Literatura modalności (1)

Ryszard Nycz

Literatura modalności (1)

Teksty : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 1 (49), 103-117

1980

Literatura modalności (1)

„Nie ma już powieści ani poe­ m atu; są sytuacje, które istnieją i ulegają rozwiąza­ niu we właściwych kategoriach słownych”. Można sądzić, że ta impetyczna opinia Ju lio C ortazara1 zgodna je st zasadniczo z powszechnie obecnie wy­ rażanym przekonaniem o kryzysie tradycyjnych genologicznych rozróżnień oraz nadrzędnej roli, jaka w konstytucji sensu przypada kontekstowi, sytu acji — zwłaszcza jeśli zastąpić nazbyt opty­

m istyczne chyba określenie „rozwiązanie” bar­

dziej stosownym: problem atyzacja. Gatunki bo­ wiem, czy to rozumiane jako „modele sytu acji ko­ m unikacyjnych” 2, czy też systemy norm i oczeki­ wań 3, lub znowu jako „historycznie zaświadczone

1 J . C o rta z a r: S itu a cio n d e la no vela. C yt. za: A m e ry k a Ł aciń sk a w sw o jej litera tu rz e. T. 2. (P rzeł. A. Jasiń sk a). K rak ó w 1979, s. 23.

2 E. B a lc e rz a n : P rzez znaki. G ra n ice a u to nom ii sztuk i p o e ­ ty ck iej. N a m a teria le p o lsk iej p o ezji w sp ó łczesn ej. Pozn ań 1972, s. 145.

3 Zob. M. G łow iński: G a tu n ek litera ck i i p ro b lem y p o ety k i histo ry czn ej. W : P ro b le m y teo rii litera tu ry . S e ria 2. W ro

c-P ry m a t kontekstu

U tra ta k on taktu

„N acisk sy ste ­ m ó w ”

kodyfikacje właściwości wypowiedzi” 4, nie są już dłużej uznawane za funkcjonalne systemy zapew­ niające adekwatną transm isję przekazu, lecz raczej odczuwane są jako system y nacisków, wymuszają­

cych standardową realizację i odbiór wypowiedzi bez względu na osobliwości przedmiotu, in tencje i po­ trzeby uczestników kom unikacji. Sytu acja gatunków jest przy tym jedynie przykładem ogólniejszego zjaw iska: instytu cjonalizacji oraz instrum entalizacji przekazu. Mówiąc n ajk rócej, idzie tu o trzy zespoły konsekw encji, w ynikające z okoliczności, w jakich odnalazł się pisarz współczesny: 1) „zmęczenie fo r­ m y” 5, które prowadzi do utraty kontaktu z teks­ tem i m echanicznej realizacji wymaganych kon­ w encji; 2) masowy system przekazu, który pozba­ wia nadawcę jakichkolw iek możliwości kształtowa­ nia kontaktu z odbiorcą; 3) petryfikacja kodu, która ujaw niając jego ideologiczne podłoże, odcina tekst od systemu przedmiotowych odniesień, stanowią­ cych o oczywistości potocznej wiedzy o świecie — tzn. od kontaktu z rzeczywistością. Każdy z tych trzech systemów odniesienia instrum entalizuje za­ tem przekaz zgodnie z własnymi celam i: kanonicz- ności aprobowanej przez system literacki, potrzeba­ mi masowej kom unikacji, wymogami nałożonymi przez ideologię. Tak silny „nacisk systemów” 6 sprawia, że znaczenie jaw i się tu zawsze jako opre- sywne, narzucone podmiotowej wypowiedzi przez rozmaite układy ramowe, w obrębie których musi występować. Od postawy piszącego — od jego

zgo-ław 1976; J . C u ller: S ta n ley F is h & th e R igh tin g c f th e R ea d er. „ D ia critics” (S p rin g ) 1975.

* T. T od orov: O p o ch o d z en iu gatun ków . P rzeł. A. Labuda. „P am iętn ik L ite ra c k i” 1979 z. 3, s. 314.

