208 R E C E N Z J E
już znacznie mniej. Ta obserw acja, oparta na lustracji 1565 r., wym aga dopiero interpretacji ekonom icznej, sięgającej do kwestii roli gospodarki pieniężnej i ukła dów cen w poszczególnych regionach rozpatryw anych. Przytaczam ją obok innych, ponieważ jest to egzem plifikacja zagadnienia ogólniejszego, z którym stykam y się wciąż w tego typu b ad an iach a.
Czy Hiszpania X V I/X V II wieku była bogatsza od R zeczypospolitej? Czy ród Alba zestawiać z Radziwiłłam i, Sew illę z Gdańskiem czy wreszcie Lazarillo de Torres z rodzim ym i sowizdrzałam i? Trzeba porów nyw ać całości, „struktury” , brać pod uwagę kraje w całej ich złożoności. Niełatwo to czynić; brak ujednostajnio nych kryteriów , ścisłych pojęć, jasnych założeń. W tym zakresie praca Da Silvy traktuje szerzej niż o samej tylko Hiszpanii: przynosi optymistyczną próbę szero
kich porównań w czasie, ale także w przestrzeni, opartą o współczesne doświad czenie ekonomii politycznej wzrostu, a niejednokrotnie również — o czym warto wspom nieć — o w nioski zaczerpnięte z prac M a r k s a i L e n i n a . W tym sensie powinien znać ją i przem yśleć każdy, kto chciałby pracow ać nad mechanizmem gospodarczym i strukturami społecznymi nowożytnej Europy.
Antoni Mączak
Julian M a ś l a n k a , Słowiańskie m ity historyczne w literaturze polskiego Oświecenia, Polska Akadem ia Nauk — Oddział w Krakow ie, Prace K om isji Słowianoznawstwa nr 18, Zakład Narodow y im. Osso lińskich ·—· W ydaw nictw o, W rocław —W arszawa—K raków 1968, s. 147. Niewielka rozprawa Juliana M a ś l a n k i jest studium o typow o interdyscypli narnym charakterze, poruszającym wiele w ątków interesujących nie tylko histo ryka literatury, ideologii lecz także i badacza dziejów historiografii. Zaintereso wania autora ogłaszającego rozprawę swą w ramach studiów nad słow ianoznaw - stwem określone są przede wszystkim pragnieniem zobrazowania dziejów recepcji polskich m itów pradziejow ych w piśm iennictwie literackim Oświecenia, przy czym jednakże „ram y chronologiczne przekraczano celow o w obydwu kierunkach, się gających m ianow icie z jednej strony do pierw szych dziesięcioleci wieku X V III, a z drugiej zaś aż do początków romantyzmu, by w ten sposób wyraziściej przed staw ić w ybrany tu problem w ciągłości procesu kulturow ego” (s. 5). Uwagi recen zenta będą nade wszystko uwagami historyka n a u k i1.
Tematyka rozpraw y przedstawiona została w sześciu rozdziałach. Oto ich tytu ły : I. „W kręgu sarmackich urojeń” ; II. „Prekursor Oświecenia w Polsce: G otfryd Lengnich” ; III. „Epigoni sarmatyzmu” ; IV. „O świeceni przeciw ko m itom ” ; V. „U schyłku R zeczypospolitej” ; VI. „P o rozbiorach” . Odczuwa się brak podsu m ow ania w yn ików pracy jak i spisu w ykorzystanych publikacji. Rozdział I roz waża barokow e kontynuacje renesansowych urojeń, etym ologii i mitów, które tw o rzyły m itologię narodową korzystną dla apologii złotej w olności i m egalomanii na rod ow ej, które przecież tak dobitny w yraz znajdow ały w ówczesnej m yśli p o l
2 U d e r z a ją c ą a n a lo g ią p r z e d s t a w i a ją n p . d a n e o w y n a g r o d z e n i u o r d y n a r i u s z ó w i r o b o t n i k ó w d n i ó w k o w y c h w P o l s c e m i ę d z y w o je n n e j — p o r . Mały rocznik, sta tystyczn y 1937, W a r s z a w a 1937, s. 249, z w ła s z c z a r ó ż n ic e m ię d z y w o j e w ó d z t w a m i p o ł u d n i o w y m i i z a c h o d n im i. N a a n t y p o d a c h p o d o b n e s p r a w y r o z w a ż a A l v a r o J a r a b a d a j ą c p ł a c e w X V I - w i e c z n y m C h ile
( r e f e r a t n a K o n g r e s i e H is t o r ii G o s p o d a r c z e j w M o n a c h iu m , 1965 r .).
