"The Comparative Approach to American History", wyd. C. Van Woodward, New York-London 1968 : [recenzja]

R E C E N ZJE

₅₂₇

The Comparative Approach to American History, wyd. c . v a n W o o d w a r d , B a s ic B oo ks inc. P u b lis h e r s , New Y o rk — London 1968 š. X II + 370.

P o m y sł b ard zo in te r e s u ją c y : 2й s p e c ja lis tó w z trz y n a s tu czołow ych u n iw e r s y ­ te tó w U S A zostało zap ro szo n ych do w y p o w ie d z e n ia s ię n a te m a t ró żn ych o d cin k ó w h is to r ii S ta n ó w Z jed n o czo n ych , d la p o ró w n a n ia ic h z d z ie ja m i in n y c h k ra jó w . I n ic ja to r im p re z y , p ro f. С. V . W o o d w a r d z Y a l e 1, w y r a z ił s ię w p rz ed m o w ie, iż A m e r y k a n ie z b y t długo u w a ż a li sw ó j k r a j i sw o je d z ie je za n ie p o ró w n y w a ln e . T en s ta n u m y słó w s ię z m ie n ia ; h is to r ia p o ró w n a w c z a je s t n a z b y t cen n ą m eto d ą b a d a w c z ą , b y w o ln o ją b yło z a n ie d b y w a ć . P o ró w n a n ie p rz y d a się z aró w n o A m e ry ­ k an o m , ja k i h isto ry k o m in n y c h k r a jó w pod w a r u n k ie m , że s ta w ia ć so b ie b ęd zie za c e l w y d b b y w a n ie p o d o b ie ń stw , ró w n ie ja k i p rz e c iw ie ń s tw .

K s ią ż k a s k ła d a s ię w ię c z 22 k ró tk ic h e se jó w uło żo nych ch ro n o lo giczn ie, od „ fa z y k o lo n ia ln e j” aż do c h w ili d z is ie js z e j. P on ad to p ro f. W o o d w ard d a ł e se j w s tę p ­ n y o „ p o ró w n y w a ln o śc i h is to r ii A m e r y k i” i ko ń co w e p o d su m o w an ie. K a ż d y ro z ­ d z iał z a w ie ra k ró tk ą b ib lio g r a f ię ro z u m o w a n ą , o g ran ic z o n ą do n a jś w ie ż s z y c h p o ­ z y c ji b ib lio g ra fic z n y c h . U ję c ie p rz y s tę p n e , k ilk u a u to ró w u jm u je te m a t sw ó j w sp o ­ sób nieco fe lie to n o w y .

N ie w s z y s c y m ie li r ó w n ie w d z ię cz n e z a d a n ie i n ie w s z y s c y z ro z u m ie li je je d ­ n ak o w o . S to su n k o w o łatw o je s t z e s ta w ia ć z a g a d n ie n ia z ach o d zące ró w n o cz eśn ie w d w u ró ż n y ch k r a ja c h n a ty m s a m y m sz cz eb lu ro z w o ju . T a k c z y n i P . G а у w ro z d z ia le o O św ie c en iu , c z y też W. L e u c h t e n b u r g w ro z d z ia le o k r y z y s ie la t trz y d z ie s ty c h X X w . O w ie le r y z y k o w n ie js z e je s t p o ró w n y w a n ie n ie w o ln i­ c tw a v? S ta n a c h Z jed n o czo n ych i w ś w ie c ie s ta ro ż y tn y m (D. D a v i s ) . D o p u szczal­ n e, a le ta k ż e n ie ła tw e b ę d z ie s tu d io w a n ie a n a lo g ii p o m ię d z y k r a ja m i, k tó re p rz e ­ ż y w a ją te n sa m p ro ces w o d d a lo n y c h od s ie b ie o k re sa c h . T a k c z y n i m . in . S . L i p - s e t („N ow ość n o w ego n a ro d u ”), g d y p o ró w n u je p o c z ą tk i n a r o d u -p a ń s tw a a m e r y ­ k a ń s k ie g o w k o ń cu X V III w . z d z is ie js z y m i p o c z ą tk a m i n o w y ch n a ro d ó w -p a ń s tw , z w ła sz c z a w A fry c e . N ie w ie le też dało s ię tu w y d o b y ć n au k o w o p rz y d a tn y c h sp o ­ strz eżeń .

