Władysław Hładowski
Organizacja współczesnej teologii
fundamentalnej
Studia Theologica Varsaviensia 19/1, 35-42
S tu d ia Theol. Vars. 19 (1981) n r 1
W ŁA DYSŁAW H ŁA D O W SK I
ORGANIZACJA WSPÓŁCZESNEJ TEOLOGII FUNDAMENTALNEJ
T r e ś ć : I. T eologia fu n d a m e n ta ln a w zespole n a u k teologicznych; II. W e w n ętrzn a o rg an iz ac ja teologii fu n d a m e n ta ln e j.
P u n k te m w yjścia niniejszy ch rozw ażań jest I n stru kcja K o n
gregacji d/s W ycho w an ia katolickiego o teologicznej form acji p r z y s z ły c h kapłanów z dnia 22.11.1976 r. N a tle a k tu a ln e j sy
tu a c ji w n auczaniu teologii katolickiej In strukcja staw ia m. in. także teologii fu n d am e n ta ln ej p o stu la ty program ow e.
In stru k cja n a jp ie rw daje określone w ytyczne całej teologii.
M ożna je sprow adzić do n astęp u jący ch postulatów : 1. wobec bogactw a i różnorodności b ad ań teologicznych teologia w inn a zm ierzać do stw orzenia w ew n ętrzn ej sy ntezy poszczególnych dyscyplin i dziedzin (nr 70); 2. aby spełnić sw oje zadania d y dakty czne i p astoralne, teologia, postaw iona w k o n k retn e j sy tu ac ji history czn ej, m usi osiągnąć ścisły k o n ta k t ze w spółczes ną k u ltu rą i n a u k a m i przyrodniczym i oraz w inna dążyć do pełnej p rez e n ta c ji hu m an izm u chrześcijańskiego (nr 61).
W zespole n a u k telogicznych m a sw oje m iejsce teologia fu n d am en taln a, k tó rej In stru k cja p rzy p isu je niezbędną rolę. J e j p ro b lem aty k ę określa jako podstaw ow ą i stanow iącą sta ły w y m iar całej teologii (nr 107. 108. 113). Teologia fu n d am e n ta ln a m a być w prow adzeniem do taje m n ic y C h ry stu sa i do teologii (dogm atycznej) nie ty lk o w sensie epistem ologicznym ,(nr 111), ale i p rak ty czn y m . M usi położyć podstaw y dla form acji teo logicznej i p asto raln ej stu d iu jący ch (nr 113). P rzep ro w ad zając k o n fro n tację w ia ry i rozum u, teologia fu n d am e n ta ln a u su n ie w szelki kom pleks niższości wobec osiągnięć k u ltu ry i n a u k i i będzie budziła odwagę w ierzenia (nr 110. 112). Jak o n a u k a „g ran iczn a” teologia fu n d am e n ta ln a będzie u k azy w ała sens posłann ictw a C h ry stu sa i Kościoła ludziom różnej o rien tacji (nr 109).
36 W Ł A D Y S Ł A W H Ł A D O W S K I
D rugim , podstaw ow ym -zadaniem teologii fu n d am e n ta ln ej jest reflek sja, k tó rą — jak mówi In stru k cja — teolog w inien przeprow adzić razem z Kościołem , w ychodząc z w iary, nad rzeczyw istością ch rześcijaństw a jako dziełem Boga, objaw io n y m i uobecnionym w C hry stu sie, a także nad sam ym K oś ciołem, u stanow ionym przez C h ry stu sa dla przedłu żan ia Jego zbaw czego dzieła na św iecie (nr 109).
W tej p rez e n ta c ji naszej dyscy pliny nie k ry je się jak aś jej now a koncepcja, w sensie now ego określenia jej przedm iotu w łaściw ego lu b m etody czy celu. To, co uderza, to fak t, że
In stru k cja z jedn ej stro n y pod k reśla o dręb ny c h a ra k te r i nie
zastąpioną rolę teologii fu n d am e n ta ln ej, a z drug iej stro n y po s tu lu je ścisły zw iązek oraz bardzo szeroką k o relację teologii fu n d am e n ta ln ej nie tylk o z in ny m i n au k a m i teologicznym i, ale i ze współczesną k u ltu rą , z n au k am i religioznaw czym i i p rzy ro d n iczy m i (n r 109). W ażny tu jest w yraźnie n ak reślo n y p rogram , którego u rzeczyw istnienie n asuw a niew ątpliw ie po w ażne pro b lem y m etodologiczne. O m ów ienie ich u jm iem y w dw óch n astęp u jący ch p u n k tach : teologia fu n d a m e n ta ln a w zes pole n a u k teologicznych i w ew n ętrzn a organizacja teologii fu n d am e n taln e j.