i Z t e g o p u n k t u w id z e n ia li t e r a t u r a p r z e d m i o t u w y k o r z y s t a n a w p r a c y p r z e d s t a w ia s ię n i e s t e t y d o ś ć s k r o m n i e . P o r . z e s t a w ie n ia li t e r a t u r y z z a k r e s u d z i e j ó w h i s t o r io g r a f i i w m o j e j n ie w y k o r z y s t a n e j p r z e z a u t o r a p r a c y p t. K rystian Bogum ił Steiner (1746—1814), toruński
prawnik i historyk, T o r u ń 1962. N ie m ó g ł j u ż a u t o r w y k o r z y s t a ć n a j le p s z e g o w c h w i li o b e c n e j w p r o w a d z e n ia d o o g ó l n ie j s z y c h p r o b l e m ó w n a u k i O ś w i e c e n ia , j a k i s t a n o w i E. W i n t e r a , Früh-Aufklärung. D er K am pf gegen den K onfessionalism us in M ittel- und Osteuropa und die deutsch-slaw ische Begegnung, B e r l i n 1966.
R E C E N Z J E
209
s k ie j2. N iewątpliw ie w poszukiwaniu rod ow od ów wielu owych m itów cofać mu sielibyśm y się do takich autorów jak Stryjkow ski czy też O rzech ow sk i3. Dla auto ra, obok licznych utw orów w ierszow anych doby saskiej ram y ow ych sarmackich urojeń określają takie dzieła ja k Benedykta Chm ielowskiego, M ajchrow icza, słusz nie przypom nianego przez autora późniejszego prymasa W. A. Łubieńskiego z ogłoszonym w 1740 r. „Św iatem w e wszystkich sw oich częściach większych i m niejszych...” . Epigonem tych ludzi był słynny oryginał książę Jabłonow ski, b o haterski obrońca bajecznych dziejów Polski. Szczególne zainteresowanie budzi rozdział II pośw ięcony głów nie Lengnichow i, prekursorowi Oświecenia w P o ls c e 4. Przy okazji pośw ięcił Maślanka parę uwag rozprawkom toruńskiego rektora aka dem ickiego gim nazjum Jerzego W endego o bajecznych dziejach Polski. Rzecz cała w ym agałaby nie tylko licznych uzupełnień5, ale i rozszerzenia badań na obfitą naukową i literacką produkcję środowiska Prus K rólew skich końca X V II i p ierw szej połow y X V III w ie k u 8. W kręgu tych badań winny były znaleźć się nazwiska Hartknocha, Jana Schultza S zu leck iego7, Jerzego Piotra Schultza i jego powiązań z Załuskimi, o których autor w sp om n ia ł8. N iewątpliw ie dalsze badania nad eru- d ycyjno-antykw arycznym nurtem badań nad historią Polski w Prusach K rólew skich, pięknie rozw iniętym właśnie w dobie czasów saskich, będą pożyteczne nie tylko dla dziejów historiografii w Polsce. W arto przy tej okazji przypom nieć raz jeszcze postulat opracowania wszechstronnej m onografii tw órczości Lengnicha — prawnika, historyka i w ybitnego profesora gim nazjum gdańskiego (o czym M a ślanka nie wspom niał). Ustalenia przecież autora odnośnie roli Lengnicha w intere sującym nas tem acie są cenne. W ychodząc z dawniejszych sugestii T. U l e w i c z a autor wykazał, iż można przypisać Lengnichow i rolę prekursora w ogólnoeuropej skim ośw ieceniow ym dziele oczyszczania historiografii z balastu p odaniow o-baś- niowego. Ustalił bow iem Maślanka, iż tezy Lengnicha ukształtowały się w tej kwestii już w dobie w ydaw ania „Polnische Bibliothek” . Dzięki Dobnerow i teoria Lengnicha o kolchidzko-sarm ackim pochodzeniu Słow ian na długo ugruntowała się w nauce historycznej osiemnastego wieku, jednakże niesłusznie za tw órcę je j
2 O d o k t r y n i e z ło t e j w o l n o ś c i p o r . H . O l s z e w s k i , Sejm R zeczyposp olitej epoki oli garchii 1652—1763, P o z n a ń 1966, S . 23—27.