J a k b yło do p rz e w id z e n ia , k o m p a r a ty s ty k a o k a z a ła s ię ła tw ie js z a d la w ie k u X V III, g d y 13 k o lo n ii d o p iero o d ry w a ło s ię od E u ro p y, o ra z d la X X w ., g d y izo ­ la c ja a m e r y k a ń s k a ju ż s ię k o ń c z y. W p ie r w s z e j g r u p ie sp od o b ał m i s ię z w łasz c za w s p o m n ia n y ju ż e s e j G a y a o O św ie c en iu . M ó w i on, że n ie n a le ż y p rz e c iw s ta w ia ć O św ie c en ia a m e r y k a ń s k ie g o e u ro p e js k ie m u . O św ie c en ie a m e r y k a ń s k ie b yło je d ­ n y m z w ie lu „ O św ieceń ”, z ró ż n ic o w a n y c h w z ależ n o ści od m ie jsc o w e g o podłoża, t a k j a k O ś w ie c e n ie f r a n c u s k ie , n ie m ie c k ie lu b w ło sk ie . Z n a n y c z y te ln ik o w i p o l­ s k ie m u R . P a l m e r , p isz ą c o r e w o lu c ji a m e r y k a ń s k ie j, r a c z e j s t a r a s ię u w y ­ p u k la ć j e j p o d o b ie ń stw a z f r a n c u s k ą , a n iż e li b a r d z ie j r z u c a ją c e s ię w o czy ró ż n ic e. Do p ik a n t e r ii z b io rk u n a le ż ą p o le m ik i a u to ró w m ię d z y so bą. T a k w ię c L ip s e t in a c z e j (b a rd z ie j k o n s e r w a ty w n ie ) n iż P a lm e r u jm u je se n s r e w o lu c ji a m e r y k a ń ­ s k ie j; R . B ' i l l i n g t o n s p ie r a s ię z L ip s e te m n a te m a t „ te o rii g r a n ic y ”, sa m z k o ­ l e i a ta k o w a n y p rz ez R . W a d e ’ a, k tó r y w ś la d za B e a r d e m w y w o d z i, że n ie p o g ra n ic z e zach o d n ie, a le m ia s ta w o w ie le w ię k s z e j m ie rz e u k s z ta łto w a ły o b lic z e A m e r y k i.-„ T e o rię g r a n ic y ” w k o ń cu X IX w . o p raco w ał, j a k w iad o m o , F . T u r n e r , ' k tó r y cało ść d z ie jó w A m e r y k i P ó łn o cn ej i je j c h a ra k te r n a ro d o w y w y p r o w a d z a z f a k t u is tn ie n ia w c ią g u p a r u s tu le c i o tw a r te j p rz e s trz e n i n a Z ach o d zie. T ę tez ę z m o d y fik a c ja m i p o d tr z y m u je B illin g to n , p o d e jm u ją c te ż p a r a le le z a n a lo g ic z n y ­ m i z ja w is k a m i w K a n a d z ie , A m e r y c e P o łu d n io w e j, A u s t r a lii i n a S y b e r ii.

R o z d ziały p o św ięco n e X I X w ie k o w i o k a z a ły s ię z a te m m n ie j „ k o m p a r a ty

