UDZIAŁ SKAŁ FORMACJI PRZEDCZWARTORZĘDOWYCH W BUDOWIE POWIERZCHNIOWEJ (GLEBOTWÓRCZEJ) CZĘŚCI
LITOSFERY NA TERENIE WOJ. KIELECKIEGO (z Zakładu Gleboznawstwa ITJNG w Puławach)
Ogromne zróżnicowanie skał m acierzystych i podłożowych gleb Kie lecczyzny zmusiło autora niniejszej pracy do bliższego zainteresow ania się problem ami litologicznymi wymienionego obszaru w związku z jego gleboznawczym kartow aniem . Dla sporządzenia dobrej mapy glebowej woj. kieleckiego okazało się konieczne uprzednie opracow anie podkładu geologiczno-litologicznego. Przy opracowaniu tego podkładu oparto się diagnostycznie na m apach Państw . Inst. Geol. w Warszawie, ale wszystkie zasięgi skał różnych form acji wyprowadzono samodzielnie. Takie postę powanie uznano za konieczne, gdyż trzeba było uwzględniać w wypad kach istnienia pokryw y czwartorzędowej, tylko taki stopień „płytkości“ zalegania przedczwartorzędu, który ma istotne znaczenie z gleboznaw czego punktu widzenia.
Jak w ynika z ostatniego zdania, uwzględniono oprócz skał, będących utw oram i m acierzystym i gleb, także względnie płytko zalegające ich po dłoża.
W w yniku splanim etrow ania zasięgów naniesionych w terenie okaza ło się, że skały przedczwartorzędowe (obnażone lub tworzące płytko zale gające podłoża czwartorzędu) zajm ują w woj. kieleckim 345 950 ha, czyli że powierzchnia przez nie zajęta wynosi 17,70% całego województwa.
Poniżej zamieszczamy zestawienie powierzchni zajmowanych przez obnażone, względnie płytko zalegające skały poszczególnych form acji ge ologicznych. Procenty podane w nawiasach odnoszą się nie do całości wo jewództwa, lecz do samej tylko powierzchni zbiorowej utworów przed- czwartorzędowych. Dla uproszczenia podajem y tylko nazwy formacji, po m ijając słowo skały:
1. K am br d o l n y ... — 15 075 ha (4,36*/o)
2. „ środkowy i górny — 9,990 ha (2,89%)
3. Ordowik . . . — 135 ha (0,04%)
4. Gotland . . . . . . — 2 745 ha (0,79%)
6. „ środkowy i górny — 9 540 ha (2,76%)
7. Karbon (kulm) . . — 315 ha (0,09%)
8. P erm (cechsztyn) . . — 1 485 ha (0,43%)
9. Trias dolny {bez retu) — 26 505 ha (7,66%)
10. ,, środkowy (z retem) — 6 120 ha (1,77%)
11. „ górny (bez retyku) — 7 290 ha (2,11%)
12. Retyko-lias — 53 550 ha (15,48%)
13. J u ra środkowa — 6 300 ha (1,82%)
14. „ górna . . . . — 29 055 ha (8,40%)
15. K reda śr. (alb, cenoman) . — 5 625 ha (1,62%) 16, „ górna (z turonem ) . — 123 350 ha (35,65%) 17. Trzeciorzęd (miocen) . . . — 42 660 ha (12,33%.) razem: 345 950 ha (100,00%) K a m b r d o l n y reprezentow any jest w Kielecczyźnie przez p i a s k o w c e k w a r c y t o w e , s z a r o g ł a z y i i ł o ł u p k i . N ajefek towniej ukształtow ane utw ory dolno-kam bryjskie spotykam y w tzw. „Ły sogórach Południow ych“.' Do ciekawszych obiektów tego rejonu należy L e ś n i a k o w a D ę b i n a , grzbiet położony między Ociesękami i M aj danem Ociesęckim. Znajdujem y tu m. in. obszerne rumowiska „kw arcy- towo“*)-szarogłazowe. Godzien uwagi jest także szczyt góry S ł o w i e с к. Orłowin (na zach. od Łagowa), pokryty rumowiskam i kw arcytow o-pia- skowcowymi. W spaniałe obnażenia kw arcytow e i szarogłazowe (łącznie ze skałkami) widzimy na górze Z a m c z y s k o k. wsi Kozieł (na płd. zach. od Łagowa). Doskonale wykształcone gleby na łupkach i szarogłazach znajdujem y k. P i p a ł y (na zach. od Iwanisk). Bardzo interesujące są urw iska wąwozowe w G ę s i с a ch (na zach. od Iwanisk) i S a d к o w i e k. Barda (również na zach. od Iwanisk), gdzie możemy zobaczyć profile osadów dolno-kam bryjskich o szczególnie dużym zróżnicowaniu litologicz nym. Cenne są także sztuczne odkryw ki, do których należy m. in. kam ie niołom w J u r k ó w i c a c h (na pd. zach. od Klimontowa), zaw ierający piękne obnażenia kw arcytów i łupków.