5 T erm in G. K u b lera. Zob. G. K u b ler: K ształt czasu. Uwagi o histo rii rzeczy. P rzeł. J . H ołów ka. W a rsz a w a 1970. 8 Zob. na ten te m a t J . S ław iń sk i: S y n c h ro n ia i d ia ch ro nia w p ro c es ie histo ry czn o litera ck im . W : Dzieło — jęz y k — tra ­ dy cja . W arszaw a 1974, s. 35.

dy lub sprzeciwu na wywłaszczenie ze słowa i zm istyfikow ane sposoby kontaktu — zależy osta­ tecznie, czy wybierze (w typowej alternatyw ie) statu s technika literackiego, akceptującego łatwą powtarzalność gatunkowych konwencji, czy też ra­ czej skorzysta z ich labilności, z ich podatności na odłączanie się od m acierzystych wzorców komuni­ k acy jn ych i skłonności do zbiegania się w hybry- dyczne układy, podległe przede wszystkim oso­ b istej inw encji podmiotu.

Zadania, które stają przed pisarzami w takich, po­ naw iających się periodycznie, czasach kryzysu sy­ stemów, m ają zwykle charakter zbliżony; zdać sprawę z istniejących uwarunkowań, określić fak­ tyczną pozycję podmiotu i sytuację wypowiedzi, a zatem, w rezultacie, ukonstytuować nową, ade­ kw atną postać kom unikacyjnej sytuacji. W takim okresie stosunek między wypowiedzią a sytuacją wypowiadania, między tekstem a kontekstem ulega odwróceniu: tło sta je się ważnejsze od figury, a „historyczność” dzieła od jego „pozaczasowości”, by użyć form uł Juliusza Kleinera. W rozumieniu K leinera historyczność, zawarta w utworze im p li­

cite, zbudowana je st z dwóch składników. W posta­

ci „tła poznawczego” „wnika ona często w n a j­ istotniejsze w arstw y organizmu poetyckiego — nie

tylko jako uwarunkowanie ich istnienia, ale jako podstawa ich sensu. Sens pewnych koncepcji, pew­

nych form wyłania się z ich m iejsca w łańcuchach ewolucyjnych. Stosunek do pewnych faz poprzed­ nich i następnych nie jest tu sprawą genetycznego w yjaśnienia, ale je st czymś konstytutyw nym dla istoty utworu” 7. Nietrudno zauważyć, że współ­ cześnie ten zespół komponentów semantycznych grupuje się zazwyczaj pod nazwą presupozycji, wy­

7 J . K lein er: H isto ry czn o ść i pozaczasow ość w dziele lite­ ra ck im (1935). W : S tu d ia z z a k resu teorii litera tu ry . Lu blin 1956, s. 12.

i „fik cja gen ezy”

stępujących w tekście „jako tło, jako kontekst, ja ­ ko ram y intelektualne, które służą jako nośnik dia­ logu” 8. Składnik drugi natom iast można by na­ zwać wewnątrztekstowym „tłem pragmatycznym” 9,

uznając za jego reprezentację powierzchniową

przede wszystkim elem enty deiktyczne, które — jak powiada J . Culler — „nie odnoszą nas do ze­ wnętrznego kontekstu, lecz nakłaniają do skonstru­ owania fik cy jn ej sytu acji dyskursyw nej, wprowa­ dzającej w powstanie głosu i wysiłek adresowania

(...)” 10. K leiner, jak wiadomo, określa ten składnik za pomocą dwuznacznego pojęcia „fikcji genezy”. Uznając je za odpowiednik rekonstruow anej z tekstu sytu acji wypowiedzeniowej, podejm uję tu tylko je ­ den z dwu aspektów jego znaczenia, zgodnie jednak z wyraźnie podkreślaną przez uczonego koniecznoś­ cią oddzielania historycznej genezy utworu od histo- ryczności wpisanej w jego strukturę: „Nie związek z faktam i, chociaż nieobojętny dla komentowania utworu, stanowi istotę historyczności dzieła, lecz to, że fak ty minione wniknęły w jego strukturę, że w nim i przez niego trw ają. Nie o świadectwo idzie, jakie tekst literacki daje badaczowi dziejów, lecz o zamkniętą w nim na wieki sumę życia historyczne­ go, o przeniesienie historyczności w sferę rzeczywi­ stości estetycznej, rzeczywistości oderwanych od chw ili kształtów ” n .

8 O. D u cro t: P re s u p o z y c je, w a ru n k i użycia czy e lem e n ty treści? P rzeł. J . H ayew sk a. „P am iętn ik L ite r a c k i” 1975 z. 1, s. 278.