528

R E C E N Z JE

s ty c z n e ” od in n y c h : w ię k s z a część a u to ró w n ie d a ła s ię n a k ło n ić do p o s z u k iw a n ia a n a lo g ii z E urop ą n a ty m o d c in k u c h ro n o lo g icz n ym . O w szem , J . H i g h a m p is z ą c y o im ig r a c ji, w s p o m n ia n y ju ż D. D av is o n ie w o ln ic tw ie , J . F r a n k l i n o w a lc e k la s o w e j M u rz y n ó w p o ró w n u ją sto s u n k i w S ta n a c h z in n y m i k r a ja m i A m e ry k i. D o w cip n y e s e j G. P i e r s o n a p t. „ M o b ility ” p rz y p o m in a , że i E u ro p a b ard zo do­ b rz e z n a ła t a k ie z ja w is k a , ja k w ę d r ó w k i lu d ó w , p o d b o je, k o lo n iz a c je , p rz e s ie d le ­ n ia , m ig r a c je z a g ra n ic z n e i w e w n ę trz n e ; że a m e r y k a ń s k i n o m ad yzm je s t ty lk o spo­ tę g o w a n ie m c z y n n ik ó w z n a n y c h s k ą d in ą d . A u to r słu sz n ie k ła d z ie w ię k s z y n a c is k n a w a r u n k i u m o ż liw ia ją c e ru c h liw o ś ć , n iż n a sk ło n n o ść do ru c h liw o ś c i — i słu sz n ie też z w r a c a u w a g ę n a z n a c z e n ie t e j ru c h liw o ś c i ja k o sw eg o ro d z a ju k la p y b e z p ie ­ c z e ń s tw a w sto su n k u do n a p ię c ia so c ja ln e g o w S ta n a c h . N ie są to z re sz tą r e f le k s je n a d m ie rn ie o d k ry w c z e. R o z d z ia ły E. M c K i t r i c k a o r e k o n s tr u k c ji l a t s ie d e m ­ d z ie s ią ty c h o raz R . H o f s t a d t e r a o s tro n n ic tw a c h p o lity c z n y c h , sa m e p rzez się in te r e s u ją c e , m ó w ią je d n a k o s p ra w a c h a m e r y k a ń s k ic h , w ła ś c iw ie b ez p ró b p o ­ ró w n a ń . A . C h a n d l e r m ó w ią c o w ie lk im b u s in e s s ie z e s ta w ia tro ch ę d a n y c h s ta ­ ty s ty c z n y c h a m e r y k a ń s k ic h z e u r o p e js k im i, a le bez w n io sk ó w p o ró w n a w c z y ch . K ró tk i p a r a g r a f D. P o t t e r a o w o jn ie s e c e s y jn e j p o d e jm u je z u p e łn ie in n e z a ­ g a d n ie n ie , w p ły w u w o jn y te j n a lo s y ś w ia ta . T w ie rd z i m ia n o w ic ie , że w o jn a s e ­ c e s y jn a p rz e c h y liła s z a lę n a rzecz „ n a c jo n a liz m u ” (w a m e r y k a ń s k im z n ac z e n iu tego s ło w a ; m y p o w ie d z ie lib y ś m y : n a rzecz z w y c ię s tw a c z y n n ik a św iad o m o ści n aro d o ­ w e j) o ra z że L in c o ln , w p rz e c iw ie ń s tw ie do B is m a rc k a , p o w ią z a ł z a sa d ę n aro d o ­ w ą z lib e r a liz m e m . P ie r w s z a z ty c h tez z d a je s ię w y so c e w ą t p liw a . „ N a c jo n a liz m ” (w p o w y ż e j c y to w a n y m z n acz en iu ) w z ią ł g ó rę w E u ro p ie w c z e ś n ie j i w sposób b a r d z ie j z d e c y d o w a n y n iż w S ta n a c h Z jed n o czo n ych . Co do d r u g ie j te z y , p o ró w ­ n a n ie L in c o ln a z B is m a rc k ie m m oże b y ć in s tr u k ty w n e , a le o d d z ia ły w a n ie l ib e r a li­ z m u L in c o ln a b yło c h y b a dość n ik łe poza A m e r y k ą .

Z in n y c h p ró b p o ró w n a w c z y c h w a r to m oże je szc z e w sp o m n ieć, że T. C o c h ­ r a n , p is z ą c y o in d u s tr ia liz a c ji, z a ją ł s ię p o ró w n a n ie m A m e r y k i P ó łn o cn ej sp rz ed l a t s tu o raz d z is ie js z y c h k r a jó w n ie ro z w in ię ty c h . C hodziło m u o u c h w y c e n ie m o­ m e n tu , k ie d y w S ta n a c h Z jed n o czo n ych X IX w . n a s tą p ił tzw . t a k e - o f f c z y li s t a r t do s a m o n a p ę d z a ją c e g o s ię p ro c e su w z ro stu p ro d u k c ji. A u to r u m ie sz c za te n m o m ent p o m ię d z y 1840 a 1860 r. I n te r e s u ją c e , a le n ie z p u n k tu w id z e n ia k o m p a r a ty s ty k i.

N a t le ty c h p ró b p o ró w n a w c z y ch , p o d e jm o w a n y c h tro ch ę po o m acku , u d e r z a ­ j ą s w ą rzecz o w o ścią d w ie r o z p r a w y : D. S h a n n o n a „ S o c ia lism a n d L a b o r ” o ra z G. M o w e y a „ S o c ia l D em o cracy 1910—1918”. T y tu ły s ą z re sz tą zw o d n icze: p ie r w ­ sz a r o z p ra w a d o ty c z y z w ią z k ó w z aw o d o w y ch , a d r u g a u s ta w o d a w s tw a społecznego. A le o b a j a u to rz y o rie n tu ją s ię r ó w n ie dobrze w s p ra w a c h e u ro p e js k ic h i a m e r y ­ k a ń s k ic h , u m ie ją też n ie ty lk o p o k az ać, a le i w y tłu m a c z y ć ró żn ice w p rz e b ie g u t y c h sa m y c h p ro cesó w . M o w e y n ie u k r y w a b y n a jm n ie j, ja k w ie le A m e r y k a z a p o ż y ­ c z y ła od E u ro p y w z a k r e s ie o p ie k i sp o łeczn ej.