W obrębie k a m b r u ś r o d k o w e g o i g ó r n e g o mamy do czynienia głównie z p i a s k o w c a m i k w a r c y t o w y m i , przeław i- conymi obficie przez i ł y , i ł o ł u p k i , s z a r o g ł a z y i p i a s k o w c e n i e k w a r c y t o w e . Ciekawe obiekty skalne, reprezentujące k a m b r m ł o d s z y ( ś r o d k o w y i g ó r n y ) spotykam y w wielu częściach
*) Zastosowane tu miejscami określenia „kwarcyt“, „kwarcytowy“ — odnoszą się właściwie do paleozoicznych piaskowców kwarcytowych i stanowią tylko pewne' skróty terminologiczne.
właściwych Łysogór i na terenie pasm sąsiadujących z pasmem głównym (Łysogórskim). Kolosalne obnażenia piaskowców kw arcytow ych i iłów łupkowych z utworzonym i na nich glebami oglądamy m. in. w kamienio łomach W i ś n i ó w k i D u ż e j i M a ł e j . Imponujące wrażenie spra w iają monolity kwarcytowe, rumowiska i ostro zarysowane fragm enty grani skalnej na K l o n ó w c e M a s ł o w s k i e j (część zwana górą K a m i e ń ) , jak również kam ienisty szczyt R a d o s t o w e j . Jedyne w swoim rodzaju zjawisko stanow ią jaśniejące wśród puszczy jodłowej pasma gołoborzy kwarcytowych, ciągnące się pod grzbietam i Łysogór od Ł y s i c y do Ł y s e j G ó r y i pod szczytami gór O p a t o w s k i c h o d J e l e n i o w s k i e j po przez S z c z y t n i a k aż do Truskolaskiej.
O r d o w i k jest słabo reprezentow any pod względem zajmowanej przestrzeni, ale za to litologicznie dość urozmaicony. O bejm uje on zarów no n i e k w a r c y t o w e i k w a r c y t o w e p i a s k o w c e (częścio wo glaukonitowe), jak też ł u p k i , oraz m a r g l e , w a p i e n i e i d o l o m i t y . Odsłonięcia skał ordowickich znajdują się m. in, na B u g o - l a n c e pod Białogonem (kamieniołom; piaskowce kwarcytowé), koło M ó j с z y (okolice Kielc) na wzgórzu zwanym S k a ł a (piaskowce i wapienie), w starych kamieniołomach na górze T e l e g r a f k. Kielc (piaskowce kwarcytowe) i w kamieniołomach położonych przy wsi M i ę- d z y g ó r z w pow. sandomierskim (przy szosie Sandomierz — Opatów; głównie piaskowce kw.).
W g o t l a n d z i e zasługują na wzmiankę i ł o ł u p k i , ł u p k i k r z e m i o n k o w e i w a p n i s t e , oraz p i a s k o w c e , s z a r o g ł a - z y i z l e p i e ń c e . Skały te spotykamy w łomach na górze Z a 1 a s n e j k. Mójczy (łupki i szarogłazy), w S z y d ł ó w k u k. szosy warszawsko- kieleckiej (łupki przykryte cienko czwartorzędem i własnymi ilastymi produktam i wietrzenia), w W i l k o w i e k. Sw. K atarzyny (łupki pod iłami wietrzeniowymi) i w okolicach Słupi Nowej przy wsiach: J e z i o r - k o (łupki), R u d k i (łupki, szarogłazy i zlepieńce), S e r w i s (łupki, piaskowce i szarogłazy) i S o s n ó w k a (łupki, piaskowce i szarogłazy).
D e w o n d o l n y zbliża się litologicznie do kam bru młodszego. Cha rakteryzują go p i a s k o w c e k w a r c y t o w e i k r z e m i o n k o w e oraz b e z l e p i s z c z o w e z i ł a m i , ł u p k a m i i s z a r o g ł a z a - m i. Dużą rozmaitość iłów i piaskowców dolnodewońskich możemy zoba czyć na terenie góry В a r c z a k. Zagnańska (kamieniołomy). Gleby na ,tych utw orach, jak również w yjątkowo efektow ne skałki z tzw. cukrow e
go piaskowca dolno-dewońskiego można zobaczyć w paśmie słynnej В u - k o w e j G ó r y . Wartościowym i estetycznym zabytkiem geologicznym jest wspaniały monolit piaskowcowy na górze K a m i e ń k. Miedzianej Góry. ,,Czysto dewońskie“ gleby piaskowcowe pospolite są na terenie gór Bielińsko-Małacentowskich, gdzie trafiają się też często drobne łomy
w piaskowcach kwarcytowych. Nie brak obnażeń utworów dolno-dewoń- skich także i w pow. opatowskim, np. k. B a ć k o w i c (przy szosie: Ła gów — Opatów), G r z e g o r z o w i e (okolice Słupi Starej), I w a n i s k , P o k r z y w i a n k i G ó r n e j (okolice Koprzywianki, Słupi Starej). P t k a n o w a - P o d o l a i całego szeregu innych miejscowości.