3 L it e r a t u r ę o S t r y j k o w s k i m ś w ie ż o w z b o g a c i ł A . I. K o g o w , R ussko-polskije kultur- n y je swiazi w epochu W ozroèdienia. S tryjk ow sk ij i jeg o kronika, M o s k w a 1966. M a ś la n k a g e n e r a ln ie id z ie tu za b a d a n ia m i T . U l e w i c z a ; p o r . t e g o ż , Zagadnienie sarm atyzm u w kulturze i literaturze polsk iej, Z N U J , P r a c e H i s t o r y c z n o - L i t e r a c k i e , 5, 1963.
4 S p r a w a p r e k u r s o r s k ie j r o l i P r u s K r ó le w s k i c h w d o b i e s a s k ie j p o z o s t a je n a d a l d y s k u s y j n a . P o r . m o j e u w a g i, Toruńskie Gimnazjum A kadem ickie (1568—1968), ,,P r z e g lą d H is t o - r y c z n o - O ś w i a t o w y ” t. X I , 1968, n r 1, s. 93.
δ J . M a ś l a n k a , s. 29—30, w y k o r z y s t a ł d w ie r o z p r a w k i W e n d e g o (De Vendae anti- q u is s im a e P o l o n i a e d u e ls ... i De triům antiquissimorum ducum Poloniae...) z 1699 r . k o r z y s t a ją c n b . z p r z e d r u k u w M eletem ata thorunensia... (1726). W b r e w m n ie m a n iu a u t o r a d o s t ę p n e są p i e r w o d r u k i t y c h r o z p r a w e k i t o w p a r u e g z e m p la r z a c h ( B ib li o t e k a P A N G d a ń s k , K M T o r u ń , B ib l i o t e k a U n iw e r s y t e t u W a r s z a w s k ie g o ). W e n d e , p o s t a ć w d z ie j a c h h i s t o r io g r a f i i P r u s K r ó le w s k i c h i n t e r e s u ją c a , s ta ł s ię p r z e d m i o t e m b a d a ń L . M o k r z e c k i e g o (W S P G d a ń s k ), k t ó r e o g ł o s z o n e z o s t a n ą w K siędze p a m i ą t k o w e j ju b il e u s z u t o r u ń s k i e g o . Z T o r u n ia n a le ż a ło j e s z c z e z b a d a ć d w a a k t y o r a t o r s k ie , d r a m a t y z o w a n e w y s t ę p y w G im n a z ju m T o r u ń s k im : z 1691 r . p t. P ierw si k rólow ie p olscy, i z 1696 r . p t. Drahomir, o b a p o d p r e z y - d e n c j ą t e g o ż W e n d e g o ( B ib l i o t e k a P A N G d a ń s k , 158 in M a 3920 8°). P o r . B. N a d o l s k i , Teatr szkoln y Gimnazjum T oruńskiego w X V II і X V III w ., Z N U M K , N H S 17, F il. P o ls k a V I , T o r u ń 1962, s. 132.
