uillaum e J a c q u e m y n s, historyk dziejów n aj­ nowszych Belgii.

W 1970 zmarł w ybitny historyk zajm ujący się dziejam i świata antycznego Je­ rome C a r с o p i n o . B ył on autorem szeregu prac dotyczących historii Rzymu

K R O N I K A

₃₆₁

starożytnego, z których najbardziej znaną była tłum aczona na szereg języków

La vie quotidienne à Rom e à l’apogée de l’Empire.

17 styczn'a 1970 zmarła w Pradze profesor Milada P a u l o v á , w ykładow ca dziejów narodów słow iańskich na U niw ersytecie Karola. Profesor Paulová w yd a­ ła szereg prac z dziedziny historii Słowian. Do najgłośniejszych zaliczyć trzeba

Tajn ý v ý b o r (Maffie) a spolupráce s Jihoslovany v letech 1916—1918, Praha 1968.

. 25 stycznia 1970 zmarł w w ieku 96 lat nestor historyków b elgijskich prof. Jules V a n n e r u s. B ył on autorem w ielu prac z dziedziny historii Belgii, nauk pomocniczych oraz m etodologii historii i współredaktorem w 'elu czasopism h is­ torycznych.

19 lutego 1970 zm arł Gabriel L e B r a s , profesor Sorbony, historyk religii i koś­ cioła francuskiego.

1;1 m arca 1970 w Toronto zmarł w w ieku 86 lat prof. W. S t e w a r t W a l l a c e , badacz dziejów Kanady w XVIII w., w ydaw ca źródeł i redaktor szeregu w yd aw - n'ctw encyklopedycznych: Encyclopaedia of Canada; Dictionary of Canadian Bio­

graphy.

30 czerwca 1970 zmarł profesor Jaków A leksandrowicz L e w i c k i , specjalista w zakresie historii średniowiecznej Europy, autor pracy Gorod i gorodskoje remie-

slo w Anglii w X —X II wiekach, Moskwa 1960. Do ostatnich lat życia pracował nad

m onografią o m ieście średniow iecznym w okresie rozwoju feudalizm u w Anglii (XII—XIV). W iele w ysiłku w łożył w organizację XIII M iędzynarodowego K on­ gresu Nauk Historycznych.

12 listopada H970 zmarł w w ieku lat 76 P ercy Ernst S c h r a m m , profesor uniw ersytetu w Getyndze. Urodzony w Hamburgu, w 1924 r. Privatdozent u n i­ w ersytetu w Heidelbergu, od 1929 r. związany był z uniw ersytetem w Getyndze. B ył w ybitnym specjalistą w zakresie historii powszechnej średniowiecza, au to­ rem szeregu studiów poświęconych ideologii w ładzy średniowiecznej: Kaiser, Rom

und Renovatio, 1929 (II wyd. 1957); Geschichte des englischen König tu ms im Lichte der Krönung, 1937; Der König von Frankreich. Das Wesen der Monarchie v o m 9. bis zu m 16. Jahrhundert t. I—II, 1939. Zmarły był także autorem opracowania: Hamburg, Deutschland und die Welt, 1943 (II wyd. -1Ö52). Szczególne znaczenie m a­

ją jego nowatorskie prace poświęcone sym bolice w ładzy na czele z pom nikowym w ydaw nictw em : Herrschaftszeichen und S taatssym bolik. Beiträge zu ihrer G e­

schichte v o m III. bis zu m XVI. Jahrhundert t. I—III, 1954— 1956; także: Kaiser Friedrichs II. Herrschaftszeichen, 1955; Sphaira-Globus-R eichsapfel, 1.958; D e n k ­ male der deutschen Könige und Kaiser, 1961. W czasie II w ojny P. E. Schramm

był kronikarzem Oberkommando der Wehrmacht; zapiski z tego czasu ogłosił w 1963 r. jako Kriegstagebuch des O K W Wehrm achtführungsstab 1940—1945. Zm ar­ ły utrzym yw ał żyw e kontakty z historykam i polskim i; w 1965 r. w ziął udział w m iędzynarodowym kollokwium poświęconym początkom państw europejskich w IX —XI w. zorganizowanym przez Instytut Historii PAN, w ygłaszając referat o średniow iecznych insygniach w ładców polskich.

15 stycznia 1971 zmarł w G enewie w w ieku lat 80 A leksander W asiljewicz S o ł o w i ę w, mediewi.sta i slaw ista, em erytowany profesor U niw ersytetu G e­ newskiego. Plon jego rozległych zainteresowań naukowych stanow i znaczący wkład do osiągnięć w zakresie badań nad historią, kulturą i praw odaw stw em Rusi oraz Słow ian południow ych w średniow ieczu i ich kontaktów z Bizancjum . Jako h is­ toryk literatur słow iańskich przyczynił się do gruntow niejszej znajomości na Za­ chodzie literatury rosyjskiej (m. in. krytyczne edycje francuskie pełnych wydań dz;eł L. Tołstoja, T. Dostojewskiego), a także i polskiej (tłum aczył J. Słow ackiego,

362

p isał o H. Sienkiew iczu). Zmarły b ył związany z Polską: urodzony 18 w rześnia 1&90 w Kaliszu, kończył U niw ersytet W arszawski (1®14); w okresie m iędzyw ojen­ nym publikow ał też w języku polskim (m. in. S ta tu ty cara Stefana Duszana, L w ów 1939), był członkiem T ow arzystw a N aukow ego w e L w ow ie. W 1965 r. przebyw ał w Polsce uczestnicząc w zorganizow anym przez IH Ρ Ά Ν sym pozjum „Europa IX— X I w .” oraz w pracach M iędzynarodowego Kongresu Archeologii Słow iańskiej.

M ate ria ły do kron ik i przygoto wali:

Iza Bieżuńska-M ało w ist, Stanisław Bylina, S t e ­ fan K ieniew icz, Stefan K. K u czyń ski, Antoni Mączak, A n d rze j Olejarczu k, A n drze j Poppe, Bożena W iórkiew icz