D e w o n ś r o d k o w y charakteryzują w a p i e n i e i d o l o m i t y, a g ó r n y w a p i e n i e , m a r g l e i ł u p k i w a p n i s t e prze- ławicowane tzw. w a p i e n i e m k o s t k o w y m . Odsłonięcia wapie ni i dolomitów środkowego dewonu są b. liczne. Przew ażają odkrywki sztuczne w postaci kamieniołomów, znajdujących się m. in. w B o i e- c h o w i c a c h (wapienie), C h e ł m c a c h (dolomity), C h ę c i n a c h (wapienie), J a w o r z n i (wapienie), K o s t o m ł o t a c h (dolomity i w a pienie), R a d k o w i c a c h k. Morawicy (wapienie), S i t k ó w c e (wa pienie), S t r z e l c z y c a c h k. Pierzchnicy (dolomity), S ł о p с u k. Daleszyc (wapienie), S z e w c a c h k. gór Zgórskich (wapienie pokła dowe, grubo ławicowe), Z a g n a ń s k u (g. Chełm, dolomity), Z e 1 e j o- w e j (np. kamieniołom R ó ż a n k a , wapienie wybitnie druzgotowe). D o ł a c h B i s k u p i c h k. Kunowa (wapienie i dolomity), I w a n i s k a c h (wapienie), L a g o w i e(wapienie), S o s n ó w c e k. Słupi No wej (dolomity), B u d a c h (na pd. od Jurkow ie"— lasy Klimontowskie. wapienie) itd.
Do naturalnych odkrywek d e w o n u ś r o d k o w e g o zaliczyć na leży g rań skalną i skałki stokowe na górze Z a m k o w e j w C h ę c i n a c h , grzbiet skalny Z e 1 e j o w e j i skały dolomitowe nad Łagowi- cą pod Ł a g o w e m .
Na szczególną uwagę zasługuje Z e l e j o w a ze swymi malowniczy m i skałkam i i urw iskam i typu alpejskiego. Kras w apienny jes tu szczegól nie pięknie wyrażony. Wapienie przeważnie brekcjowe, żyłowane lekko różowawym kalcytem. Dość często spotykane żyłki galeny. Całość góry, zbudow anej nie tylko z wapieni dewońskich, ale i ze zlepieńców cech- sztyńskich, stanowi cenny zabytek geologiczny.
f
D e w o n g ó r n y także jest odsłonięty w wielu punktach. N aj wspanialsze profile geologiczne obserw ujem y m. in. w К a d z i e l n i (Kielce). Mamy tu doskonałe obnażenia wapieni (fran i famen), oraz m ar- gli (głównie famen) i łupków w apnistych (famen). Dewon p rzy k ry ty jest lekko miejscami przez pstre iły (białe i czerwone) pochodzenia dolno-tria- sowego (piętro pstrego piaskowca). W spaniale wykształcony kras wapien ny. W części szczytowej pozostałości naturalnych skałek wapiennych.
Fantastycznie pofałdowany dewon górny (fran wapieniowo-marglo- w y, częściowo bitumiczny) możemy zobaczyć na terenie kamieniołomów w S l u c h o w i c a c h (wzgórza koło Kielc położone między Niewachlo- w em i Czarnowem). Zasługuje na wzmiankę także kamieniołom
Wietrz-nia к. Kielc z doskonałymi odsłonięciami w apieni pokładowych i brekcjo- wych. Ponadto należy jeszcze wyróżnić kamieniołomy w Z a g ó r z u k. Kielc (wapienie pokładowe i brekcjowe) i w G ó r n i e (przy szosie: Kielce, Łagów; głównie wapienie cienkoławicowe, częściowo bitumiczne), oraz drobne łomy w D o m a s z o w i c a c h k. Kielc, gdzie oglądamy prym ityw ne rędziny, wykształcone na w apieniach górno-dewońskich (przy szosie Opatowskiej). Wreszcie godne uwagi są górno-dewońskie skałki wa pienne na Miedziance.
K a r b o n ( k u l m ) Kielecczyzny składa się przede wszystkim z s z a r o g ł a z ó w i ł u p k ó w k r z e m i o n k o w y c h z lidytami, nigdzie praw ie nieobnażonych, lecz stanowiących w niektórych miejsco wościach ważne podłoże gleb „dyluw ialnych“. W ystępujące lokalnie ślady w a p i e n i kulm u (Gałęzice) nie posiadają dla gleboznawstwa najm niej szego znaczenia.
Łupki dolno-karbońskie znajdujem y m. in. w G a ł ę z i c a c h (na półn. zach. od Chęcin). Noszą tam one na sobie cienką powłokę piasku. Piasek m askuje również obecność łupków i szarogłazów w R a d l i n i e i L e c h ó w k u (obie miejscowości przy szosie Kielce — Opatów).
K a r b o n u g ó r n e g o , tzw. p r o d u k t y w n e g o, jak też i p e r m u d o l n e g o , tzw. c z e r w o n e g o s p ą g o w c a w Kielecczyźnie nie znajdujem y.
G ó r n y p e r m ( c e c h s z t y n ) reprezentują m a r g l e i w a p i e n i e , oraz z l e p i e ń c e w a p i e n n e i d o l o m i t y c z n e . Ład nych odsłonięć cechsztynu i rędzin „cechsztyńskich“ należy szukać przede wszystkim na górze C z e r w o n e j , zwanej też Z y g m u n t ó w k ą (kolumna Zygm unta III w W arszawie zrobiona je st ze zlepieńca cech- sztyńskiego pochodzącego z owej góry), albo J e r z m a ń c e m (przy dro dze Kielce — Chęciny). Szczyt jej wieńczą zlepieńce. Analogiczne zle pieńce obok wapieni i m argli spotykam y też w G a ł ę z i c a c h i na Z e l e j o w e j .
