Jak opisywać wypowiedzenie wielokrotnie złożone

(1)

Jak opisywać wypowiedzenie wielokrotnie złożone

Materiał składa się z sekcji: "Jak opisywać wypowiedzenie wielokrotnie złożone", "Zadaniowo".

Materiał zawiera 15 ilustracji (fotograﬁi, obrazów, rysunków), 4 ćwiczenia, w tym 1 interaktywne.

(2)

Jak opisywać wypowiedzenie wielokrotnie złożone

pixabay, licencja: CC 0

Już wiemy, że zdania w tekstach łączą się ze sobą w porządku współrzędnym (np. Czytam i się uczę) lub nadrzędno‑podrzędnym (Kiedy czytam, muszę mieć ciszę). W tekstach pisanych (np. literackich) te połączenia zazwyczaj dotyczą nie tylko dwóch zdań, ale nawet kilku. Dlatego w tej części poznamy sposoby opisu wypowiedzeń, które nazywamy wielokrotnie złożonymi. Będziemy poznawać również metody ich opisu, które polegają na przygotowaniu wykresu przypominającego układ schodkowy. Taki wykres nazywamy konturem zdania.

Już wiesz

1) Przypomnij sobie z poprzednich lekcji rodzaje zdań podrzędnych (podmiotowe, orzecznikowe, przydawkowe, dopełnieniowe i okolicznikowe), zdań współrzędnych (łączne, przeciwstawne, wynikowe, rozłączne). Znajdź je w dłuższych wypowiedzeniach:

Kiedy wyjechał, miała wrażenie, że w całym mieście zrobiło się cicho i nawet mniej wron lata po niebie.

Borys Pasternak, Doktor Żywago

Wszyscy ci ludzie znali się nawzajem, nawoływali się z daleka, witali.

Borys Pasternak, Doktor Żywago

2) Zaznacz wszystkie spójniki, zaimki (czyli wskaźniki zespolenia) oraz przecinki, za pomocą których łączą się zdania składowe w wypowiedzeniu złożonym:

Wciąż stałem zapatrzony we wspomnienie pani baronowej, którą widziałem zaledwie kilka razy w życiu i zawsze przedstawiała mi się jako osoba bardzo ekscentryczna.

Jak opisywać wypowiedzenie wielokrotnie złożone

Analiza wypowiedzenia wielokrotnie złożonego nie różni się zbytnio od opisu zdań złożonych, które składają się z dwóch połączonych jednostek. Spróbujmy – krok po kroku – odczytać porządek składniowy w poniższym wypowiedzeniu:

Po długiej wyprawie dotarłem wreszcie do domu i opowiedziałem moim rodzicom, co się wydarzyło podczas wycieczki, na którą jechałem z wielką radością.

(3)

KROK 1. Szukamy wszystkich zdań składowych, z których składa się wypowiedzenie złożone.

Nie jest to skomplikowane. Na początek trzeba przecież znaleźć czasowniki. Tyle powinno być krótszych zdań złożonych w jedno dłuższe wypowiedzenie, ile jest czasowników (czyli orzeczeń). Wiemy przecież, że bez czasownika nie ma zdania. Musimy jednak pamiętać, że w długim zdaniu mogą być ukryte także równoważniki (np. te, które zawierają imiesłowy przysłówkowe).

Źródło: a. nn., licencja: CC BY 3.0.

Skoro już znaleźliśmy czasowniki (dotarłem, opowiedziałem, wydarzyło się, jechałem) – a pełnią one w powyższym zdaniu funkcję orzeczeń – próbujemy znaleźć granice między zdaniami. Zwykle przebiega ona w miejscach, w których pojawiają się przecinki (czasem myślniki) lub wyrazy spajające zdanie (spójniki lub zaimki). Warto również od razu ponumerować kolejne zdania składowe:

Jest to wypowiedzenie wielokrotnie złożone, które składa się z czterech zdań składowych.

KROK 2. Wyznaczamy wskaźniki zespolenia (powiązania między zdaniami) i określamy zdanie główne.

W każdym zdaniu wielokrotnie złożonym pojawia się jedno samodzielne zdanie, do którego odnosi się treść pozostałych. Jest to inaczej zdanie główne. Poznajemy je po tym, że najczęściej nie zawiera wskaźników zespolenia (czyli spójników lub zaimków), a poza tym ma treść, którą można by – bez

kłopotów komunikacyjnych – zamknąć w tym zdaniu. Pozostałe zdania można by wykreślić, a sens zdania głównego by się nie zmienił. Trzeba jednak pamiętać, że zdanie główne może zawierać słowa, które odnoszą się do kolejnych zdań (* pójdę do kina, *wysłucham koncertu):

(4)

Zdanie nr 1 to zdanie główne, ponieważ jest samodzielne treściowo i nie zawiera żadnych spójników ani zaimków.

Warto również zaznaczyć wskaźniki zespolenia:

W naszym wypowiedzeniu są nimi:

„i” – spójnik współrzędności,

„co” – zaimek,

„na którą” – połączenie zaimka z przyimkiem.

KROK 3. Rysujemy wykres zdania, na którym przedstawiamy układ zdań składowych.

Wiemy już, że zdania mogą występować w dwóch rodzajach:

podrzędnie złożonym, współrzędnie złożonym.