C z y je d n a k n a p ra w d ę h is to r ia S ta n ó w Z jed n o czo n ych w X IX w . je s t t a k d a ­ le c e o d m ien n a od e u r o p e js k ie j, a b y p ró b y p o ró w n a ń m u s ia ły ś liz g a ć s ię po p o ­ w ie r z c h n i? G ru n to w n a ró w n o cz esn a zn ajo m o ść obu k o n ty n e n tó w p o w in n a b y o tw o rz y ć p e r s p e k ty w y w ie lu p ło d n ych ro z w a ż a ń . P o la k z a w sz e b ę d z ie s k ła n ia ł s ię do p o ró w n a ń z b liż s z ą m u E u ro p ą Ś ro d k o w ą i W sch o d n ią , d la te g o z w ró c i sw e z a in te re s o w a n ia r a c z e j k u stan o m p o łu d n io w ym . N a s u w a ją s ię tu od rasęu lic z n e a n a lo g ie : sp o łeczeń stw o p la n ta to r s k ie p rz e d w o jn ą s e c e s y jn ą i sp o łeczeń stw o z ie ­ m ia ń s k ie w P o ls c e 2; s p ra w a n ie w o ln ic tw a w A m e ry c e i s p ra w a c h ło p sk a w P o l­ sc e — tu i ta m im p lik a c je p o lity c z n e ; e m a n c y p a c ja a m e r y k a ń s k a i u w ła szc z e n ie

2 L ektu ra książki J . H. F r a n к 1 i n a, T h e M ilit a n t S o u th 1800—1861 (H arvard U niver­ s ity Press 1956) przypom ina chw ilam i w sposób aż zaskak u jący Praw em , i le w e m Ł,o z i ń- s k i e g o . . .

B E C Ę N Z JE

529

p o ls k ie ; „ p o p u liz m ” a m e r y k a ń s k i la t d z ie w ię ć d z ie s ią ty c h i w sp ó łczesn y m u r u c h lu d o w y w P o lsc e ; fu n k c jo n o w a n ie w y b o ró w p a r la m e n ta rn y c h w sta n a c h p o łu d ­ n io w y c h i np. w G a lic ji itd . itd . N a m y ś li m am a n a lo g ie , n ie tożsam o ści. J e ś li n a d w ó ch p ó łk u la ch i w k r a ja c h t a k b ard zo o d m ie n n y c h , ja k S t a n y Z jed n o czo n e i P o l­ s k a , p o d o b n ym u k ład o m sto su n k ó w eko n o m iczn o -sp o łeczn ych to w a rz y s z ą te ż z b ie ż ­ n e z ja w is k a w z a k r e s ie o b y c z a ju , k u ltu r y , id e o lo g ii c z y t a k t y k p o lity c z n y c h , to o b s e rw a c je t a k ie p o z w a la ją m ó w ić o p ra w id ło w o śc ia c h — ty m w ię c e j, że n ie w c h o ­ dzą tu w g r ę z ap o ż y cz e n ia b ezp o śred n ie.

K o ń co w e ro z d z ia ły , p o św ięco n e w sp ó łczesn o ści (;R. W i n k s : „ I m p e ria liz m ” ; A . M a y e r : „I w o jn a ś w ia to w a ” ; W . L e u c h t e n b u r g : „ W ie lk a d e p r e s ja ” ; J . B l u m : „II w o jn a ś w ia to w a ” ; E. M a y : „Z im na w o jn a ”) b y ły ł a tw ie js z e o t y le , że S t a n y Z jed n o czo n e w X X w . w łą c z y ły s ię znów b ezp o śred n io w n u r t ek o n o m ik i i p o lit y k i ś w ia to w e j. S z c z eg ó ln ie in te r e s u ją c o w y p a d ła a n a liz a p o ró w n a w c z a k r y ­ z y s u la t trz y d z ie s ty c h w A m e ry c e i E uro p ie. N a to m ia st W in k s w a r t y k u le o im p e - r ia liź m ie o g ra n ic z y ł s ię f o rm a lis ty c z n ie do t e r y to r ió w z a m o rsk ic h o k u p o w a n y c h p rz e z S t a n y w la ta c h 1896— 1914, p o m in ą ł zaś o w ie le r o z le g le js z y p ro b le m p o d ­ p o r z ą d k o w y w a n ia A m e r y k i ł a c iń s k ie j p rz ez k a p ita ł U S A , w s p ie r a n y d y p lo m a ty c z ­ n ie i z b ro jn ie z W a szy n g to n u . A u to r ro z d z ia łu o cza sach p o w o je n n y c h s ię g a po­ r ó w n a n ia m i aż do k o n f lik tu sta ro ż y tn e g o R z y m u z K a r ta g in ą ... W z a s a d z ie je d n a k in te r e s u ją go p o d o b ie ń stw a i ró żn ice g r y p o lity c z n e j, p ro w a d z o n ej p rz e z S t a n y Z jed n o czo n e i Z w ią z e k R ad iziecki.