I. TEO LO G IA FUN D A M ENTA LN A W ZESPO LE NAUK TEOLO G ICZNY CH
D okładnego określenia pozycji teologii fu n d am e n ta ln ej w zespole n a u k teologicznych w ym aga zarów no a k tu a ln a s y tu a cja, jak a istn ieje dzisiaj w teologii k ato lick iej, jak i postulo w ana przez I n stru k cję szeroka k o rela cja naszej dyscyp lin y z in n y m i n a u k a m i teologicznym i.
D zisiejsza sy tu a c ja w teologii katolick iej c h a ra k te ry z u je się zn am ien ny m zacieraniem fo rm aln y ch różnic m iędzy poszcze gólnym i dyscyplinam i, co szczególnie widoczne jest, gdy cho dzi o rela cję pom iędzy teologią fu n d am e n ta ln ą a teologią jako tak ą. W praw dzie nie da się obecnie u trzy m ać ostrego podziału n a teologię w łaściw ą jako n a u k ę o tajem n icach objaw ionych (scientia fidei) i teologię fu n d a m e n ta ln ą w zględnie apologetykę ja k o .n a u k ę o w iarogodności objaw ienia (scientia de credibili- ta te revelationis). Z jed n ej stro n y cała teologia in te resu je się zagadnieniem w iarogodności objaw ienia, n a ile nie sposób tr a k tow ać zupełnie rozdzielnie „ treści ob jaw ien ia”, i sam ego „ fa k tu ob jaw ien ia”, a więc i jego w iarogodności. P rz y ty m teolo gia nie m a bezpośredniego dostępu do objaw ionych tajem n ic;
O R G A N I Z A C J A T E O L O G I I F U N D A M E N T A L N E J
m a do nich dostęp jedynie pośredni, poprzez k ry ty k ę p rze k a zów objaw ienia. W zw iązku z ty m dzisiaj cała teologia p rz e j m u je coraz bardziej fu n k cję k ry ty c z n ą w sto su n k u do chrześ cijańskiego p rzepow iadania, należącą daw niej w yłącznie do a- pologetyki w zględnie teologii fu n d am e n ta ln ej. Z drug iej s tro n y teologia fu n d am e n ta ln a w zględnie apołogetyka nie jest w stan ie rozw iązać p rob lem u w iarogodności w rac jo n aln y m tr a k to w aniu objaw ienia jako fa k tu historycznego. Sam o bow iem w ydarzenie objaw ienia jest podstaw ow ą taje m n ic ą w iary. D la tego zadaniem teologii fu n d am e n ta ln ej w zględnie apologetyki m usi być raczej k ry ty k a przyzw olenia w iary w Boże objaw ie nie, niż bezpośrednie b ad an ia nad „ fa k te m ” objaw ienia.