6 Z a r y s e m t y c h z a g a d n ie ń o d n o ś n i e j e d y n i e T o r u n i a j e s t m ó j s z k ic p t. Toruńskie gim nazjum akadem ickie (1568— 1817), .[ w :] K . P o d l a s z e w s k a , S. S a l m o n o w i c z , Z. Z d r ó j k o w s k i , K rótk a historia Gimnazjum T oruńskiego 1568— 1968, T o r u ń 1968.
7 N a d z a g a d n ie n ia m i h i s t o r i o g r a f i i P r u s K r ó le w s k i c h p r a c u j e w T o r u n i u J . S e r c z y k . O S z u le c k im p o r . H . G r a j e w s k i , Jan Schultz Szulecki i jeg o ,,Tractatus h istorico-poli- ticus de Polonia nunquam tributaria”, Ł ó d ź 1964, o r a z u w a g i K . K o c o t a , Nauka prawa narodów w A ten eum gdańskim, W r o c ł a w 1965, z w ł. s. 117 n.
8 P o r . s. 21 n.
210 R E C E N Z J E
uważano Dobnera, a nie Lengnicha. Rozdział III przyniósł pewne szczegółow e uzu pełnienia do znanej generalnie w alki Jabłonow skiego w obronie historyczności Lecha i Czecha. Centralny dla pracy rozdział IV obraca się w ok ół tw órczości K ra sickiego i N aru szew icza9. W pozostałych rozdziałach prym bierze nurt piśm ienni ctw a literackiego, przy czym postacią centralną rozważań staje się W oronicz. Miał tu autor drogę niew ątpliw ie utorowaną badaniami K l a r n e r ó w n y . Chyba zbyt mało uwagi pośw ięcił znanej ro li T rem b eck ieg o10, a także w pierw szych latach X I X wieku roli warszawskiego Towarzystw a P rzyjaciół Nauk w kształtowaniu now ego spojrzenia na przeszłość narodową.
Omawiana rozprawa nakreśliła w sumie ciekaw y obraz roli ideologicznej m i tów historycznych i ich p ozy cji w piśm iennictwie, szkoda że głów nie tylko literac kim. Także i ideologiczne aspekty sprawy niejednokrotnie należało szerzej w yesk - ponow ać. Pracę Maślanki napisaną zwięźle i dobrą polszczyzną czyta się z zainte resowaniem, a jej rezultaty zasługują na uwagę nie tylko historyków literatury
Stanisław Salmonowicz W. G. S i r o t к i n, Duel dwuch dipłomatii. Rossija i Francija, w 1801— 1812 gg., Izdatielstwo „N auka” , M oskwa 1966, s. 212.
W ostatnich kilku latach obserw ujem y znaczny wzrost zainteresowania p rob le matyką okresu napoleońskiego ze strony historyków radzieckich. Silnym bodźcem pogłębienia tych zainteresowań stała się sto pięćdziesiąta rocznica w ojn y 1812 r., a zwłaszcza szeroko zakrojone prace nad przygotowaniem pierw szej serii wielkiego zbioru rosyjskich dokum entów dyplom atycznych („W nieszniaja politika Rossii X IX i naczała X X w ieka” t. I— VI, 1801— 1812 gg., M oskwa 1960— 1967). Żm udny wysiłek kilkunastoosobow ej grupy historyków pod kierunkiem A. Ł. N a r o c z n i c k i e g o przyniósł w efekcie nie tylko starannie opracow anych sześć tom ów źródeł do p o lityki carskiej. Przygotowanie publikacji źródłow ej zostało ściśle powiązane z roz w ojem własnego dorobku badawczego tych historyków, często stawało się czynni kiem inspirującym ich prace dotyczące szczegółow ych lub bardziej ogólnych p ro blem ów dziejów R osji w epoce napoleońskiej. Efektem jest kilka książek oraz k il kanaście artykułów opartych na solidnej kwerendzie źródeł drukowanych i archi walnych, a om aw iających podstaw ow e elem enty rosyjskiej dyplom acji czy reper kusje blokady kontynentalnej