Przechodzimy do m e z o z o i k u . T r i a s d o l n y (bez retu) znany jest głównie z p i a s k o w c ó w (najczęściej czerwonych) z wkładkam i z l e p i e ń c ó w k w a r c o w y c h d r o b n y c h ( ż w i r o w c ó w ) . P ia skowce te przeławicowane są niekiedy ciężkimi, nieco zapiaszczonymi i ł a m i czerwonymi lub żółtymi.
Skały piaskowcowe triasu dolnego oglądać możemy w bardzo dużej ilości kamieniołomów, np. w okolicach W ą c h o c k a i W i e r z b n i k a , w M n i o w i e (wieś przy szosie kielecko-piotrkowskiej), na osnutej le gendami P e r z o w e j G ó r z e — S w. R o z a l i i (dojazd od szosy kielecko-piotrkowskiej), koło S u c h e d n i o w a , w T u m l i n i e , na C i o s o w e j G ó r z e (przy szosie kielecko-piotrkowskiej), w S t r y - c z o w i c a c h (wieś na pd. wsch. od Waśniowa), w okolicach samego
W..a ś n i o w a i w W i t u l i n i e k. Kunowa. Poza . W i t u 1 i n e m, gdzie w ystępują tylko piaskowce j a s n e , spotykamy wszędzie przewagę piaskowców c z e r w o n y c h .
Wokół większości wymienionych punktów w ystępują obszerne zasię gi gleb w ykształconych z piaskowców dolno-triasowych.
T r i a s ś r o d k o w y (z r e t e m ) obejm uje poza piaskowcami retu głównie m a r g l e i w a p i e n i e , a lokalnie d o l o m i t y o o l i t y c z n e . U twory triasu węglanowego obnażone są m. in. w kam ie niołomach koło P i e k o s z o w a (przy linii kol. kielecko-częstochow- skiej; przeważnie ret), w L e s icy (przy linii kol. kielecko-często- chowskiej; drobne łomy), na górze W e s o ł e j (pobliże wsi Zajączków i góry Miedzianki; obnażenia powierzchniowe) w В u к o w i u (wieś po łożona po stronie zachodniej drogi Waśniów — Strapice — Kunów; u rw i ska wapienne w wąwozie) i w J a r u g a c h k. Stryczowic (na zach. od Jacentowa położonego przy szosie Opatów — Ostrowiec, a na pd. wsch. od Waśniowa; kamieniołom; b. dobra odkrywka).
T r i a s g ó r n y (kajper bez retyku) stanowi poniekąd’ odwrócenie litologiczne triasu dolnego. Jego najbardziej charakterystyczną skałą są i ł y p s t r e (czerwone, czasem żółte). Poza tym obejm uje on p i a s k o w c e (czerwone albo jasne), a drugorzędnie w a p i e n i e i d o l o m i t y .
Dobrych odsłonięć kajpru jest w Kielecczyźnie b. dużo i nie będzie my ich wszystkich wyliczać. Gleby na iłach kajprow ych czerwonych oglą damy m. in. w B r z e z i n a c h k. Chęcin. Różnokolorowe iły kajpru, występujące w zespołach z piaskowcami czerwonymi obnażają się efek townie na C z e r w o n e j G ó r z e k. Jacentow a (położonego przy szo sie Opatów — Ostrowiec), oraz pomiędzy G r o m a d z i c a m i i S k a r - s z y n a m i (k. Ostrowca), gdzie spore urw iska udostępniają naszym oczom doskonałe profile geologiczne, obejmujące pięknie wykształcony kajper.
Powierzchniowo obnażone jasne piaskowce kajprowe, oraz gleby na nich ukształtowane, znajdujem y w M a j k o w i e k. Skarżyska.
N a j w y ż s z y k a j p e r , czyli r e t у к łączymy w Kielecczyźnie z j u r ą d o l n ą , czyli 1 i a s e m w tzw. r e t y k o - l i a s . Postępu jem y tak ze względu na pospolitą trudność odróżnienia retyku od liasu i podobieństwo litologiczne tych formacji.
R e t y k o - l i a s składa się w Kielecczyźnie z j a s n y c h p i a s k o w c ó w , oraz a l e u r o l i t ó w i a r g i l l i t ó w , którym towa rzyszą i ł y i g l i n y n i e s c e m e n t o w a n e . Utwory te w ystępują przeważnie w regionie Konecko-Opoczyńskim, gdzie obnażają się na znacznej przestrzeni, stanowiąc jeden z podstawowych elementów glebo- twórczych. Odkrywki naturalne w ykazują nie mniejszą liczebność od
sztucznych odsłonięć w kamieniołomach. Kamieniołomy godne obejrzenia znajdują się w S t a r a c h o w i c a c h , W ą c h o c k u , W i e r z b n i - k u, S z y d ł o w c u i Ż a r n o w i e .
B. ciekawe i efektowne są naturalne odsłonięcia piaskowcowego re- tyko-liasu. Tak np. niesam owite w rażenie robi olbrzymi kompleks skal ny na górze P i e k ł o pod N i e k ł a n i e m . W ystępujące tam skały piaskowcowe, ukształtow ane fantastycznie przez w iatry i wodę, przewyż szają efektownością nie tylko „U m arłe“ czy ,,Kamienne M iasto“ pod Cięż kowicami, ale i słynne „Prządki“ na wzgórzach Odrzykońskich koło K ro sna. Miejscami stanowią m iniaturę sudeckiej Hejszowiny.