N iem niej należy ściśle odróżniać zadania teologii jako ta k iej i zadania teologii fu n d am e n ta ln ej. Teologia jako tak a nie p rze staje być, m im o jej k ry ty czn eg o sto su n k u do przekazów objaw ienia, n a u k ą w iary (scientia fidei) i to zarów no tre ś ciowo, ja k i w sensie form alnym . J e j zadaniem jest zrozu m ienie w y d arzen ia C hrystusa, a to rozum ienie dokonuje się w płaszczyźnie w iary. Teologia na ty le ty lk o z a jm u je się w ia rogodnością objaw ienia, na ile reflek sja nad w iarogodnością objaw ienia stanow i s tru k tu ra ln y elem en t sam ej w iary. Z d ru giej stro n y teologia fu n d am e n ta ln a jest niew ątpliw ie sam o dzielną n au ką, m ającą odrębne zadania, chociaż zadania te w y pełnia w isto tn ej zależności od ch rześcijań sk iej czy kościelnej reflek sji n ad w iarogodnością objaw ienia. T rzeba zauw ażyć, że
Instrukcja, stw ierd zając sam oistność teologii fu n d am e n ta ln ej i
jej niezastąpioną rolę w zespole nauik teologicznych, nie p rec y zuje jej sta tu su epistem oiogicznego. K ry je się tu pew na n ie ja s ność. Np. In stru k cja mówi, że teologia fu n d am e n ta ln a m a stoso wać a rg u m e n ty rozum ow e, k tó re b y m iały znaczenie tak dla w ierzących, ja k i dla n iew ierzących (n r 1.10), a bezpośrednio p rzed tem (nr 109) żąda, by teologia fu n d am e n ta ln a p rze p ro w adzała reflek sję razem z Kościołem , w ychodząc z w iary, nad rzeczyw istością ch rześcijaństw a i n ad sam ym Kościołem . D la tego pozycja teologii fu n d am e n ta ln ej w system ie teologii k a tolickiej w ym aga dalszej p recy zacji m etodologicznej.
W ydaje się, że teologia fu n d am e n ta ln a, ab y skutecznie p eł nić sw oją w łaściw ą rolę w zespole nauik teologicznych, m usi kierow ać się dw iem a zasadam i, z k tó ry c h p ierw sza jest epi- stem ologiczna, a d ru g a m etodologiczna: 1. postępow anie teolo gii fu n d am e n ta ln ej zn ajd u je się na pozycji m etajęzy ko w ej w sto su n k u do w iary i teologii; 2. zadanie sw oje teologia fu n d am e n taln a u rzeczyw istnia przez sy stem aty zację przed m io to
w ą i form aln ą elem entów reflek sji ch rześcijańskiej, obecnych w różnych d y scyplinach teologicznych.
A d 1. W praw dzie w szelkie b ad an ia teologiczne dzisiaj m a ją w sobie m om ent k ry ty k i w sto su n ku do przekazów objaw ie nia i do chrześcijańskiego przepow iadania. N iem niej — w m yśl tego, co zostało w yżej pow iedziane — język przedm iotow y teo logii jako tak iej pozostaje w zasadzie językiem w iary, ponie w aż stanow i isto tn ą dla p raw d y objaw ionej szatę pojęciową. Toteż Instrukcja, m ów iąc o przedm iocie teologii, nie rozróż n ia w nim sam ych p raw d objaw ionych od języka, w k tó ry m je w ypow iada teologia (nr 18). Tym czasem teologia fu n d a m en taln a, k tó ra zgodnie ze specyfiką swego postępow ania, nie może zejść na pozycję w iary, nie może też posługiw ać się językiem w iary. J a k całe racjo n aln e i k ry ty czn e postępow anie teologii fu n d am e n ta ln ej nie jest uw ikłane w założenia w iary i teologii, ta k rów nież jej język nie jest językiem w iary ani teologii jako tak iej. In stru k c ja zdaje się mieć to w łaśnie na m yśli, gdy w ielokrotnie stw ierdza, że do zadań teologii fu n d am e n taln e j należy k o n fro n ta cja w iary i rozum u (nr 108. 109. 110). Z ta k rozum ianej pozycji m etajęzykow ej teologia fu n d a m e n taln a p rzeprow adza k ry ty k ę w iary reflek sy jn ej, czyli k ry ty k ę dokonyw ującej się w sam ym Kościele reflek sji nad w iarogodnością objaw ienia.