0 P o m i n i ę t y z o s t a ł n ie s łu s z n ie S t a n is ła w K o n a r s k i z e s w y m i w ie r s z a m i ła c iń s k im i p i s a n y m i o k . p o ł o w y w ie k u , w y d a n y m i 1767 (O p e r a l y r i c a ) , a w 1778 p r z e ł o ż o n y m i p t . W iersze w szystk ie z łacińskich na polskie przełożone... P ie ś ń V I I I (p r z e k ł. U . S z o s t o w ic z a ) „ D o J ó z e f a z P r u s s ó w J a b ł o n o w s k i e g o ...” w y r a ź n i e p o p ie r a s t a n o w is k o J a b ł o n o w s k i e g o w o b r o n i e L e c h a , p o r . S. К o - n a r s к i, Pisma w ybran e, o p r . J . N o w a k - D ł u ż e w s k i t. II, W a r s z a w a 1955, s. 393, 396. C o d o o g ó l n e j o c e n y p o s t a c i J a b ł o n o w s k i e g o s z k o d a , iż a u t o r n ie w y k o r z y s t a ł d y s e r t a c ji d o k t o r s k ie j z 1947 r. n a U J J . D o b r z y n i e c k i e j p o ś w i ę c o n e j t e j p o s t a c i. W s w y c h r o z w a ż a n i a c h n a d N a r u s z e w ic z e m p o m in ą ł N . R u t k o w s k i e j , Bishop Adam Naruszew icz and His H istory o f the Polish Nation, W a s h in g t o n 1941, o r a z m o j e u w a g i w a r t y k u l e К. В. S teiner (1746—1814), za pom niany k ry ty k Adama Naruszewicza, iKH L X V I I , I960, z . 1.
10 p o r . C l. B a c q v i s, Un grand poète polonais du X V III siècle Stanislas T rem b eck i, P a r is 1937, z w ł. s. 158 n . 11 J u ż p o n a p is a n iu n i n i e j s z e j r e c e n z ji z a p o z n a ł e m s ię z o p i n ią M . P i s z c z k o w s k i e - g o , „ R u c h L i t e r a c k i ” , 1968, n r 4, s. 247— 249, k t ó r y s z c z e g ó ln i e p o d k r e ś lił w y d o b y c i e p r z e z M a ś la n k ę z n a c z e n ia i n s p i r a c j i K r a s i c k i e g o w s t o s u n k u d o w s p ó ł c z e s n e j m u h i s t o r io g r a f i u N b . t r u d n o z g o d z i ć s ię z p o g lą d e m , iż n a s z a h i s t o r io g r a f i a n ie d o c e n ia L e n g n i c h a : w s z y s c y g o d o c e n i a m y , a le m o n o g r a f i i o n im b r a k ... 1 W a r t o w s k a z a ć m .in . n a s t ę p u j ą c e ip r a c e : I. W . J e w s t i g n i e j e w , К w oprosu o c e lach w nieszn iej politiki Rossii w 1804— 1805 gg., „ W o p r o s y i s t o r i i ” 1962, n r 5; N . I. К a z а к o w , W nieszniaja politika R o s s i i pieried w o jn oj 1812 д., [ w : ] К stopiatidiesjatiletiju O tieczestw ien- noj w ojn y, M o s k w a 1962; A . Ł . N a r o c z n i c k i j , N arody i praw itielstw a w w ojn ie 1813 g. za osw obożdienije Giermanii, ,, W o p r o s y 'I s t o r ii” 1964, n r 3; t e n ż e , Ob istoriczeskom znaczenii к ontinientalnoj blokady, ,, N o w a ja i N o w i e js z a j a I s t o r i j a ” 1965, n r 5; G . H . S e l j a o h ,
