CZASZKI Z JACKOWICY
(Okres Cymmeryjski)
(Les crânes de Jacko wica)
Opracowane w pracowni antropologicznej przy Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie.
*
P. Erazm Majewski dostarczył mi do opracowania 3 nader cie-kawe czaszki, pochodzące z kurhanów Jackowickich, (powiat lipo-wiecki kijowskiej gub.) rozkopanych przez P. Bydłowskiego.
Według określenia P. E. Majewskiego kurhany te należy odnieść do zarania epoki bronzowej na Ukrainie.
Opis przedmiotów, znalezionych w grobach, zamieszczony jest w t. VI-ym Ś wiato wita z r. 1906.
Pomiary moje oznaczam w milimetrach; pomiary zaś zaopa-trzone znakiem zapytania (?) wskazują wielkość przybliżoną, — wsku-tek uszkodzenia czaszki.
Terminologii antropologicznej używam według prof. A. v. Tö-rök'a (G-rundzüge einer systematischen Kraniometrie. 1890), dopeł-niając ją następującemi terminami: apertion (nosiec) — punkt brzeżny największej szerokości otworu gruszkowatego nosa (apertura pyrifor-mis nasi); alverion (zębodolec)—punkt brzeżny największej szerokości podniebienia (palatum) na wewnętrznych brzegach zębodołowych (alveoli dentales); eurymedullaria (szerokordzeniowość) — typ czaszek, posiadających szeroki otwór potylicowy wielki (foramen occipitale magnum). Załączam również przy terminach międzynarodowych terminy polskie, utworzone częściowo przez prof. В. Dybowskiego, częściowo przeze-mnie, oraz znajdujące się w „Słowniku lekarskim polskim"—1905 r. Kraków.
74 К. STOŁYHWO. Ρ О Λ I Ä R Ϋ . Ла katalogu zbiorów P. Ε. Majewskiego Pochodzenie Płeć Wiek euryon — euryou (szerociee—szerociec) glabella—extremnm occiput (gładyszka—tyłogłowie) basion—bregma (prożek—śród wieńcze) basion—vertex * (prożek—ciemię) opisthion—bregma (zaotworek—śródwieńcze) basion—opisthion (prożek—zaotworek) Szerok. największa otworu
potylicowego wielkiego basion—nasion (prożek—nadnosie) basion — prosthion (prożek—przeddziąśle) basion—akanthion (prożek—nosokolec) frontotemporale-frontotem. (czołoskronie—czołoskronie) stephanion - stephanion (nadskronie—nadskronie) mastoid ale—mastoid ale
(sutko wiec—sutko wiec)
Mogiła 52 Xs 16231 Jackowica okres c y m m e r y j s k i kobieta dojrzała / 143 (?) 185 152 97 116 Mogiła 36 Ał 16230 Jackowica okres c y m m e r y j s k i mężczyzna stary 139 190 141 143 152 40 39,5 118 105 (?) 114 93 . 104 111 Mogiła 29 Λΐ 1629 Jackowica okres c y m m e r y j s k i mężczyzna dojrzały 144 (?) 212 (?) 153 100,5 114 (?) 117 (?)
a uriculare—auriculare (uszec - uszec) asterion—asterion (gwiazdka—gwiazdka) apertion—apertion ^ (nosiec—nosiec) nasion—akanthion (nadnosie—nosokolec) nasion—prosthion £ (nadnosie—przeddziąśle) rhinion —hormion (śródnosie—tyłotwarze) akanthion—hormion t-l (nosokolec—tyłotwarze) nasion —bregma (nadnosie—śródwieńcze ) ü bregma—lambda (śródwieńcze — węgieł) lambda— opisthion (węgieł—zaotworek) W zy gion—zygion (jarzmiec—jarzmiec) zygomaxillare—zygomaxill. н (szczękojarzmiec-szczęk oj.) malare —malare (lice—lice) gonion — gonion ϋ (żuchwokąt—żuchwokąt) gnathion— symphysion (bródek — spojeniec) ektoorbitale—ektoorbitale (zewnątrzoczodole—ditto) 120 (?) 127 133 — 118 124 22 24 — 47 54 62 (?) 73 (?) — 83,5 — 77 113 110 120 (?) 118 108 132 97 97,5 98,5 — 140 139 — 94 95 116 117 — 99 95 30 34 (?) 39,5 95 105 103 (?)
76
»
К. STOŁYHWO. Wysokość oczodołu prawego "Wysokość oczodołu lewego Szerokość oczodołu prawego Szerokość oczodołu lewego dakryon—dakryon (łzawka— łzawka) 32,5 33 38 32,5 32 37 38,5 41 43 — 41 _ 22,5 26 — staphylion—prosthion (podniebieniec-przeddziąśle) alverion—alverion (zębodolec—zębodolec)Łuk przez bregmę (śród-wieńcze) auriculare—auricu
lare (uszec—uszec)
Łuk lambda - opisthion ^ ^ (węgieł—zaot worek)
Cały łuk podłużny nasion— opisthion (nadnosie —
za-otworek)
46 (?)