Ad 2. Instrukcja, chcąc podkreślić istotne dla całego sy ste m u teologii katolick iej znaczenie p ro blem aty ki, którą, zajm u je się teologia fu n d am e n ta ln a, mówi, że m a być ona stały m w y m iarem całej teologii (nr 108). N iew ątpliw ie należy to ro zum ieć w ty m sensie, że elem en ty reflek sji nad w iarogodno ścią objaw ienia są obecne we w szystkich dyscyplinach teolo gicznych. Poniew aż reflek sja ta jest s tru k tu ra ln y m elem entem sam ej w iary, m a ona sw oje trw ałe w y razy w przekazach chrześcijańskiego przep ow iad an ia oraz w poszczególnych dzie dzinach bad ań teologicznych. Je śli w św ietle ty ch spostrze żeń chcem y określić dokładniej sposób, w jak i teologia fu n d a m e n taln a może w ypełnić sw oje zadanie, to trzeb a pow ie dzieć, przed łu żając m yśl Instrukcji, że rola teologii fu n d am e n taln e j w inna polegać w w ielkiej m ierze na k ry ty c z n ej sy ste m aty zacji ty ch zobiektyw izow anych lub n ad ający ch się do o- biek ty w n eg o tra k to w a n ia elem entów apologetycznej refleksji. Teologia fu n d am e n ta ln a tem a ty z u je zagadnienie w iarogodno- ści objaw ienia, tzn. zbiera w usystem atyzow an ą treściow o i form alnie całość m ate ria ły obecne w różnych dyscyplinach teo logicznych. P rzy k ład em może tu być k ry ty c z n a i sy ste m aty -2 g W Ł A D Y S Ł A W H Ł A D O W S K I j^ J
15] O R G A N I Z A C J A T E O L O G I I F U N D A M E N T A L N E J 39
z a cy jn a rola teologii fu n d am e n ta ln ej w sto sun ku do soboro w ej m yśli eklezjologicznej i posoborow ej teologii na odcinku eklezjologii.
Te uw agi prow adzą do zgadnienia w ew n ętrznej organizacji teologii fu n d am en taln ej.
I I . W EW NĘTRZNA O R G A N IZA C JA T E O L O G II FU N D A M EN TA LN EJ 1. O g ó l n y u k ł a d t e o l o g i i f u n d a m e n t a l n e j
j a k o k r y t y k i a p o l o g e t y c z n e j r e f l e k s j i c h r z e ś c i j a ń s k i e j
Dzięki pogłębieniu pojęcia objaw ienia i w iary oraz dzięki osiągnięciom nowszej b ib listy k i obecnie u św iadam iam y sobie lep iej, że znaki Bożego objaw ienia są dostępne w łaściw ie dla poznania religijnego, a w szelka reflek sja nad nim i pozostaje w7 istotnej zależności od fa k tu przep o w iadan ia chrześcijańsk ie go i od języ k a religii ch rześcijańskiej. W ydaje się, że w szel k ie k ry ty czn e dociekania n ad w iarogodnością objaw ienia w in n y w ychodzić z fa k tu chrześcijańskiego przepow iadania. B a d a n ia te m uszą m ieć głów nie c h a ra k te r h erm en eu ty czn y , tzn. podstaw ow e znaczenie w inna w nich pełnić analiza głów nych p o jęć chrześcijańskiego przepow iadania, odgryw ających isto t
ne znaczenie w apologetycznej reflek sji n a d w iarogodnością przekazyw anego w przep o w iad an iu objaw ienia.
W św ietle tego, co w yżej pow iedziane o m etajęzykow ej po zycji teologii fu n d am e n ta ln ej w sto su n k u do w iary i o jej k ry ty c z n ej roli w stosunk u do przeb ieg ającej w sam ym K oś ciele reflek sji n ad w iarogodnością objaw ienia, w yd aje się, że w budow ie teologii fu n d am e n ta ln ej pow inny być obecne trz y podstaw ow e elem enty: k ry ty k a założeń ch rześcijańskiej re fle k sji apologetycznej; analiza s tru k tu ra ln y c h elem entów tej r e fleksji; k ry ty k a m ateriałó w uzasadniających, nagrom adzonych przez tę refleksję.
2. K r y t y k a z a ł o ż e ń c h r z e ś c i j a ń s k i e j r e f l e k s j i a p o l o g e t y c z n e j
P ierw szy m zadaniem k ry ty k i ch rześcijańskiej reflek sji nad w iarogodnością objaw ienia jest analiza i uspraw iedliw ienie za łożeń tej refleksji. R efleksja chrześcijań sk a nad znakam i u- w ierzy teln iający m i przekazy w an e w Kościele objaw ienie jest procesem życiow ym , pozostającym w bezpośrednim zw iązku
40 W Ł A D Y S Ł A W H Ł A D O W S K I
z dośw iadczeniem w iary. Z naki bow iem w skazujące na in g e re n c ję objaw iającego się Boga są isto tn ym elem entem samego- objaw ienia i dlatego dane są w obrębie relig ijneg o dośw iad czenia. A jeśli tak, to do ich odczytania są konieczne pew ne założenia, już to p rak ty czn e, w sensie odpow iednich dyspo zycji m o raln y ch i in te le k tu a ln y c h , już to teorety czn e, w sen sie określonego w idzenia św iata i osobowego pojęcia Boga,, S tw ó rcy i Zbaw iciela.