Pod pewnymi względami jeszcze bardziej niesamowity jest widok pól skalno-kam ienistych na C y m b r z e pomiędzy A l e k s a n d r o w e m i H u t ą (przy szosie Chlewiska — Niekłań). U w ydatniają się tam szcze gólnie, sterczące nieom al pionowo płyty piaskowca, które powodują, że całość wygląd,a jak jakieś olbrzymie, zaniedbane i zapomniane przez ludzi cmentarzysko wschodnie.
Na uwagę zasługują także obnażenia powierzchniowe piaskowców i skałki piaskowcowe pomiędzy G r o m a d z i c a m i i S z e w n ą (na poł. zach. od Ostrowca). W arto tu m. in. znaleźć skałę zwaną S f i n k s e m .
J u r a ś r o d k o w a ( d o g g e r ) jest litologicznie dość zróżnico wana. R eprezentują ją głównie p i a s k o w c e , p i a s k i , i ł y i m a r - g l e , zalegające przeważnie na głębokości wykluczającej ich gleboznaw czą ważność. Iły środkowo-jurajskie, w ystępujące niegdyś na powierzch ni, zostały albo rozmyte, albo też pogrzebane pod innym i utw oram i. Od słonięcia piaskowców tego wieku znajdujem y nad K amienną na płn. od Ć m i e l o w a , w D r y g u 1 с u (wieś między Ćmielowem i Ożarowem), we W i ó r a c h k. Ćmielowa, w W ó l c e B o d z e c h o w s k i e j k. Ostrowca i w W y s z m o n t o w i e k. Ożarowa.
W j u r z e g ó r n e j ( m a l m i e ) spotykam y głównie w a p i e n i e i m a r g 1 e lub w a p i e n i e m a r g l i s t e , oraz p i a s k o w c e ze z l e p i e ń c a m i . O dkryw ki węglanowej jury górnej widzimy przede wszystkim na całej praw ie długości pasma M a ł o g o s k o - P r z e d b o r - s k i e g o , jak również w obrębie G r z ą b B o l m i ń s k i c h i G r z y w K o r z e c k o w s k i c h , a następnie w okolicach T o k a r n i , B i z o - r e n d y , W o l i c y , S o b k o w a , K o r y t n i c y , M o r a w i c y , L i s ó w a, P i o t r k o w i c (Tarnoskała), C h m i e l n i k a i szeregu innych miejscowości południowo-zachodnich stoków gór Swiętokrzyski-ch. Także i na północno-wschodnich stokach mamy sporo dobrych odkrywek i w y chodni malmu. W ystępują one na zachód od Ostrowca i ciągną się w ą skim pasem ku północnym okolicom Szydłowca.
K r e d y d o l n e j brak jest (prawie) w woj. kieleckim. Znajdujem y tu natom iast k r e d ę ś r o d k o w ą w postaci barw nych p i a s k ó w i p i a s k o w c ó w a l b u (żółtych, różowych, lub czerwonych) i c e - n o m a n u (zwykle zielonych, glaukonitowych) zaw ierających często k o n k r e c j e f o s f o r y t o w e . Niekiedy с e n o m a n reprezentow a ny jest przez m argle fosforytonośne.
Żelaziste piaski i piaskowce albu znajdujem y na powierzchni w oko licach Małogoszcza, mianowicie przy wsiach C i e ś l e i B u k o w a G ó r a , gdzie utw ory te są skałam i macierzystym i gleb drobnopiaszczystych. Piaskowce albskie o spoiwie krzemionkowym spotykamy pod N o w ą W s i ą koło R а с h o w a (Annopol, praw a strona Wisły). Są to zw. „kw arcyty rachow skie“.
Obnażenia w ę g l a n o w e j ( w a p i e n n e j lub m a r g l o w e j ) k r e d y g ó r n e j zajm ują ogromne przestrzenie na terenie Kielecczyź- ny. Znacznie skromniej przedstaw iają się p i a s‘k ‘o w c e i p i a s k i związane głównie z t u r o n e m (kamieniołomy w O ż a r o w i e , J a n i k o w i e i K a r s a c h — pow. opatowski). Jeśli chodzi o turon, to od słonięcia najcharakterystyczniejszych dla tego piętra utworów w apien nych z krzem ieniam i pospolite są wokół O ż a r o w a . O dkrywek kredy nadturońskiej jest tak wiele na całym terenie jej w ystępow ania, że w yli czanie ich zajęłoby tutaj nieproporcjonalnie dużo miejsca. We wszystkich praw ie zasięgach osadów górnokredowych i odpowiadających im rędzin (uwidocznionych na mapach geologicznych i geologiczno-gleboznawczych) znajdujem y płytsze lub głębsze łomy i wykopy.
Z t r z e c i o r z ę d u istotną ważność ma tylko m i о с e n, charak teryzujący się w yjątkowo dużym zróżnicowaniem litologicznym. W obrę bie miocenu Kielecczyzny spotykam y zarówno ż w i r y (torton-sarm at). p i a s k i i i ł y (helwet — torton — sarmat), jak też b. rozmaite u t w o r y w ę g l a n o w e f i t o g e n i c z n e (wapienie litotam niow e tortonu). z o o g e n i c z n e (wapienie muszlowe i rafowe sarmatu), oraz o k r u c h o w e (litoralne zlepieńce w apniste sarmatu). Ponadto miocen obejmu je g i p s y (torton).