9 T erm in u „tło p ra g m a ty cz n e ” w in nym zn aczen iu używ a J . L alew icz w sw ej książce K o m u n ik a cja języ k o w a i lite­ ra tu ra . W ro cław 1975. O w ew n ątrztek sto w y m tle p ra g m a ­ ty czn y m zob. A. O k op ień-S ław ińska: P ro b le m y sem a n ty k i w y p o w ied zi: o postaciach znaczenia. W : P ro b le m y m eto d o ­ logiczne w sp ó łczesn ego literaturoznaw stw a. R ed. H. M a r­ k iew icz, J . S ław iń ski. K rak ó w 1976.

10 J . C u ller: S tru ctu ra list P oetics. S tru ctu ra lism , L in gu istics a n d th e S tu d y o f L ite ra tu re . Lon d on 1975, s. 166.

11 K lein er: op. cit., s. 13; o „fik cji gen ezy” zob. K r y ty k jako tw ó rca fik c ji g e n e z y (ib id em ).

T rafn e odczytanie historyczności, w której tekst je s t skrycie zanurzony, stanowi warunek poprawnej in terp retacji. E. J . Hirsch, odwołując się do prac H usserla i wywodzącej się z nich trad ycji fenome­ nologicznej, nazywa „horyzontem” ten zespół im­ plikow anych znaczeń, który tworzy „układ typo­ w ych oczekiwań i prawdopodobieństw” i z tego względu pozwala zdefiniować „w zasadzie normy i granice, które wiążą znaczenie przedstawione przez te k s t” 12. Dokonać „interpretacji obiektyw nej” to w tym ujęciu tyle, co zrekonstruować system od­ niesień, wyznaczony im plicitną ramą semantyczną, k tóra stabilizuje i specyfikuje wprost sformułowa­ ne znaczenia z prawdopodobnej perspektywy pod­ miotu utworu. Proces interp retacji układu ram o­ wego polega głównie na eksplikacji zasadniczych własności dyskursywnych, określających sytuację

kom unikacyjną tekstu: rodzaju wykonywanego

aktu mowy, czasu i m iejsca usytuowania mówiące­ go podmiotu, jego stosunku do treści wypowiedzi (je j zawartości propozycjonalnej) i adresata. W od­ niesieniu do utworu literackiego oznacza to typ ba­ dań, „dla którego takie pojęcia, jak : dialog, punkt widzenia, postawa, światopogląd, ton, są relew antne: w skazują one na podstawowe ram y przekonań autora, charakter jego procesu myślowego, typy są­ dów przez niego wypowiadanych, podobieństwo do narratora i postaci w powieści, oraz całą m isterną sieć re la cji interpersonalnych między autorem, po­ stacią i wewnętrznym czytelnikiem tak, jak są one

zapośredniczone w języku” 13.

Roger Fow ler nadaje temu kręgowi zagadnień miano „dyskursu”, uważając go za odpowiednik modalności w ystępującej w strukturze zdaniowej.

12 E. J . H irsch jr.: In te rp reta c ja o b iekty w na . P rzeł. P . G raff, „P am iętn ik L ite ra c k i” 1977 z. 3, s. 300— 301.

1J R. F o w le r: L in gu istics an d th e N ov el. Lon d on 1977, s. 45. Zob. tak że B . B o n ieck a: O p o jęc iu m o d aln ości (p rzeglą d p r o ­ blem ów b ada w czy ch ). „Języ k P o lsk i” Vol. L V I 1976 z. 2.

H oryzont zn a­ czeniow y

i m odalność

Są jednak dobre racje przem aw iające za utrzyma­ niem dotychczasowego terminu. Zam iast powięk­ szać i tak już wyraźną wieloznaczność „dyskursu”,

