"Kwartalnik Instytutu Polsko-Radzieckiego", Warszawa, Rocznik 1952, z. 1; 1953, z. 2-3 : [recenzja]

Ludmiła Nodzyńska

"Kwartalnik Instytutu

Polsko-Radzieckiego", Warszawa,

Rocznik 1952, z. 1; 1953, z. 2-3 :

[recenzja]

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 44/2, 695-698

R E C E N Z J E I P R Z E G L Ą D Y

695

h ip o te ty c z n e g o obrazu tej d zied zin y, jej kierunku rozw oju , hierarchii jej za ­ g a d n ień . W dzied zin ie sty lis ty k i h istoryczn ej, która z n a tu ry rzeczy w y m a g a b ad ań bardzo m ik rosk op ow ych , niem ożn ość o d b u d ow an ia m inionej św ia d o ­ m ości języ k o w ej, natu raln e ograniczenie św iad om ości języ k o w ej bad acza — u tru d n ia szczególn ie zadanie. W y c h w y ty w a n ie isto tn ej p ro b lem a ty k i w jej praw dziw ej hierarchii w y m a g a gruntow nego o c z y ta n ia n ie ty lk o w te k sta c h badanego pisarza, ale w m ożliw ie szerokim k on tek ście d ok u m en tacji języ k o w ej. T ylk o w te d y d ostrzega się ta k ż e ch a ra k tery sty czn o ść „ n ie-ro d zy n ek “ jak o elem en tó w język ow ej k o m p o zy cji. N ie n a leży p u n k tem w y jścia b ad ań czy n ić m ateriału jed n ego pisarza.

A rty k u ł N . S. P o s p i e ł o w a p t. Obserwacje n ad sk ła d n ią ję zy k a P u szk in a bierze n a w a rszta t is to tn e zagad n ien ie n aw iązań m ięd zy zdaniam i w p rozie P u szk in a , różnicując je w ram ach opisu i opow iad an ia. D ok on an e ty lk o w ra­ m ach języ k a P u szk in a , bez p e r sp e k ty w y h isto ry czn ej, b ez k on fron tacji z m a ­ teriałem in n y c h p isarzy, obserw acje te są sa m o tn y m p rzy czy n k iem , n ie p o zw a ­ la ją cy m n a razie n a żad n e w n iosk i an i h isto ry czn o -języ k o w e, ani h isto ry czn o - sty lis ty e z n e .

W sz y stk ie tru d n ości m łodej d y sc y p lin y , które zdradzają to m y serii M a teria ­

łó w , n ie m ogą przekreślić jej w isto cie p ionierskiego zn a czen ia i n ie p o w in n y

o d su n ą ć z b y t daleko p od jęcia in ic ja ty w y rad zieckiego I n s ty tu tu Językoznaw r- stw a rów nież n a teren ie p olsk im .

M a r ia R en ata M ayen ow a

P E Z E G L Ą D Y C Z A S O P I S M

„ K W A R T A L N IK I N S T Y T U T U P O L S K O -R A D Z IE C K IE G O “. W arszaw a, R oczn ik 1952, z. 1; 1953, z. 2 — 3.