Piaskowo-iłowy m i o c e n d o l n y (helwet) jest w Kielecczyźnie reprezentow any słabo (pod względem ilościowym) i niepokaźnie. Nie po siada on też znaczenia dla gleboznawstwa. Znacznym rozprzestrzenieniem i dużą efektownością charakteryzuje się natom iast m i o c e n ś r o d k o w y (torton). Spośród w apiennych utw orów tortońskich zasługują na szczególną uwagę wapienie litotam niow e z D r u g n i k. Chmielnika i tzw. w apienie litaw skie ze słynnych, starych kamieniołomów P i ń с z o w- s к i с h. Skały klastyczne tortonu możemy znaleźć w tow arzystw ie wę- glanowców no płn. wsch. od S z y d ł o w a .
O charakterze gipsów tortońskich i „tortońskich“ rędzin siarczano wych orientuje nas najlepiej teren wsi S k o r o c i c e k. Buska, gdzie ist nieje gipsowy rezerw at skalny zupełnie nieprzeciętnej okazałości. Wspa niale rozw inięty jest tam kras, którego poszczególne elem enty w postaci lejków, zapadlisk, pieczar, b ram i przelotów oraz podziemnego strum ienia są szczególnie efektownie wyrażone.
Doskonałe profile rędzin gipsowych oglądać można w łomach gory- sławickich k. Wiślicy.
Przejście od tortonu do sarm atu ( m i o c e n u g ó r n e g o ) stanowią głównie utw ory iłowe z tzw. iłami krakowieckim i na czele. Utworom iło wym tow arzyszą niekiedy piaski kw arcow e i żw iry o złożonym składzie petrograficzno-minneralogicznym. Odsłonięcia iłów spotykam y m. in. koło B u s k a (cegielnia), w okolicach S t o p n i c y i N o w e g o K o r c zy- n a, oraz w S w i n i a r a c h (pomiędzy Pacanowem i Nowym Korczy- nem, stary taras Wisły). Piaski i żwirowiska tego w ieku można zobaczyć np. przy szosie Busko — N. Korczyn, w odl. ok. 2 km na poł. od B u s k a (obnażenia powierzchniowe pochodzenia naturalnego).
Na s a r m a t d o l n y składają się w głównej m ierze rozmaite utw o ry węglanowe, a więc tzw. mułki, piaski i żwiry wapienne, piaskowce i żwirowce lub zlepieńce wapienne, m argle i w apienie ziarniste oraz m u- szlowe itp. Taki węglanowy sarm at w bardzo efektownej i oryginalnej po staci oglądamy w S z y d ł o w i e , gdzie istnieją liczne jego sztuczne i n a turalne obnażenia. N ajefektowniej ukształtow ane zlepieńce sarmackie od słaniają się wokół S l a d k o w a M a ł e g o k. Chmielnika i M ł y n ó w (w sąsiedztwie). Zlepieńcom tym towarzyszą inne luźne i scementowane skały dolno-sarmackie. Tutaj też znajdujem y w ielką obfitość „sarmac kich“ gleb rędzino wy ch.
Największe znaczenie glebotwórcze m ają wapienie i m argle k r e d y g ó r n e j , które na obszarze 96 720 ha tw orzą gleby rędzinowe, a na łącz nej przestrzeni ok. 26 630 ha stanow ią bliskie podłoże gleb ukształtow a nych zasadniczo ze składników płaszcza dyluwialnego. Nie bez znaczenia są skały węglanowe g ó r n o - j u r a j s k i e (290.55 ha), które jednak tylko w połowie (14 270 ha) są utw oram i m acierzystym i gleb.
Na terenach t r z e c i o r z ę d o w y c h mamy 10 800 ha rędzin wę glanowych i 4 500 ha rędzin gipsowych. Niewęglanowe utw ory trzeciorzę dowe zlewają się silnie z czwartorzędem i nie w ykazują z gleboznawczego punktu widzenia poważniejszych odrębności w stosunku do plejstocenu.
Na wapieniach p a l e o z o i c z n y c h (ordow ickich, dewońskich i permskich), oraz t r i a s o w y c h ukształtow ało się łącznie ok. 8 165 h a rędzin.
W s z y s t k i e r ę d z i n y w ę g l a n o w e z a j m u j ą w w o j . k i e l e c k i m p r z e s t r z e ń 129 955 ha, c o s t a n o w i ok. 37,56% o g ó ł u g l e b w y k s z t a ł c o n y c h n a u t w o r a c h p r . z e d - c z w a r t o r z ę d o w y c h . Łącznie z rędzinam i gipsowymi otrzym amy pow ieizchnię 134 455 ha (38,86%).
Następną pozycję po rędzinach zajm ują piaski gliniaste wykształco ne na piaskowcach triasu dolnego i retykoliasu. W kompleksie z glebami cięższymi (pochodnymi np. argillitów towarzyszących tym piaskowcom) rozpościerają się one na łącznej przestrzeni 80 055 ha. Jeśli dodamy do te go piaski wytworzone z osadów kredy środkowej (alb-cenoman) i doggeru (ju ra środkowa), t o o g ó l n a p o w i e r z c h n i a g l e b „ p i a s k o w c o w y c h “ w y n i e s i e ok. 87 780 ha, c o s t a n o w i 25,37% po w ierzchni zajętej przez utw ory starsze.