lepiej chyba wykorzystać istniejący precedens funk­ cjonowania pojęcia modalności logicznej i grama­ tycznej w różnych zakresach znaczeniowych (je j poliw alencję) i mówić o modalności dyskursyw nej, modalności właściw ej wypowiedzi (w tym oczy­ wiście również literack iej wypowiedzi). Tak właś­ nie uczynił M. Foucault, gdy definiow ał zjaw isko wypowiedzi. „Nazwiemy wypowiedzią sposób istnie­ nia właściwy temu zbiorowi znaków (...) — pisał w A rch eo lo g ii w ied z y — modalność, która pozwala wiązać się z pewną dziedziną przedmiotów, wyma­ gać określonej pozycji dla wszelkiego możliwego podmiotu, sytuować się pośród innych realizacji w erbalnych i wreszcie posiadać m aterialność powta­ rzalną” 14. Adaptując to określenie dla potrzeb tek ­ stu literackiego, wypada uznać, że pierwszy i czw ar­ ty z tych wymiarów czy aspektów m odalnej cha­ rakterystyki wypowiedzi m ają w artości względnie stałe. Pierw szy — fikcjonalność — regulow any jest instytucjonalnym i ramami literatury, czw arty — przekaz książkowy — instytucjonalnym i ram am i sy­ stemu rozpowszechniania. Aspekty drugi (kontekst sytuacyjny) i trzeci (kontekst dyskursywny) m ają natom iast charakter historycznie zmienny, uzależ­ niony od sposobu aktualizacji konw encji gatunko­ wych oraz konkretnych, wpisanych w dzieło sy­ tu a cji kom unikacyjnych. Modalność w tym rozu­ m ieniu obejm uje zarówno elem enty modalne, jak deiksis i presupozycje czy „im plikaturę” w znacze­ niu H. P. G rice’a 15; zespół założonych w tekście komponentów semantycznych, determ inujących glo­

14 M. F o u ca u lt: A rch eo lo gia w iedzy. P rzeł. A. S iem ek , w stęp J . Topolski. W arszaw a 1977, s. 139.

15 Zob. H. P . G rice: L ogika i k o n w ersa cja . „P rzeg ląd H u­ m a n is ty cz n y ” 1977 nr 6.

b aln y sens 16 wypowiedzi ze względu na stosunek mó­ w iącego podmiotu do pozostałych czynników aktu kom unikacyjnego.

T a k pojęta modalność stanowi oczywiście trw ały skład nik wszelkich literackich wypowiedzi. Nieza­ leżn ie od in ten cji podmiotu i efektów konkretnych

realizacji, niewidoczne tło, milczący kontekst słow­ ny, utajona sytu acja wypowiedzeniowa towarzyszy czasoprzestrzennym przemieszczeniom dzieła. Histo­

ryczny układ sensów, w które utwór się wpisuje, w iążąc je na stałe z sobą, nie gubi się przecież bez­ pow rotnie w toku transform acji semantycznych do­ konyw anych przez kolejne pokolenia jego czytelni­ ków, choć z pewnością bywa pom ijany czy niedo­ strzegany. Lecz bywa i odwrotnie; gdy kulturowa czy czasoprzestrzenna obcość norm przez tekst aktua­ lizow anych stwarza realny opór kom petencji lite ­ ra ck iej 17 odbiorcy — wówczas ukryte systemy od­ niesienia w ysuw ają się na plan pierwszy, staw iając herm eneutyczną sprawność czytelnika przed zada­ niem rekon strukcji owego teraz już nie-wspólnego św iata 18 tekstu. W obu jednak wypadkach modal­ ność utworu nie jest przedstawionym, lecz przyję­ tym przez nadawcę i rekonstruowanym w lekturze możliwym, a nie rzeczywistym układem odniesień; im plicitnym tłem semantycznym najbardziej gene­

18 G lobalny sens w ypow iedzi jest w ięc k on k retn ą ak tu a li­ z a c ją jej m ożliw ego k on tekstualn ego znaczenia. P o r. o k reś­ lenie k on tek stu jak o „poczucie całości zn aczen ia u stan o ­ w ione p rzez w p rost w ypow iedziane zn aczen ia cząstkow e oraz h oryzon t oczek iw ań i praw d op od ob ieństw ”, w obrębie k tórego „p roces ek sp lik acji jest n ieogran iczon y” (H irsch : op. c it., s. 314, 301) czy — tra fn ie jsz e — jako „p ełny zespół w a ­ runków , k tó re m ogą fak ty czn ie d eterm in ow ać pojaw ienie

się i form ę w yp ow ied zi” (B . H. S m ith : P o etry as F ictio n . W : N ew D irectio n s in L ite ra ry H istory. Ed. R. C ohen. L o n ­ don 1974, s. 167).

17 Zob. S ław iń sk i: op. cit., s. 66.

18 O pojęciu „w spólnego ś w ia ta ” zob. M. R . M ayen ow a: P oetyka teo rety czn a . Z a ga d n ien ia języka . W ro cła w 1974.