Pomocne w rozpoznaniu tych rodzajów okazują się wskaźniki zespolenia. Chodzi o:

spójniki współrzędności (np. i, oraz, lecz, albo, więc), które wprowadzają nowe zdania współrzędne;

spójniki podrzędności (np. ponieważ, gdyż, że, jeśli, kiedy, mimo że), które rozpoczynają zdania podrzędne;

zaimki (np. który, co, jaki), które pojawiają się w zdaniach podrzędnych.

Oczywiście, relacje między zdaniami nie dotyczą wyłącznie gramatyki. Odnoszą się one również do treści całego wypowiedzenia. Aby lepiej zrozumieć składnię zdania, warto zapytać dodatkowo o treść zdań

(5)

nadrzędnych:

W naszym wypowiedzeniu kolejne zdania składowe układają się w następującym porządku:

Zdanie (1) to zdanie główne.

Zdanie (2) jest współrzędne do zdania (1) – rozpoznajemy ten układ po spójniku „i”.

Zdanie (3) jest podrzędne do zdania (2) – rozpoznajemy ten układ po zaimku „co” oraz pytaniu, które możemy zadać do zdania (2): co?

Zdanie (4) jest podrzędne do zdania (3) – rozpoznajemy ten układ po zaimku (i przyimku) „na którą” oraz pytaniu odnoszącym się do treści zdania (3): której?

Oto wykres tego wypowiedzenia:

KROK 4. Określamy rodzaj poszczególnych zdań składowych . W tym miejscu scalamy całą naszą wiedzę o zdaniach:

podrzędnych – są one podmiotowe, orzecznikowe, przydawkowe, dopełnieniowe, okolicznikowe (które mają różne odmiany),

współrzędnych – są one łączne, przeciwstawne, rozłączne, wynikowe.

Wiemy również, że w złożonych wypowiedzeniach mogą się pojawiać imiesłowowe równoważniki zdania (zaznaczamy je na wykresach linią falistą). Są one zawsze złożone podrzędnie.

W określaniu typu zdań bierzemy pod uwagę:

pomocne pytanie, które nawiązuje do jakiegoś wyrazu ze zdania nadrzędnego, rodzaj spójnika lub zaimka, za pomocą którego łączą się zdania.

W naszym wypowiedzeniu pojawiają się następujące typy wypowiedzeń:

Warto na koniec zastanowić się nad tym, jakie rodzaje połączeń pojawiają się między zdaniami w wypowiedzeniach wielokrotnie złożonych. Można odtworzyć co najmniej kilka konturów (czyli wykresów) takich zdań:

(6)

- układ różnych zdań złożonych współrzędnie

Dziś cały dzień czytałem (1), / odrabiałem lekcje (2), więc jestem już zmęczony (3).

- układ różnych zdań złożonych podrzędnie

Pójdziemy do sklepu (1), / by kupić ubrania (2), / które są nam potrzebne na zimę (3).

- układ mieszany – zdania podrzędne przeplatają się ze zdaniami współrzędnymi Wiedziałam (1), / że przyjedziesz (2) / i mnie odwiedzisz w te wakacje (3).

Kiedy mogą się pojawiać najtrudniejsze sytuacje w opisie zdań złożonych?

Ponieważ pożyczyliśmy książki (1), / które nam się bardzo spodobały (2), / cały dzień spędziliśmy na lekturze (3).

Muzycy z naszej ﬁlharmonii (1a), / wcześniej przygotowawszy się do koncertu (2), / wspaniale zagrali ten utwór (1b) / i w podziękowaniu usłyszeli oklaski publiczności (3).

Zadaniowo

Ćwiczenie 1

Ułóż własne zdania do podanych wykresów.

Uzupełnij

 



 



(7)

Ćwiczenie 2

Uzupełnij schematy zdaniowe: stwórz w ten sposób własne wypowiedzenia, a potem narysuj do nich wykresy.

WYPOWIEDZENIE 1

Kiedy ...(1),

by ...(2),

... (3),

lecz ...(4).

WYPOWIEDZENIE 2 ...(1)

i ...(2),

więc ...(3).

WYPOWIEDZENIE 3 Ponieważ ...(1),

... (2),

...(3).

(8)

Ćwiczenie 3

Przeprowadź analizę wypowiedzeń wielokrotnie złożonych:

ponumeruj wszystkie zdania składowe, narysuj wykres wypowiedzenia, rozpoznaj rodzaje zdań składowych,

zaznacz wskaźniki zespolenia (spójniki lub zaimki).

WYPOWIEDZENIE 1

Wychodzą z windy na korytarz i po chwili znajdują się w eleganckim saloniku, który posiada mahoniowe meble, szerokie łóżko pod baldachimem i szafę mającą zamiast drzwi ogromne lustro.

(Bolesław Prus „Lalka”)

WYPOWIEDZENIE 2

Używając tego określenia, mamy najczęściej na myśli jakąś grupę społeczną, do której i my należymy, a z której większość sądzi podobnie jak my.

(Tadeusz Pszczołowski „Umiejętność przekonywania i dyskusji”)

WYPOWIEDZENIE 3.:

W jednym końcu pokoju stało biurko i kilka krzeseł, których jednak było za mało, by usadzić takie mnóstwo ludzi.

( Borys Pasternak „Doktor Żywago”)

Ćwiczenie 4

Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.