D w a pierw sze n u m ery K w a r ta ln ik a In sty tu tu P olsko-R adzieckiego są w n a ­ szy m św iecio w y d a w n iczy m w ydarzeniem g o d n y m uw agi. K ażą ż y w ić n ad zieję, że p ism o b ędzie w śród n a szy ch p eriod yk ów p o zy cją cen n ą, w y p ełn i istn ieją cą doniedawm a dotkliwrą lu k ę w pracach polskiej r u sy c y s ty k i, w zb ogaci i p ogłęb i n asz dorobek z d zied zin y d y scy p lin h u m a n isty czn y ch . W iele ju ż p isan o o p o ­ trzeb ie czasop ism a p ośw ięcon ego r u sy c y sty c e p o lsk iej,o u k ład zie sto su n k ó w ,k tó r e p o trzeb ę tę ogrom nie za k tu a lizo w a ły . „ N ig d y jeszcze w historii sto su n k ó w p o lsk o -ro sy jsk ich , p o lsk o -u k ra iń sk ich , p olsk o-b iałoru sk ich n ie b y ło ta k sp r z y ­ ja ją c y c h w aru n k ów d la w zajem nej w y m ia n y osiągn ięć n a u k i i k u ltu ry , n igd y nie o d czu w a ło się ta k p a ącej p o trzeb y w y d o b y c ia d a w n y ch i n o w y ch d o k u ­ m en tó w b ogatej tra d y cji p rzyjaźn i obu krajów , n ig d y jeszcze oba sp o łeczeń ­ stw a n ie p rzejaw iały ty le zain teresow an ia w za jem n y m i tru d n o ścia m i i o sią g n ięcia ­ m i” —stw ierd za arty k u ł w stę p n y , w y ty c z a ją c y za d a n ia K w a rta ln ik a . W m yśl ty c h w y ty c z n y c h n ow e w y d a w n ic tw o m a spełniać w łaśn ie rolę najbardziej czułego organu, szeroko u w zg lęd n ia ją ceg o p rob lem y d aw n ych i n ow ych k o n ta k tó w sp o łeczeń stw a p o lsk ieg o ze sp o łeczeń stw a m i narodów Z w iązku R ad zieck iego. S tąd w y n ik a og ó ln y charak ter p ism a i rodzaj te m a ty k i n a jch ętn iej p o ­ d ejm ow an ej. P rzegląd w y d a n y ch d o ty ch cza s num erów w sk azu je na k o n ­ cen tra cję za in teresow ań przede w szy stk im w okół sto su n k ó w k u ltu raln ych

R E C E N Z J E I P R Z E G L Ą D Y

p o lsk o -r o sy jsk ic h i p o lsk o -ra d zieck ich , z szerok im u w zg lęd n ien iem zagad n ień sp o łe c z n o -p o lity c z n y c h .

W d ob orze a rty k u łó w p o z y c ję ja k o ścio w o i ilo ścio w o n a jm o cn iejszą s t a ­ n o w i te m a ty k a h is to ry czn o litera ck a . Z a czy n a ją w n u m erze 1 s y n te ty c z n a i p rogram ow a p raca M ariana J a k ó b c a , w y ty c z a ją c a S ta n i potrzeby naukow e

badań n a d sto su n k a m i lite r a c k im i p o lsk o -ra d zieck im i. A u to r p o d su m o w u je

d o ty c h c z a s o w y dorobek w tej d zied zin ie, p o d d a je go częściow ej rew izji oraz ok reśla za d a n ia p o lsk ich b a d a ń r u s y c y s ty c z n y c h , k tó re, p row ad zon e p la n o w o , m ają stw o r z y ć obraz o b e jm u ją c y ca ło ść g łó w n y c h za g a d n ień , zb u d o w a n y na n o w y c h , m a rk sisto w sk o -len in o w sk ich za sa d a ch , n a w ie lo str o n n y c h p o w ią z a ­ n ia ch z p racam i p o lsk ich b a d a c z y lite r a tu r y . Obraz ten przek racza z d e c y d o ­ w a n ie rozm iary i ch a ra k ter za in tereso w a ń c z y sto r u sy c y s ty c z n y c h i sk ła n ia k u w sp ó łp ra cy z in n y m i sp e c ja lista m i. P rzeja w em ta k iej w sp ó łp ra cy są now e, ce n n e a r ty k u ły S a m u ela F i s z m a n a , d orzu cające garść c iek a w y ch m ateriałów do w ie d z y o M ick iew iczu . P ierw szy z n ich p t. M ie k ie w ic z ia n a w In s ty tu c ie

L ite ra tu r y A k a d e m ii N a u k Z S B B w L en in g ra d zie zaw iera te k s t y i o m ów ien ie

n ie p u b lik o w a n y c h d o ty c h c z a s a u to g ra fó w k oresp on d en cji z ok resu p o b y tu p o e ty w R o sji. M ateriały d o ty c z ą k o n ta k tó w M ickiew icza ze śro d o w isk iem ro sy jsk im i u k a z a ły się ró w n o cześn ie w rad zieckim w y d a w n ic tw ie n a u k o w y m