W ę d ru ją ca „ a u ra ”

In n y p rzed ­ m iot

D w a n u rty

ralnego przedmiotu dzieła literackiego — tzn. „natu­ ra ln e j” wypowiedzi. K onstatacja ta wypływa zresztą bezpośrednio z akceptowanej tu trad ycji badawczej uznającej, że tym, co literatura „przedstawia «w me­ dium» języka jest ję z y k czy — trafn iej — mowa, ludzka wypowiedź, dyskurs” 19, i w te j perspekty­ wie u jm ującą utwór jako fikcyjn ą wypowiedź mime- tyczną, w erbalną strukturę odłączoną od realnego kontekstu reprezentowanej przez siebie „naturalnej” wypowiedzi w je j historycznie określonej zdarzenio- wości.

Otóż wydaje się nie ulegać wątpliwości, że ważna część współczesnej literatury nie m ieści się na tak określonym poziomie literackości: czyniąc swym faktycznym , podstawowym p rz ed m io tem tę właśnie indywidualno-instytucjonalną m od aln ość w y p o w ie­

dzi, wskazuje wprost na to, co ją w porządku litera­

tury poprzedza, jak i na to, co następuje po n iej, na to, co przekształca i czemu ulega — na zdarzeniowo- -systemową historyczność, w której jest lub może być dane dzieło zanurzone. Pod tym względem sytuacja jest analogiczna w obu zasadniczych nurtach współ­ czesnego pisarstwa: zarówno w tym, który pozostając w granicach języka literackiego bada jego seman­ tyczną nośność i możliwości artyku lacyjne na obsza­ rze sięgającym od stylizacji na historycznie ukształ­ towane wzorce literackiego mówienia i pisania po aktualne odmiany potocznej polszczyzny litera ck iej; ja k i w tym, który w podobnym celu przekraczając granice języka „standardowego”, odwołuje się do rozmaitych nieliterackich odmian językowych, tzn. przede wszystkim do potocznej polszczyzny mówio­ nej i stylizacji na dialekty czy gwary środowiskowe. Dobrym przykładem nurtu ostatniego, bo prostym i wymownym jednocześnie, może być koncept poe­ tycki Mirona Białoszewskiego zatytuowany W y g lą­

d an ie p rzez p r ę t y :

On th e M argin s of D isco u rse. „ C ritical In q u iry ” (Ju n e ) Vol. 1 1975 n r 4.

ebo ężyc 20

Zrozumienie te j osobliwej wypowiedzi wymaga przejścia od tego, co bezpośrednio dane, do systemów odniesienia, które nie tylko w arunkują je j pojaw ie­ nie się i zakres znaczeniowy, ale przede wszystkim same stanowią główny przedmiot artystycznej m ani­ pulacji. Sens konceptu opiera się bowiem na — im­ plikowanym ikonicznością tekstu — podwójnym ze­ staw ieniu: dwóch kodów odbiorczych oraz dwóch za­ sad ich realizacji; z których pierwszym rządzi regu­ ła podobieństwa czy nawet homologii, drugim zaś — reguła opozycji czy kontrastu. Homologia lektury (percepcji) świata i lektury tekstu umożliwia jedno­ czesną konfrontację podstawowych typów procesu dekodowania w tych obu dziedzinach. Odbiorowi „syntetyzującem u” — który porządkuje sekw encje znaków tekstu (uzupełnia cząstkowe inform acje czy też wypełnia „m iejsca niedookreślenia”) zgodnie z in- tersubiektyw nym i schematami znaczeniowymi: per- cepcyjnym i „konstruktami poznawczymi” (term in A. Schiitza) czy lekturowym i „wyglądami uschema- tyzowanym i” (term in R. Ingardena) — przeciwsta­

wia Białoszewski swój „analityczny” sposób odbio­ ru, który w zderzeniu postaci faktycznie postrzega­ nych z recepcyjnym i kliszami, żywej mowy „prefa­ brykow anej” z literackim językiem pisanym, widzi szansę dochowania m aksym alnej wierności wobec rzeczywistości przez siebie doznawanej. W konsek­ w encji wskazanemu tytułem punktowi widzenia moż­ na również przyporządkować obowiązującą tu pod­ wójną, a generalną m otyw ację: przyjęcia zasadniczo receptyw nej postawy wobec świata oraz roli pisa­ rza jako odbiorcy. Tak odczytana wypowiedź stresz­ cza podstawowe rysy światopoglądowej i artystycz­ nej postawy pisarza, dowodząc jednocześnie je j po­ znawczych walorów tkw iących w możliwości tem

a-20 M. B iałoszew ski: O dczepić się. W arszaw a 1978, s. 59.