K w arcyty i piaskowce kam bru i dewonu oraz iły tychże form acji zajm tiją wśród skał glebotwórczych form acji przedczwartorzędowych stanowisko szczególne. Obnażenia ich są liczne, ale samoistnie tw arzą one gleby rzadko. Najczęściej spotyka się w obrębie obnażeń tych skał przy- sypkę lessową, która w ybitnie zwiększa wartość gleb kwarcowych kam - bryjskich i dewońskich. Taka przysypka charakterystyczna jest także dla terenów występowania łupków dolno-kam bryjskich.
Całość ważnych dla gleboznawstwa utworów kam bryjskich i dolno- dewońskich obejmuje 31 275 ha, co stanowi 9,05% ogólnej powierzchni utworów starszych.
Omówiliśmy ostatnio powierzchnie zbiorowe trzech najważniejszych kategorii skał macierzystych gleb wietrzeniowych Kielecczyzny, a miano wicie skał wapniowych różnych formacji, z których powstały rędziny (ogółem 134 455 ha — 38,86%), skał piaskowcowych triasu dolnego, rety - ko liasu, doggeru i kredy środkowej( ogółem 87 780 ha — 25,37%) i utw o rów kam bryjskich, oraz dolno-dewońskich (31 275 ha — 9,05%). Przy tym skały piaskowcowe wymienionych wyżej formacji i wszystkie skały kam- bryjskie i dolno-dewońskie traktow aliśm y łącznie, bez względu na to czy stanow ią one utw ory macierzyste gleb czy też płytko zalegające ich podło ża (trudności techniczne wydzielenia, a niekiedy m ała istotność w yodręb nień). Natom iast spośród skał wapniowych uwzględniliśmy te tylko ich zasięgi, które dotyczą samych utworów macierzystych, na których rozwi ja ją się aktualnie rędziny „czyste“ lub mieszane. Dodamy teraz, że „po dłożowe“ skały wapniowe Kielecczyzny, odgrywające pewną rolę w roz woju gleb ukształtow anych z osadów czwartorzędowych rozpościerają się pod płytkim płaszczem dyluw ialnym na przestrzeni 57 820 ha, co stanowi 16,71% powierzchni zbiorowej wszystkich utworów starszych. Na utw ory żwirowe, piaskowe i ilaste miocenu, oraz na różne utw ory niewymienio- nych jeszcze form acji przypada łącznie zaledwie ok. 35 320 ha (10,01%).
Wśród tej ostatnio wymienionej grupy utw orów znajdujem y m. in. zespoły skał, które w ogóle nie tworzą samodzielnie gleb, a tylko stano wią miejscami ich podłoża. Tak jest np. z utw oram i karbońskimi, które na niektórych terenach (małych zresztą) odgryw ają pewną rolę w rozwo ju pokryw y glebowej, ale nigdzie praw ie nie obnażają się całkowicie. Tak że większość łupków gotlandu stanowi tylko płytko zalegające podłoże gleb wykształconych z „czwartorzędu“. W nieco słabszym stopniu uwaga ta dotyczy ordowiku, kajpru, ju ry środkowej i miocenu niewęglanowego.
A teraz zobaczymy jak się przedstawia cyfrowo udział starszych skał w budowie powierzchniowej części litosfery w woj. kieleckim od strony litologicznej:
I. Zespoły skał z przewagą piaskowców II.
kw arcytow ych przeławicowąnych iłami Zespoły skał z przewagą piaskowców
26 375 ha (7,62%)
III.
niekwarcytow ych i p ia s k ó w ... Zespoły skał z przewagą iłołupków
100 130 ha (28,95%)
i iłów 27 170 ha (7,85%.)
IV. Zespoły skał węglanowych . . 187155 ha (54,10%) V. Zespoły skał z przewagą gipsów . . 5 120 ha (1,48%) razem 345 950 ha (100,00%) Oczywiście są to dane orientacyjne. Dokładne cyfry możnaby ustalić jedynie na podstawie kartow ań w skalach szczegółowych. A takich kar- towań wymaga właśnie Kielecczyzna, gdzie w ielokrotnie na maleńkich przestrzeniach daje się zaobserwować ogromne zróżnicowanie geologicz- no-petrograficzne utworów powierzchniowych, a więc tym samym także i gleb. Niniejsze opracowanie musiało jednak być oparte na kartow aniach w skali 1 : 100.000, dokonywanych ponadto w znacznej części na podkła dach tejże skali.
Przytoczone cyfry m ają wartość względną także i z innego powodu. Mianowicie zasięgi skał „podłożowych“ starszych form acji wyprowadzone zostały ze szczególnym uwzględnieniem rolniczego znaczenia podłoży. Gdyby uwzględnić szerzej leśniczy punkt widzenia, to prawdopodobnie powierzchnia ,,glebowo“ ważnych podłoży zbudowanych ze skał przed- czwartorzędowych m usiałaby być nieco zwiększona. W tym ostatnim w y padku poszerzyłyby się najwięcej granice utw orów kam bryjskich i de- wońskich, zwłaszcza na tych terenach, gdzie zalegają one pod lessami i ,,słabo dają znać o sobie“ w normalnej produkcji rolniczej.