Л и т ер а т ур н ы й А р х и в (t. 3). T reść a rty k u łu d rugiego sta n o w ią n iem n iej ciek a w e,

d o ty c h c z a s zu p ełn ie n iezn a n e w sp o m n ien ia Iw an a Ł o b o jk i, profesora ję z y k a ro sy jsk ieg o i lite r a tu r y ro sy jsk iej n a u n iw ersy tecie w ileń sk im . W sp om n ien ia d o ty c z ą p rocesu fila retó w . Z za m ieszczo n eg o te k s tu w y n ik a , że te m a t te n — m ało u w zg lę d n ia n y w za g a d n ien ia ch m ick iew iczo w sk ic h , a n ie k ie d y , ja k u d o ­ w a d n ia a u to r, o m a w ia n y ca łk o w icie o p a czn ie — zasłu gu je n a bardziej sz c z e ­ g ó ło w e z b a d a n ie i b liższe o m ó w ien ie. T e m a t to w rów nej m ierze in te r e su ją c y dla r u sy c y s tó w ja k i b a d a c z y lite r a tu r y p o lsk iej.

Z a m ieszczo n y w n u m erze 2 — 3 c y k l a r ty k u łó w o K ad iszczew io, sp ro w a d za ­ ją c y c h się ze w zg lęd u na sw ój ch a ra k ter (referaty w y g ło szo n o n a p o sied zen iu dla u czczen ia 150 ro czn ic y śm ierci pisarza) raczej do o g ó ln y ch o m ó w ień , m a w a rto ść jak o p o m n o żen ie n ie lic z n y c h d o tą d u n as w y p o w ied zi o w ielk im m y ś li­ cielu ro sy jsk im . R y s o d k ry w czo ści p o sia d a , p rzed o sta tn i z c y k lu , a r ty k u ł M a­ ria n a J a k ó b ca K i l k a po lsk ich sądów o B a d iszczew ie. R ozszerza on zakres o p u b li­ k o w a n y c h d o tą d p rzez te g o b a d a cza prac z p ogran icza litera ck ieg o p o lsk o -r o ­ sy jsk ie g o , d o rzu ca ją c do n ic h jeszcze jed n o ciek a w e za g a d n ien ie.

D z ia ł p o z y c ji h isto r y c z n o lite r a c k ic h u zu p ełn ia a r ty k u ł M arii J a n i o n

U w a g i o p o ls k im slo w ia n o filsiw ie. Z asługą au to rk i je s t n a g ro m a d zen ie dużej

ilo śc i m a teria łu fa k ty c z n e g o i ciek a w e u w y p u k le n ie d w u to ro w o ści id eo lo g ii sło w ia n o filsk iej oraz o m ó w ien ie jej p raw ego i lew eg o od łam u .

S ta ra ją c się o rozszerzen ie zak resu p r o b le m a ty k i głów n ej w łączon o do p rogram u K w a r ta ln ik a p r z e k ła d y z n au k ow ej p r a sy rad zieckiej tra k tu ją ce o w sp ó łż y c iu k u ltu r a ln y m i k o n ta k ta c h id e o w y c h p o lsk o -ro sy jsk ich . Oprócz str o n y m e r y to r y c z n e j c z y te ln ik a za in teresu je n iew ą tp liw ie sto su n e k , ja k i w o b e c sp ra w o m a w ia n y c h w y k a z u je ra d zieck i b a d a cz i ra d zieck i od biorca. Ilu str a c ją te g o sto su n k u je s t a r ty k u ł Ig o ra B e ł z y M oniuszko w B o s ji (nr 1). A r ty k u ł c ech u je zn a jo m o ść p rzed m io tu i p o łą czo n a z sza cu n k iem ż y czliw o ść d la tw ó r c z y c h o sią g n ięć n a sz e g o narodu. Z arów no ta p raca jak i praca J . Z. C z e r ­ n i a k a i A. W . A s k a r i a n c a — ТГ sp ra w ie stosu n ku ITercena i O gariewa do