K o n cep t B ia ­ łoszew skiego...

i reflek sja B ra n d y sa

K o n tek st i w y ­ pow iedź:

tyzacji inform acyjnego potencjału, zawartego w fo r­ mach niedokształtowanych czy bezwiednie artyku­ łowanych, gdy odnieść je do systemów, którym pod­ legają.

Natomiast nurt uprzednio wymieniony, kontentując się możliwościami, którym i dysponują literackie spo­ soby mówienia, znajduje w nich sposobność do bez­ pośredniej problem atyzacji modalnych składników sytuujących dany tekst w polu wypowiedzeniowym. W poznawczej i autotem atycznej reflek sji podejmo­ wanej przez pisarzy owo dążenie do ujawniania, a następnie podporządkowywania własnym celom rozmaitych układów ramowych przejawia się szcze­ gólnie wyraźnie. I kiedy czytając w D żokerze uwa­ gę o tym, że „Myśl «dlaczego tak jest» — dziś nam

nie w ystarcza; myślimy «dlaczego tak m yślę»” — zmienimy je j układ odniesienia, w staw iając w m iej­ sce „m yślę” — mówię/piszę, zachowa ona pełną w ar­ tość również w sferze reflek sji autoliterackiej: „W tym sensie świadomość nie przestając być racjo ­ nalistyczna, wykracza poza czynność poznawczą; jest dyspozycją objęcia wszystkich okoliczności ludz­ kiego myślenia, stanem ciągłej konfrontacji całości z częścią, która chce się wytłum aczyć przez całość po to, by ją kształtować tym wytłum aczeniem ” 21. Odwołując się do obserw acji potocznego języka mó­ wionego, można by zinterpretować tę wypowiedź w myśl kauzalnej koncepcji znaczenia, zgodnie z któ­ rą zazwyczaj interesujem y się nie tyle związkiem między wyrażeniem a tym, do czego się odnosi, ile tym, „d laczeg o się ono p o ja w iło : sytuacją i m oty­ wami, które je wytworzyły, zespołem warunków' zewnętrznych i wewnętrznych, fizycznych i psy­ chicznych, które sprawiły, że mówca wypowiedział to wyrażenie w tym czasie i w te j formie — innymi słowy tym, co nazywamy tu taj jego k o n t e k s t e m ” 22.

21 K. B ra n d y s: D żok er. W spom n ien ia z tera źn iejszo ści. W a r­ szaw a 1967, s. 172— 173.

Można przyjąć, że tak silna dom inacja kontekstu nad wypowiedzią — wyznaczającego każdorazową postać je j znaczenia — realizuje się zasadniczo w ob­ rębie dwóch typów dyskursu: wypowiedzi mówionej, k tórej znaczenia często „nie da się odczytać bez po­ mocy sytu acji i kontekstu wyczytanego z sytu acji” 23; oraz „mowy in stytu cjon aln ej”, gdzie o znaczeniu decyduje przede wszystkim czas, m iejsce i status danej wypowiedzi. „W Babilonie — mówił doktor Sofa — za dobrego pisarza nie uchodził autor ory­ ginalny, lecz taki, który umiał przypomnieć sobie właściwą formułę we właściwej chw ili” 24. Zupełnie inaczej natomiast rzecz się przedstawia w przypad­ ku kanonicznej twórczości, gdzie relacje między tekstem a kontekstem ulegają znacznemu skompli­ kowaniu, by nie powiedzieć odwróceniu. W te j dzie­ dzinie kauzalna koncepcja znaczenia już z pewnoś­ cią nie da się utrzymać, bowiem tu taj „sytuacja nie jest zbiorem warunków, które pozostałyby takie sa­ me, gdyby filozofia (tu: literatura — R.N.) była in­ na, które więc w sposób mechaniczny wytw arzały­ by swoje kulturowe efekty i pozwalałyby nam za­ tem przechodzić wprost od zjaw isk społecznych do ideologicznych; przeciwnie, aby rozwikłać sytuację dzieła — jako coś, co ono samo wydobyło na po­ wierzchnię i wystawiło na pokaz, muszę się w nim usadowić”. I interpretator czyni tak odkryw ając w rezultacie, że sytuacja, z której wielkie dzieło wy­ rasta, ulega w nim przekształceniu i przekroczeniu: „z sytuacji przeżywanej staje się problemem w y­ rażonym słownie, problemem wymówionym, wypo­ wiedzianym” 25.