Obwód poziomy czaszki
po-przez ophryon (śródbrewie i 7 538 576
extremum occiput (tyłogo-wie). 324 (?) 294 315 Łuk nasion—bregma j^q ^ (nadnosie —śródwieńcze) Łuk bregma—lambda (śródwieńcze—węgieł) 121 130 380 365 417 (?)
CECHÝ MORFOLOGICZNE.
№ katalogu zbiorów p. E.Majewskiego. Konsystencja kości Budowa kości
Symetrya kształtu czaszki Wielkość zębów Starcie zębów
Í6 16231 słaba, kość krucha
cienka symetryczna mierne słabe Ht 16230 mocna gruba symetryczna X 16229 mocna gruba symetryczna duże mierne Zrastanie się szwu nosowego
środ-kowego (sutura nasalis mediana) Zrastanie się szwu czołowego
(sutura frontalis) Zrastanie się szwu koronowego
(sutura coronalis) Zrastanie się szwu strzałowego
(sutura sagittalis) Zrastanie się szwu węglowego
(sutura lambdoidea) Zrastanie się szwu skroniowego
prawego (sutura temporalis) Zrastanie się szwu skroniowego
lewego (sutura temporalis) Kierunek zrastania się szwów
czaszki
Zawiłość szwu koronowego (sutura coronalis)
Zawiłość szwu strzałowego (sutura sagittalis) Zawiłość szwu węgłowego
(sutura lambdoidea) Zawiłość szwu skroniowego
pra-wego (sutura temporalis) Zawiłość szwu skroniowego
le-wego (sutura temporalis)
Kostki wyosobnione
niezrośniety silnie zrośnięty nieznaczne
szczątki wtór-nego szwu nadnosowego niezrośniety
nieznaczne dość znaczne szczątki szczątki wtór-nego szwu nadnosowego miernie zrośnięty nego szwu nadnosowego miernie zrośnięty niezrośniety słabo zrośn. slabo zrośn.
niezrośnięty niezrośniety niezrośniety niezrośnięty niezrośnięty niezrośnięty niezrośnięty niezrośnięty niezrośnięty
od przodu i z boku — od przodu
słabo złożony, miernie złożony, miernie złożony, silnie złożony silnie złożony silnie złożony
niezłożony
silnie złożony silnie złożony
miernie złożony
— miernie złożony miernie złożony
Jedna kartka wyosobniona w miejscu lambda Jedna kostka wyosobniona przy szwie strzałowym i cały szereg ko-stek wyosobnio-nionych przy szwie węgłowy m
78 К . STOŁY Ηλνο.
kości slabo kości silnie za-Kosci nosowe (ossa nasalia) darte do g ó т у , darte do góry,
i wklęśnięcie nadnosia nadnosie nie nadnosie silnie wklęśnięte wklęśnięte Wydatność łuków licowych
(arcus zygomaticus) ~ miernie wydatne, slabo wydatne Gladyszka (glabella) slabowydatna silnie wydat. silnie wydat. Wcięcia i otworv kości czołowej z ° b u stron z obu stron z obu stron /T . , * . , t„,;„4 wcięcia wcięcia wcięcia
oczo-(Incisura et foramen ossis frontalis) jo l o w e dołowe dołowe
Wydatność łuków brwiowych
(arcus supraorbitalis) słabo wydatne silnie wydat. silnie wydat. Wvdatnoáč kres skroniowych
koś-ci czołowej (linea temporalis) 8 , a b o w-v d a ł n e·m i e r n i e wydatne, słabo wydatne
Wydatność guzów c z o ł o w y c h g l a b o d a f n e s l a b o wvdat. slabo wvdat.
(tuber frontalis)
Pochvlenie czoła s ł a b o Ро с ЬУ " s i l n i e Ро с ЬУ " miernie
pochy-lone pochy-lone pochy-lone Wydatność kres półkolistych koś- s(a b o miernie silnie
ci potylicowej (linea semilunaris wydatne wydatne wydatne ossis occipitalis)
Wydatność wygórowania potyli- g,a b o w y d a t n e g i l n i e wvdat. silnie wydat.