K E G ' E N Z J E I P R Z E G L Ą D Y

₍₎₉₇

'powstania 1863 r. — op arte są o d o k u m en ty istn ieją ce w arch iw ach Z w iązku

R ad zieck iego. Z am ieszczanie te g o rodzaju p o zy cji je st p o cią g n ięciem n ie w ą tp li­ w ie celo w y m , n a leża ło b y jed n a k przestrzegać, a b y ic h dobór b y ł w d a lszy m cią g u ja k n a jsta ra n n iejszy i u w zględ n iał a r ty k u ły źródłow o najbardziej in te r e ­ sujące.

H isto r y c z n y d ział p erio d y k u p u b lik u je ciek aw e m a teria ły , w y d o b y te z archiw ów , d a w n y ch p a m iętn ik ó w i in n y c h , m ało nieraz zn a n y ch d o k u m en tó w . N a le ż y c ie dobrane, p o tw ierd za ją one bez ża d n y ch k o m en ta rzy k on ieczn ość n ow ego sp ojrzen ia n a naszą przeszłość h isto ry czn ą , g d zie ta k w iele fa k tó w u s u ­ n ięto w cień lu b p o m in ięto m ilczen iem ze w zględ u na n iezg o d n o ść z p a n u ją cy m o ficja ln ie za ło żen iem o n iep rzejed n a n y m a n ta g o n izm ie p a trio ty czn ej części n arodu p olsk iego w ob ec sp o łeczeń stw a rosyjsk iego za cza só w K a ta r z y n y II . Zarów no m a teria ły o u d ziale k on fed eratów barskich w p o w sta n iu P u g a czo w a , zeb ran e przez Z yg m u n ta M ł y n a r s k i e g o (nr 1), ja k i d o k u m en ty o s t o ­ su n k u in su rek cy jn y ch w ładz w o jsk o w y ch do żołn ierzy ro sy jsk ich (nr 2 — 3), p rzy p o m n ia n e przez H en ryk a M o ś c i c k i e g o , n a leży p o w ita ć jak o in ic ja ty w ę w a rto ścio w ą i zasłu gu jącą n a k o n ty n u a cję w o so b n y m d ziale.

S zczególnej w reszcie w zm ia n k i, ja k o rzecz n ie o b jęta ża d n y m z w y m ie n io ­ n y c h d ziałów , w y m a g a a rty k u ł S tan isław a E h r l i c h a o fed eralizm ie ra d ziec­ kim (nr 2 — 3). O m aw ia on d w ie zasad n icze k w e stie : is t o t ę i rozw ój federa- lizm u rad zieckiego oraz zesta w ien ie tego s y s te m u z fed eralizm em b u rżu a zy jn y m . W n iosk i, drogą teg o o m ów ien ia w y d o b y te , p ozw alają au to ro w i w y k a z a ć , że fed eralizm rad zieck i — jak o sy s te m w y r o sły na gruncie n o w y ch , s o c ja lis ty c z ­ n y c h sto su n k ó w — różni się całk ow icie od w szelk ich te g o rodzaju form p o li­ ty c z n y c h , istn ie ją c y c h w krajach k a p ita listy c z n y c h . A u to r stw ierd za w y ż sz o ść i m ięd zy n a ro d o w a d on iosłość te g o zjaw isk a jak o p rzyk ład u d la n arod ów d ą ­ żą cy ch do p o stę p u sp ołeczn ego i su w erenności.