23 K. P isark o w a: Z d a n ie m ó w io n e a rola k o n tek stu . W : Studia nad skład nią polszczyzny m ów io n ej. W ro cław 1978, s. 16.

24 A. M iędzyrzecki: T eo fra s t S o fa D. W. W : W iek m en to ró w . W arszaw a 1979, s. 17.

25 P. R icoeu r: H istory czn ość a historia filozo fii. P rzeł. S. Cichow icz. W : D rogi w sp ó łczesn ej filozofii. W y b rał

8

p odporządko­ w anie...

S posoby p isa ­ nia

T rzy cele

Rzec by można, że przestrzeń dzieląca owe dziedzi­ ny aktywności językow ej je st w łaśnie m iarą rozleg­ łości terytorium penetrowanego przez oba nurty współczesnej twórczości, ja k i m iarą dystansu, dzie­ lącą sytuację wyjściową od stanu pożądanego. Z tego punktu widzenia stanowiska pisarzy wobec kontek­ stowych uwarunkowań języka mówionego, petryfi­ k a cji kodu literackiego, ogólnie: semantycznych wy­ znaczników modalności wypowiedzi — są bardzo po­ dobne. W obu wypadkach zbadanie warunków możli­ wości, „wniknięcie w zasadę po to, by się nią posłu­ żyć” 26, jest podstawą wyboru indywidualnych spo­ sobów pisania, próbujących zapełnić tę lukę, która dzieli systemowe schem aty literackiego przekazu od rzeczyw istych sytu acji kom unikacyjnych. Każdy z tych sposobów pisania, jakkolw iek nie podporząd­ kow uje się całkowicie żadnej z obficie wykorzysty­ wanych gatunkowych konw encji, niem niej na oso­ bliw ej konfiguracji ich własności zazwyczaj opiera swą odrębność, tyczącą już nie poszczególnych utwo­ rów, lecz całej bądź znacznej części jednostkow ej tw órczości27 — co sygnalizują zresztą dostatecznie „jednorazowe określenia gatunkowe” (term in H. M ar­

kiewicza), którym i opatrzone zostają serie dzieł. Za­ daniem nadrzędnej sytu acji kom unikacyjnej, zbudo­ w anej na takiej podstawie, jest — z jed n ej strony — wymknięcie się z opresji instytucjonalnych ram, determ inujących formę i sens przekazu oraz alienu- jących wypowiedź od uczestników procesu komu­ nikowania, z drugiej zaś — przywrócenie „norm al­ n e j” cyrk u lacji pełnej w artości in form acy jn ej dane­ go tekstu. Nawiązując do początkowych sform uło­ wań, można wskazać trzy cele kon stytu cji w ybranej

i w stęp em o p atrzy ł M. J . S iem ek . W a rsz a w a 1978, s. 253— 254. P or. tak że bardzo in sp iru jące u w agi za w a rte w e w stę­ pie M. J . S iem ka.

28 B ran d y s: op. cit., s. 60.

27 P or. Z. Ja ro s iń s k i: W sp ó łczesn e losy fo r m y p o ety c k ie j. „ T e k sty ” 1979 n r 2.

z ty ch względów sytu acji: 1) odzyskanie kontaktu z rzeczyw istością — dzięki tem atyzacji faktycznych uwarunkowań odsłaniających się przy prezentacji sy tu acji wypowiedzeniowej (sytuacji lektury-pisa- nia) lub przy wpisaniu tekstu w ram y innych real­ nych sy tu acji kom unikacyjnych, które gw arantują jego wiarygodność; 2) nawiązanie kontaktu z poten­ cjaln ym czytelnikiem — poprzez przedstawienie po­ żądanego audytorium i związanego z nim sposobu odbioru; 3) utrzym anie przez podmiot kontaktu z tekstem — uzyskiwane z reguły przez bezpośred­ nią, potoczno-mówioną arty ku lację wypowiedzi lub re -cy ta cję tekstu o takich własnościach.