B y ło b y n a d m ie rn ą n ie c ie r p liw o ś c ią , g d y b y ś m y s p o d z ie w a li s ię , że r e d a k to r n i­ n ie js z e g o tom u w y d o b ęd z ie w sło w ie k o ń c o w y m ja k ie ś d a le j id ą c e w n io s k i z z e ­ b ra n e g o m a te r ia łu . W isto c ie o g ra n ic z y ł on s ię do stre s z c z e n ia teg o , co w y d a ło m u s ię n a jis to tn ie js z e w w y w o d a c h w sp ó łau to ró w . Z ako ń czył ty lk o d o syć z n a m ie n n ą u w a g ą : że o p ie ra n ie w ła s n e j d z is ie js z e j p o lit y k i n a d o św ia d c z e n ia c h w ła s n e j t y lk o h is to r ii — b ą d ź co b ą d ź n ie ty p o w e j — s t a je s ię d la A m e ry k a n ó w co raz b a r d z ie j z aw o d n e. Ś w ia to w a r o la m o c a rs tw a w y m a g a z ro z u m ie n ia ś w ia t a ; n a jł a tw ie j z a ś go zro z u m ieć n a d ro d ze a n a liz y p o ró w n a w c z e j w te ra ź n ie js z o ś c i i p rzeszło ści.

Stefan Kieniewicz

Raboczij kłass i raboczeje dwiżenije w Rossii 1861—1917, izd . „N au ­ k a ”, M o sk w a 1966, s. 410.

T y tu ł m oże w p e w n y m s e n s ie m y lić , k s ią ż k a n ie je s t b o w ie m s y s te m a ty c z n y m w y k ła d e m h is to r ii ru c h u ro b o tn iczeg o w R o s ji w o k re s ie od z n ie s ie n ia p o d d a ń stw a do r e w o lu c ji p a ź d z ie rn ik o w e j. R e c e n z o w a n y tom s k ła d a s ię z 16 a r ty k u ł ó w ró ż n e j o b ję to śc i (od 10 do 82 stro n ic), tre ś ć ich zaś odnosi s ię p rz e w a ż n ie do d z ie jó w R o ­ s j i w ep oce im p e ria liz m u , c z y li do o k re su po r . 1894, a n a w e t po 1900. W s z y s tk ie a r t y k u ł y p rz e d sta w io n o w fo rm ie r e fe r a tó w w z g lę d n ie k o m u n ik a tó w , w y g ło szo ­ n y c h p o d czas s e s ji n a u k o w e j, z o rg a n iz o w a n e j w R o sto w ie n a d D onem w p a ź d z ie r­ n ik u 1963 r . p rz e z I n s ty t u t H is to rii A k a d e m ii N au k Z S R R o raz u n iw e r s y te t ro sto w - sk i.

S e s ja ro s to w s k a s ta n o w iła je d e n z e ta p ó w z a k ro jo n e j n a sz e rsz ą s k a lę i p rzez w ie le la t p ro w a d z o n ej a k c ji n a u k o w o -b a d a w c z e j — w c e lu j a k n a jd o k ła d n ie js z e ­ go o ś w ie tle n ia p o szczeg ó ln ych p ro b le m ó w h is to r ii p r o le ta r ia t u r o s y js k ie g o , c z y r a ­ c zej p r o le ta r ia t u w R o sji. W y n ik i p ie rw sz e g o e ta p u p ra c b a d a w c z y c h p oddano p u ­ b lic z n e j d y s k u s ji n a k o n fe r e n c ji w M o sk w ie (g ru d z ie ń 1959), r e z u lt a ty e ta p u d r u ­ g ie g o z n a la z ły o d z w ie rc ie d le n ie p od czas k o le jn e j s e s ji n a u k o w e j w C h a rk o w ie (k w ie c ie ń 1962) i w re s z c ie — d a ls z y k ro k n ap rzó d w ty m k ie r u n k u s ta n o w iła w y - ' m ie n io n a s e s ja ro sto w sk a . P o d czas n a ra d m o s k ie w s k ic h ro zp atrzo n o z n a tu r y r z e - '