P r o b le m a ty k ę K w a r ta ln ik a w y p ełn ia p o n a d to d ział k r y ty k i i b ib liografii. W num orze 1 m ożn a zn aleźć n a stęp u ją ce p o z y c je : n o ta tk ę A . T i e t i e - r i n a o litera tu r ze p olsk iej w Z w iązku R ad zieck im , k ron ik ę w sp ó łp ra cy k u lt\i- ralnej polsk o-rad zieck iej za styczeń -czerw iec 1952 r., p rzegląd p rasy p olsk iej i p ra sy radzieckiej w obrębie p r o b lem a ty k i p olsk o-rad zieck iej, b ib liografię p o lsk ich prac i p rzek ład ów , d o ty c z ą c y c h k w e stii m arksizm u w ję z y k o z n a w stw ie oraz kronikę I n s ty tu tu P o lsk o -R a d zieck ieg o . N um er 2 zaw iera opracow aną przez W ła d y sła w a K u r a s z k i e w i c z a b ib liografię prac p olsk ich o ję z y k a c h w sc h o d n io -sło w ia ń sk ich . Ze w zg lęd u na sta ra n n y dobór i o m ów ien ie w stęp n e p o z y c ja ta za słu g u je n a m iano praw d ziw ie cen n ego n a b y tk u . D ru gie ciek a w e zesta w ien ie sta n o w i o p racow an a przez Z akład L itera tu ry i B ib liografii A k a ­ d em ii N a u k B iałoru sk iej S R R B ib lio g ra fia przekładów z literatu ry p o lsk iej n a

j^zyk białoru ski. U k a zu je ona, ja k w iele za cza só w rad zieckich zrobiono n a p o lu

krzew ien ia z d o b y c z y naszej lite r a tu r y na g ru n cie b iałoruskim . P o n a d to n u m er 2, p od ob n ie ja k p o p rzed n i, zaw iera kronikę w sp ó łp ra cy k ulturalnej (lipiec- w rzesień 1952), p rzegląd p ra sy oraz kron ik ę I n s ty tu tu .

.lak o czasop ism o, k tóre n ied aw n o rozp oczęło sw ój ży w ot, K w a r ta ln ik I n ­

sty tu tu P olsko-B adzieckiego n o si jeszcze p iętn o p ew n ego n ie u sta b ilizo w a n ia

w dob orze sw y c h p u b lik a cji. W y d a w a n y przez p ow ażn ą in s ty tu c ję n au k ow o- p rop agan d ow ą, w 'ym aga on w ięcej prac g r u n to w n iejszy ch i o p eru jących m a te ­ riałem n o w y m , d o ty ch cza s m ało w y k o r z y sty w a n y m . D o tą d prace teg o rodzaju

698 R E C E N Z J E I P R Z E G L Ą D Y

rep rezen tu je z b y t szczu p łe grono w sp ó łp ra co w n ik ó w . C zasopism u brak p o za ty m w y ra źn eg o o b licza te m a ty c z n e g o i od p ow ied n iej proporcji p o szczeg ó ln y ch d ziałów . P o w in n o ono b y ć organ em tra n sm isji z d o b y c z y h u m a n isty k i ra d ziec­ k ie j, z c z y m n iew sp ó łm iern y je s t zu p ełn ie n ie ro zb u d o w a n y d ział recen zji i sp raw ozd ań z rad zieckiej h u m a n isty c z n e j p ra sy n au k ow ej. D z ia ł ten p ow i- n ie n b y u w zg lęd n ić o m ó w ien ie prac z d zied zin y filo zo fii, ogóln ej p ro b lem a ty k i k u ltu ra ln ej, h isto rii, lite r a tu r o z n a w stw a i ję zy k o zn a w stw a . J a k d o tą d , K w a r ­

ta ln ik zaw iera je d y n ą recen zję z p racy h isto ry czn ej B a z i l o w i c z a P o lity k a ze w ­ n ętrzn a scentralizow anego p a ń stw a ro syjskiego w d ru g iej połow ie X V w iek u pióra

L . B a z y l o w a . R o zb u d o w a d ziału recen zy jn eg o m o g ła b y się o d b y ć k o sztem sk rócen ia p rzeg lą d ó w p ra sy , k tó r e b ez szk o d y p o w in n y przyb rać form ę om ów ień m n iej o b szern y ch .

T rzeba z r e sz tą stw ie r d z ić , że p ism o w y ra źn ie n abiera ro zm a ch u i p r z y ­ c ią g n ą w sz y lic z n ie jsz ą g ru p ę w sp ó łp ra co w n ik ó w p rz e z w y c ię ż y z p ew n o ścią p o c z ą tk o w e tr u d n o śc i, p o łą c z o n e za w sze z org a n iza cją n ow ego w y d a w n ic tw a .