Spełnienie w ym ienionych celów powinno dać w efek­ cie nowe sem antyczne ram y, które poszczególni tw órcy mogliby uznać za własne jako założony z oso­ bistego wyboru adekw atny system odniesień po­ wstałego dzieła. Jednakże, jak łatwo zauważyć, owo m iejsce na dzieło nie zostaje wypełnione zgodnie z typowymi — dawnymi czy odnowionymi — ocze­ kiwaniam i odbiorcy. Tekst, w przekazanej czytelni­ kowi postaci, jaw i się jako układ niejasno powiąza­ nych brulionów i glos, poczynionych na m argine­ sach innych wypowiedzi, anegdot i komentarzy, pre-tekstów i m eta-tekstów , które wchodzą i zaj­ m ują m iejsce ja k ie jś odmiany retorycznej kompo­ zycji. Demonstrowana w ten sposób odmowa wyko­ nania utworu motywowana jest przede wszystkim negatywnie: obroną przed koniecznością podporząd­ kowania się „liturgii opowiadania” (określenie T. Ró­ żewicza) oraz podejrzliw ością wobec łatw ej pers- wazyjności stereotypow ych form. W ybór fragm en­ tarycznego sposobu pisania, acz nie zmierza ku k ry ­ stalizacji w skończoną form ę nową, stwarza wszela­ ko możliwość ominięcia je j wad. Ja k pisał J.-L . Ga- lay> „pisanie fragm entam i stawia myśl wobec wy­ jątkow ych pozainstytucjonalnych wymogów, podczas gdy rozw ijanie tekstu darzy ją łatwizną pozornych

M iejsce na dzieło

„O bm ów iony ś w ia t”

A m b icje fra g - m en tary stó w ...

rozwiązań” 28. Odsłoniwszy rzeczywistość mowy jak również historyczne normy rządzące je j artykulacją, fragm entaryczny sposób pisania dystansuje się wo­ bec wyłączności lokalnego sensu — fragm ent, jak cy­ tat, to (w najbardziej lapidarnym, funkcjonalnym określeniu) jednostka przemieszczona, wypowiedź, która nie ma (swego) m iejsca — by w ejść w „obmó­ wiony św iat” 29, w dyskursywne pole prawdopodo­ bieństw międzytekstowych związków, których głę­ boka jedność jest właśnie hipotezą domagającą się uzasadnienia: ryzykownym celem i przedmiotem tego próbnego, poszukującego własnych granic pi­ sarstwa. Je ś li więc „sytuacja ma ra c ję ”, jak utrzy­ m uje M. Białoszewski, to najpilniejszym zadaniem twórcy staje się je j problem atyzacja; określenie owych „wykresów i tabel, w które jesteśm y wpi­ sani” (K. Brandys), wszystkich sytuacyjno-kontek- stowych układów ramowych, co tworząc warunki możliwości dla aktualnej działalności podmiotu, zda­ ją się uświadamiać mu „niemożność wykroczenia poza ram y historii” (L. Buczkowski).

„Mnie pozostaje tylko osobisty stosunek, komentarz (...)” 30 — przeświadczenie to można uznać za mia­ rę wartości artystyczno-poznawczych am bicji frag­ mentarycznego pisarstwa, ja k i niebezpieczeństw, które z te j samej strony mu grożą. Bowiem literac­ ka wypowiedź tego rodzaju, będąc już przecież iko- nicznym znakiem, chce być równocześnie symbolem i indeksem. Przedstaw iając siebie, próbuje zarazem sproblematyzować sytuację, z k tórej się wyłoniła. Odchodząc od pozornego ładu powierzchniowej kom­ pozycji, odkrywa ona przed- i poza-literacki

hory-28 J .-L . G alay : P ro b lem y dzieła fra g m e n ta r y c z n e g o : V a lery . P rzeł. A. Lab ud a. „P am iętn ik L ite r a c k i” 1978 z. 4, s. 389. 29 O kreślenie M. B ach tin a. Zob. Słow o w ro m a n ie. W : M. B a c h tin : W oprosy litera tu ry i estetik i. M oskw a 1975, s. 143.

zont konstrukcyjno-znaczeniow ych możliwości lite­ ratury, który pozwala uzmysłowić zarówno względ­ ność je j autonomii, jak i szanse ekspansji oraz za­ sady wyodrębnienia — zrozumieć zatem historyczną

modalność je j istnienia.

a m ożliw ości lite ra tu ry