W sto su n k u do założeń p rak ty czn y ch trzeb a w yjaśnić, czy nie n aruszają· one w artości poznaw czej sam ej refleksji. Je śli zaś chodzi o założenia teoretyczne, nie ty lko należy je w y - eksplikow ać, ale ponadto trz e b a zbadać, czy ich przy jęcie nie sto i w sprzeczności z dzisiejszą wiedzą o człow ieku i o to ta l nej rzeczyw istości. Teologia fu n d am e n ta ln a, do zadań k tó re j zawsze należało uzgadnianie p ersp ek ty w y , jak ą otw iera chrze ścijańskie orędzie o zbaw czej in geren cji Boga, z n a tu ra ln ą w ie dzą ludzką, w inna obecnie w yjaśnić, czy m ów ienie o tra n sc e n d en tn y ch , w y m iarach rzeczyw istości i czymś n ad p rzyro d zo n ym m a sens dla współczesnego człowieka. W obec zsekularyzow ania w spółczesnej m yśli samo postaw ienie p y tan ia o wiarogodność' chrześcijań sk iej religii, pow ołującej się na Boże objaw ienie, w ym aga u spraw iedliw ienia.
3. A n a l i z a s t r u k t u r a l n y c h e l e m e n t ó w c h r z e ś c i j a ń s k i e j r e f l e k s j i a p o l o g e t y c z n e j
R efleksja pierw otnego chrześcijań stw a n ad sw oim n a d p rz y rodzonym pochodzeniem polegała na spontanicznym jak b y od w oływ an iu się do d an ych dośw iadczenia. K onfro nto w an o n ie zw ykłe roszczenia Jezu sa z jego życiem i działalnością. C zyny Jezusa, in te fp re to w a n e w św ietle teistyczn y ch p rzeko nań ju daizm u, b y ły po p ro stu odczytyw ane jako znaki Bożej m o cy i n iew ątpliw e dow ody boskiej m isji Jezusa. W to k u jednak: późniejszej system atyzacji, polegającej na przesunięciu re fle k sji re lig ijn ej z płaszczyzny osobistego dośw iadczenia na p ła szczyznę poznania o in te rsu b ie k ty w n ej w artości, określono b li żej w chodzące do procesów reflek sji główne pojęcia relig ij ne, ja k objaw ienie i cud, oraz dążono do w yeksplikow ania le żących u podstaw ty ch procesów logicznych fo rm u ł u zasadnia nia, a także do określenia szczegółow ych m etod postępow a nia.
Do n iew ątp liw ych zadań współczesnej teologii fu n d a m e n ta l n ej należy k ry ty c z n a analiza ty ch s tru k tu ra ln y c h ele m en tó w
O R G A N I Z A C J A T E O L O G I I F U N D A M E N T A L N E J
chrześcijań sk iej reflek sji. W arto zauw ażyć, że p rzy tak im p o j m ow aniu zadań teologii fu n d am e n ta ln ej w sto su nku do chrześ- - cijań sk iej reflek sji apologetycznej pojęcie objaw ienia i cudu ·. oraz m etody apologetyczne jaw ią się jako coś, co teologia fu n d am e n taln a zastaje w chrześcijań stw ie i w yjaśnia, nie zaś . opracow uje sam a na w łasny użytek.
4. K r y t y k a m a t e r i a ł ó w u z a s a d n i a j ą c y c h C hrześcijańska m yśl apologetyczna nagrom adziła w ciągu, w ieków bogate i różnorodne m ate ria ły uzasadniające. W yko rz y stu ją c je, m ożna stw orzyć rów nolegle szereg układów , róż ny ch treściow o i m etodologicznie. Ł atw o zauw ażyć, że obec nie p an u je dość duża różnorodność teo rii apologetycznych, w. k tó ry c h często daje się pierw szeństw o m ateriało m raczej a n tropologicznym czy socjologicznym niż historycznym . P rz y ty m nieraz aiutorzy za trzy m u ją się na szczegółow ych p ro b le m ach n azy w any ch „zagadnieniam i fundam entaln oteologiczn y - m i”.