cowego (protuberantia occipitalis)
Wydatność grzebienia potylico- s ł a b o w v d a t n v m i er n i e wydatny silnie wydatny
wego (crista occipitalis) Wydatność wyrostka
sutkowa-. sutkowa-. sutkowa-. sutkowa-. , , miernie wydatny silnie wydatsutkowa-. silnie wvdatsutkowa-. tego (processus mastoideus) "
Otwory ciemieniowe miernie roz- słabo rozwi- nierozwinięte (foramen parietale) winięte nięte
Wydatność bródki (mentum) miernie wydatne miernie wydat. miernie wydat. Kształt kolca bródkowego we- n i e r o z d w o j o n y r o z dw o j o n y nierozdwojony
wnętrznego (spina mentalis interna)
Wydatność kolca bródkowego we- s ł a b o w y d at n y silnie wydatny silnie wydatny
wnętrznego (spina mentalis interna)
. . . Słabo wydatny, Guzek podniebieniowy _ szeroki ku
przo-(torus palatinus) dowi, a w ą z k i ku tyłowi
Zabarwienie kości na czerwono na czerwono nie znać barwie-nia na czerwono Czaszka silnie Czaszka nieco Czaszka silnie uszkodzona uszkodzona uszkodzona
Szczęka górna bardzo silnie starta z przo-du, za życia osobni-ka. Starcie to dosię-ga zupełnie akanthio-nu. Zębodoly w szczę-ce górnej wszystkie są zrośnięte. Wido-cznie bardzo wcześnie postradał zęby. W szczęce dolnej zostało
kilka zębodołów.
W s k f t t N i k i . № w katalogu zbiorów p. E.
Ma-jewskiego euryon—euryonXlOO glabella—extremum occiput ЛЬ 16231 77,30 (?) Mesocephalia (średniogło-wość) Л 16230 73,16 № 16229 67,92 (?) basion—vertexXlOO glabella—extremum occiput basion—vertexXlOO euryon—euryon opisthion—bregmaX 100 Dolichocepha- Hvperdolicho-lia (dlugoglo- cephaHvperdolicho-lia (silna
wość) długoglowość) 75,26 Hypsicephalia (wysokogło-woéč) 82,16 102,88 Hypsicephalia 80
glabella—extremum occiput Hypsicephalia Hypsicephalia
frontotemporale—frototempora- 52,43 48,95 leXlOO Leptofrontia Leptofrontia glabella—extremum occiput (wązkoczolowość)
72,17 (?) Orthocephalia (średniowyso-kogłowośc) 47,40 (?) Leptofrontia asterion—asterionXlOO glabella—extremum occiput nasion—prosthionXlOO zygion—zvgion 58,49 (?) 62,11 Leptooccipita- T
lia fwaskopoty- L
^Ptooccipi-licowość) talia 52,14 (?) Leptoprosopia (wąskotwarzo-nasion—prosthionXlOO zygomaxillare—zygomaxillare 77,66 (?) Leptoprosopia
80 К. STOŁYHWO. wysokość oczodoIuXlOO szerokość oczodołu apertion—apertionXlOO nasion—acanthion alverion—alverionXlOO prosthion—staphylion prawy: 84,67 Mesoconchia (miernooczo-dołowość) 80,49 Mesoconchia lewy: — 46,81 Leptorhinia 78,00 Cliamaeconchia (niskooczodolo-wość) 44,44 Leptorhinia 88,37 Hypsiconchia (wyskooczodo-łowość) (wąskonosowość)
szerokość foraminis occipitalis magniXlOO basion —opisthion 90,20 (?) Eurystaphyli-nia (szeroko-podniebieniowość) 98,75 Eurymedullaria (szerokordze-niowość) basion—prosthionXlOO nasion—basion 88,98 (?) Orthognathia (prostoszczęko-wość)
Zaznaczyć należy w oba męskich czaszkach z Jackowicy silną wydatność łuków brwiowych, oraz pochylenie czoła, szczególniej silne u czaszki Xi 16230. Obie czaszki męskie wykazują wogóle zbliżenie do typu spy —neanderthaloidycznego, przedstawiając typ podobny do opisanego przeze-mnie parę lat temu.
K. Stołyhwo — Czaszki scytyjskie z grobów w Nowosiółce pow. lipo-wieckiego.—Swiatowit tom V 1903 r.
„ — Spy-neanderthaloides. — Światowit tom Y 1903 r. _ — Czaszka z Gadomki.—Wszechświat 1905 r.l
7) Tl J
Określenie moje tego typu zostało uznaném za trafne przez tak poważnych badaczy, jak prof. A. v. Török, prof. J. Kollman, prof. Houzé, prof. L. Stieda oraz dr. R. Weinberg. Czaszki męskie z Jackowicy są zatem również dowodem, że rasa spy-neanderthalska nie wymarła w okresie dyluwialnym, jak to twierdzi prof. GL Schwalbe, lecz przetrwała do czasów znacznie późniejszych. Czaszki te dowodzą również, iż rasa spy-neanderthalska zajmowała szersze przestrzenie i była rozpowsze-chnioną na Ukrainie.—Czaszka kobieca z Jackowicy przedstawia typ najzupełniej człowiekowi współczesnemu mieszkańcowi Europy.