„ K w a r ta ln ik I n s ty tu tu P olsko-R adzieckiego p ragn ie s ta ć się o rgan em słu żą cy m

w ielk iej id e i p rzy ja źn i p o lsk o -r a d z ie c k ie j“ — g łosi c y to w a n y ju ż w yżej a rty k u ł w s tę p n y . W rea liza cji teg o d on iosłego za d a n ia p o w in n o mu p o m ó c jak n ajszersze gron o sp e c ja listó w ró żn y ch d zied zin n a szeg o ż y c ia n a u k o w eg o i k u ltu ra ln eg o .

L u d m iła F todzyńska

„ S L E Z S K Ÿ S B O R N Î K “ . O p ava. R o czn ik 1952. A cta S ilesia ca .

S l e z s k y S b o r n i k , k tó r y k o n ty n u u je d a w n y V ê s t n i k M a t i c e o p a v s k é i je s t je d n y m z k ilk u p e rio d y k ó w w y d a w a n y c h przez czesk i, Ś ląski I n s ty tu t B a d a w c z y w O p aw ie, w iele m iejsca p o św ięca p ro b le m a ty c e h isto r y c z n o lite r a c ­ k iej. D ru k o w a n e w nim p ra ce są in te r e su ją c y m d ow od em ru ch liw ości p o b ra ­ ty m c z e j n au k i cz e sk ie j, m. in . realizu jącej w form ach p ra cy b ad aw czej p o s t u ­ la t y soju szu m ię d z y C zech osłow acją i P o lsk ą . H isto r y c z n y i k u ltu r a ln y zw iązek ob u narodów tr w a od d a w n a , a „ w z a je m n o ść “ C zechów i P o la k ó w szczyci się p ię k n y m i o sią g n ięcia m i, szczeg ó ln ie w d ob ie czesk ieg o o d ro d zen ia i w o k re­ sach w sp óln ej w a lk i z g erm a n iza cją . T e m a ty k a prac S b o r n i k a ogran icza się w p raw d zie n iem a l w y łą c z n ie do zagad n ień d o ty c z ą c y c h ziem ślą sk ich , ale z n a ­ czen ie ich cz ę sto przek racza g ran ice region u . N iek tó ro z prac u w a ża ć n ależy za dorob ek n a u k o w y c e n n y rów n ież d la k u ltu r y p o lsk iej.

P ię ć d z ie sią ty z k olei roczn ik S l e z s k ć h o S b o r n i k a p rzy n o si w cztorech z e s z y ta c h , op rócz lic z n y c h o m ó w ień p rac a u to ró w p o lsk ich , d w ie rozp raw y b a d a c z y czesk ich , te m a te m zw ią za n e z h isto rią n a szeg o p iśm ien n ictw a . A . St. M d g r p isze o czesk im h u tn ic tw ie w p o lsk im p o em a cie z r. 1612 (O èeském £e-

le z â fstv i V polském poem atu z r . 1612), a M ilan K u d ë l k a o m a w ia zw ią zk i d z ia ­

ła c z a i p isarza ślą sk ieg o P a w ła S ta lm a ch a ze S łow acją (P avel Stalm ach a S lo ­

vensko). W c zęści źród łow ej S b o r n i k a b o h e m ista p o lsk i, J ó zef M a g n u s z e w s k i ,

p rzed ru k o w u je z w ła sn y m k o m en ta rzem lis t F ra n ciszk a P a la ck ieg o do J ó zefa C hociszew sk iego z r. 1863 (D o p is F ra n tiS k a P alackéh o J osefu C hociszew skëm u).

T em a to m p r a c y Mńgra są w zm ia n k i o h u tn ic tw ie czesk im w p o em a cie W a len teg o R o źd zień sk ieg o O fficin a je r ra ria , w y d o b y ty m z za p o m n ien ia w r. 1933 p rzez R . P o lla k a . T w órca p o e m a tu — ślą sk i e n tu z ja sta „ szla c h e tn e g o dzioła