N iew ątpliw ie w spółczesna teologia fu n d am e n ta ln a w inna d ą żyć w sw oich sy stem aty czny ch dociekaniach do stw orzenia podstaw ow ej, jak b y typow ej sy n tezy znaków w iarogodności chrześcijańskiego objaw ienia, p rzykazyw anego w Kościele.. W ydaje się, że w tak iej podstaw ow ej syntezie głów ną rolę m uszą pełnić m a te ria ły historyczne, p rzy rów noczesnym uw zględnieniu także d anych antropologicznych, psychologicz nych, socjologicznych lub jeszcze innych. W zw iązku z upo w szechniającym się dzisiaj w teologii m yśleniem historiiozbaw- czym , w y daje się, że w tej syntezie głów nym tem a te m w inna być w iarogodność Bożego objaw ienia w idzianego na kolejn y ch jego etapach: na etapie przedchrystusow ym „ w Jezusie z N a z a re tu i w kościelnym przek azyw an iu. U kład ta k i n a tu ra ln ie m usi naruszyć tra d y c y jn y podział p ro b le m aty k i apologetycznej na dwie części: chrystologiczną i eklezjologiczną, a na to m iej sce w prow adzić now e proporcje, w sensie zarów no treściow ym jak i form alnym .
O r g a n i s a t i o t h e o l o g i a e c o n t e m p o r a n e a e f u n d a m e n t a l i s
R e c a p itu la tio
In stru c tio S. C ongregationis de In stitu tio n e cath o lica .quoad sa c e r d o tu m fu tu ro ru m form ationem theologicam de die 22. II. 1976 a ..
■42 W Ł A D Y S Ł A W H Ł A D O W S K I [8] cu m th eo lo g iae f u n d am etoit alis su b siste n tia m et un icu m m om entum a ffirm a t, ei d efin ita s ra tio n is ac p ro g ra m m a tis ex ig en tias p roponit. T heologiae fu n d a m e n ta li, cum sit discip lin a „ lim ita n e a ”, fides et ratio c o n fro n ta n d a e sunt. In arcto connexu et in la ta c o n fro n tatio n e cum a liis disciplinis theologicis a tq u e cum c u ltu ra h o d ie rn a th eologiae fu n d a m e n ta lis est to ti stu d io so ru m in stitu tio n i theolo g icae et p a s to ra li f u n d a m e n ta subiicere.
T an to p ro g ra m m a te proposito, m éthodologie a m agni m o m en ti p ro b le m atu o riu n tu r, si de th eo lo g iae fu n d a m e n ta lis p a rte in coetu d iscip li n a r u m th e o lo g ic aru m neonom de in te rio re eius s tr u c tu ra a g itu r.
T heologia fu n d a m e n ta lis, u t in d isc ip lin aru m th e o lo g ic aru m coetu e ffic a c ite r p ro p ria s p a rte s p e ra g a t, duobus p rin cip iis dirig i o p o rtere v id e tu r: 1. eius actio p ro ce d en d i necesse v e rs e tu r in positione m e ta lin - g u a li re la te ad fid em et theo lo g iam u t ta lem ; 2. su a ipsius m u n e ra ad rem d ed u c at p e r system atic am m a te ria ru m in aliis disciplinis th e o logicis religionis C hristianae c re d ib ilita te m p ro b a n tiu m com positio nem .
S in de in te rio re th eologiae fu n d a m e n ta lis o rd in atio n e ag itu r, in eius s tr u c tu r a tr ia elem e n ta fu n d a m e n ta lia m esse o p o rtet: 1. critice n p rae - conditioraum C hristianae re flex io n is apologeticae, 2. an a lisim s tr u c tu ra - liu m elem e n to ru m eiusdem reflex io n is, 3. c ritic e n m a te ria ru m p ro b a n tiu m , q u as reflex io C hristiana cum ulavit.