M. СТРШЕМСКИ ОБ УЧАСТИИ ДОЧЕТВЕРТИЧНЫХ ОТЛОЖЕНИЙ В ОБРАЗОВАНИИ ПОВЕРХНОСТНОГО (ПОЧВООБРАЗУЮЩЕГО) СЛОЯ ЗЕМНОЙ КО РЫ НА ТЕРРИТОРИИ КЕЛЕЦКОГО ВОЕВОДСТВА (Отдел почвоведения Пулавского Института АУП) Т а б л и ц а I Величина площадей заняты х нечетвертичными поверхностными отложениями Келецкого воеводства по геологическим формациям 1) Нижний кембрий . . . 15 075 га ( 4,36%) 2) Средний и верхний кембрий . 9 990 гн ( 2,89%) 3) Нижний силур (ордовицкий) . 135 га ( 0,04%) 4) Верхний силур (готландский). 2 745 га ( 0,79%) 5) Нижний девон . . . . 6 210 га ( 1,80%) 6) Средний и верхний девон . 9 540 га ( 2,76%) 7) Нижний карбон . . . 315 га ( 0,09%) 8) В ерхняя пермь (цехштейн) 1 485 га ( 0,43%) 9) Нижний триас . . . 26 505 га ( 7,66%) 10) Средний т р и а с ... 6120 га ( 1,77%) 11) Верхний триас без р э т а ... 7 290 га ( 2,11%) 12) Рэто-леяс . . . 53 550 га (15,48%) 13) Средняя юра (д о гге р )... 6 300 га ( 1,82%) 14) Верхняя юра (м а л ь м )... 29 055 га ( 8,40%) 15) Средний мел без турона (альб, сеноман) . 5 625 га ( 1,62%) 16) Верхний мел с туроном 123 350 га (35,65%) 17) Миоцен . 42 660 га (12,33%) Итого . 345 950 га (100,00%) Т а б л и ц а II Величина площадей заняты х дочетвертичными поверхностными отло жениями в Келецком воеводстве по литологической природе почвообра зовательных или подпочвенных (неглубоко залегающих и оказываю щ их непосредственное влияние на почву) горных пород I. Преимущественно кварцитовые и кремнисто песчаниковые кварцевые горные породы прослоенные г л и н а м и ... 26 375 га ( 7,62%) II. Преимущественно некремнистые кварцевые песчаники и п е с к и ... 100 130 га ( 28,95%) III. Преимущественно аргиллиты . 27 170 га ( 7,85%) IV. Карбонатные породы 187 155 га ( 54,10%) V. Гипсовые породы 5 120 га { 1,48%) Итого 345 950 га (100,00%)
Примечание: процентное соотношение площадей относится исключи тельно к общей повнрхности откры ты х отложений нечетвертич н ы х горных пород Келецкого воеводства.
М. STRZEMSKI
AREAS OF PRE-QUATERNARY ROCKS IN THE DISTRICT OF KIELCE IMPORTANT FROM THE PEDOLOGICAL POINT
OF VIEW.
(Dept, of Soil Science — IUNG — Puławy) T a b l e I.
The areas of rocks mentioned in the title according to geological formations:
1. Lower Cam brian . . . . . . — 15 075 ha (4,36%) 2. Middle and Upper Cam brian . . — 9 990 ha (2,89%)
3. Ordovician . . . . . . . — 135 ha (0,04%)
4. Silurian (Gothlandian) — 2 745 ha (0,79%)
5. Lower D e v o n i a n ... — 6 210 ha (1,80%) 6. Middle and Upper Devonian . — 9 540 ha (2,76%) 7. Lower Carboniferous (Kulm) . . — 315 ha (0,09%) 8. Upper Perm ian (Zechstein) . — 1485 ha (0,43%) 9. Lower Trias w ithout Röth . — 26 505 ha (7,66%) 10. Röth and Middle Trias . . . . — 6 120 ha (1,77%) 11. Upper Trias (Keuper w ithout
R h a e t i c ) ... — 7 290 ha (2,11%) 12. Rhaetic and Lower Jurassic (Lias) — 53 550 ha (15,48%) 13. Middle Jurassic (Dogger) . — 6 300 ha (1,82%) 14. U pper Jurassic (Malm) . . . . — 29 055 ha (8,40%) 15. Middle Cretaceous (Albian and
Cenomanian) w ithout Turonian — 5 625 ha (1,62%) 16. Turonian and Upper Cretaceous . — 123 350 ha (35,75%) 17. E arlier Tertiary-M iocene . . . — 42 660 ha (12,33%) Total 345 950 ha (100,00%) T a b l e II.
The same areas of rocks according to th eir pétrographie character. I. Q uartzitës and siliceous sandstones . — 26 375 ha (7,62%) II. Non-siliceous sandostones and sands . — 100 130 ha (28,95%)
III. Clayey schists and clays . — 27 170 ha (7,85%)
IV. Limestones . — 187 155 ha (54,10%)
V. Gypseous rocks — 5 120 ha (1,48%)
Total 345 950 ha (100,00%) R E M A R K : the percentages given in brackets represent all P req u ater
