Mogiła Wielkoludów ... Szwedów czy konfederatów. Cmentarzysko kurhanowe w Pakalniszkach (północna Litwa) w świetle bada? Marii Butrymówny w 1897 roku

BULLETIN ARCHéOLOGIQUE POLONAIS

Wiadomości

ARCHEOLOGICz­NE

Państwowe MuzeuM archeologiczne

w

warszawie

wARSz­AwA 2007 vARSOvIE

TOm (vOL.) LIX

WIADOMO?CI

ARCHEOLOGICZNE

TOM

LIX

Tom

ten

_Redakcja

_po?wi?ca

_pami?ci

Pana

_mgr.

Mariana

_Kaczy?skiego

_(1932-2007)

twórcy

i

_{wieloletniego}

kierownika

Dzia?u

_Archeologii

Ba?tów

Redaguje zespó? 1 Editorial staff:

mgr Jacek Andrzejowski (sekretarz redakcji 1_managing editor), dr _Wojciech Brzezi?ski (redaktor naczelny 1 editor in _chief),

prof. dr hab. Teresa _{D?browska (zast?pczyni} redaktora _naczelnego 1subeditor), mgr Gra?yna Orli?ska,

mgr Rados?aw Prochowicz, mgr Andrzej Jacek Tomaszewski, doe. dr hab. Teresa W?grzynowicz

T?umaczenia 1 Translations:

Anna Kinecka, Vyturys [arutis, Jacek Andrzejowski

Sk?ad i ?amanie 1 _Layout:

JRJ

Rycina na ok?adce: _br?zowa tarczka naskroniowa

z Pakalniszek _{(Litwa). Rys.} L. _Kobyli?ska

Cover _picture: bronze _temple disc

from Pakalniszki, (Lithuania). Drawn _by L. _Kobyli?ska

© Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne} wWarszawie, 2007

© _Autorzy, 2007

Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne jest instytucj? kultury}

finansowan? przez

Urz?d Marsza?kowski _{Województwa Mazowieckiego}

Sprzeda? detaliczna _{publikacji Pa?stwowego} Muzeum _{Archeologicznego,} w _{tym egzemplarzy archiwalnych, prowadzona jest}

w salach _wystawowych muzeum, ul. _D?uga 52 _(Arsena?), 00-241 Warszawa. P?atno?? _{gotówk?; wystawiamy} rachunki i_faktury.

Ponadto nasze _ksi??ki i_czasopisma mo?na zamawia? w PMA, tel. +48 ₍₂₂₎ 831 3221-25/110 lub _pod adresem _internetowym

wydawnictwapma@pma.pl

Cennik _{wydawnictw, wykaz publikacji} i _{pe?en spis} zawarto?ci _czasopism PMA: _{http://www.pma.pl/wydawnictwa}

Price list, list ofPMA _publications and contens ofPMA _{periodicals: http://www.pma.pl/wydawnictwa}

Adres _redakcji 1 Editorial office:

Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne}

ul.

_D?uga

52 _(Arsena?), 00-241 Warszawa

WIADOMO?CI

ARCHEOLOGICZNE

Tom

_(VoL)

LIX

SPIS

TRE?CI

Contents

MISCELLANEA

Barbara Sa?ac i ?

sk a, S?awomir Sa?a ci ?

sk i,

_Bibliografia

_prac

_Zespo?u

do Bada?

_{Pradziejowego}

Górnictwa

Krzemienia _Pa?stwowego Muzeum

_{Archeologicznego}

w Warszawie za lata 1985-2006 3

Committee for the Ancient Flint _Mining Research, State _{Archaeological} Museum in Warsaw. A _Bibliography 1985-2006

Anna D r z e w icz, Ceramika malowana z

_cmentarzyska

ludno?ci

_kultury

_?u?yckiej

w _{Biernatkach, pow.}

_pozna?ski,

z

_kolekcji

Aleksandra Guttmana 17

Painted Lusatian Culture _Pottery from a_Cemetery at Biernatki, distr. Pozna?, from the Aleksander Guttman Collection

Miros?awa A n d r z e_j o w ska,

_Naszyjniki

z

_Drohiczyna

N_eckrings from _Drohiczyn

31

Magdalena

Nat u n iewi c z - S

eku ?a, Jerzy Okul i c z- Ko

za r _yn,

_Wybrane

_groby

z _importami

_rzymskimi

z

_cmentarzyska

w _{Weklicach, pow.}

_elbl?ski,

stan. 7 45

Selected Grave _Assemblages with Roman _{Imports, Cemetery} at Weklice, Site 7, distr. _Elbl?g

MATERIA?Y

Barbara Sa?ac i ?

sk a, Anna Z ako? c ieln a, Pierwsze

_groby

kultur ceramik

_wst?gowych

w Polsce.

_Groby

_kultury

lubelsko-wo?y?skiej

ze stanowiska Z?ota _"Grodzisko I" i _"Grodzisko II" 77

'First Linear Band _Pottery Graves in Poland'. Graves of Lublin- _Volhynian Culture at Z?ota, Sites 'Grodzisko l' and 'Grodzisko II'

Gra?yna Or l i ?

sk a,

_Materia?y

osadnicze z _{Transboru, gm. Latowicz, woj.} mazowieckie

Materials from Settlement at Transbór, comm. Latowicz, woj. Mazowieckie

115

Ludwika Sawick a, _Gytis Gr iza s,

_Mogi?a

Wielkoludów ... Szwedów czy

konfederatów.

Cmentarzysko

kurhanowe

w Pakalniszkach

_(pó?nocna

_Litwa) w ?wietle bada? Marii

_Butrymówny

w 1897 roku 165

'Giants' Mound, Swedish _Graveyard, Confederates' _Cernetery'. Maria _Butrymówna Excavations ₍₁₈₉₇₎ ofBarrow _Cemetery

at Pakalniszki (N. Lithuania)

"Milzinkapis ... ?vedu arba konfederat?". Pakalni?kiu pilkapynas (?iaures Lietuvoje): ?vilgsnis i Marijos Butrimaites (Butrymówna)

1897 _{met? tyrinejimus} KRONIKA Anna B it n e r - Wr ó b l e w ska, Marian

_Kaczy?ski

(4.12.1932 -17.10.2007)

Wojciech

B r z e z i ?

sk i, _Najpierw

_by?y

_Ateny ...

203 205 206

Bibliografia

prac Mariana

_Kaczy?skiego

_(Anna B it n e r - Wrób l

e w sk _a)

Wiadomo?ci _{Archeologiczne,} t. LIX, 2007

LUDWIKA

SAWICKA,

GYTIS

GRIZAS

MOGI?A

WIELKOLUDÓW.

..

SZWEDÓW

CZY

KONFEDERATÓW.

CMENTARZYSKO

KURHANOWE W

PAKALNISZKACH

_(PÓ?NOCNA

_LITWA)

W

?WIETLE

BADA?

MARII

BUTRYMÓWNY

W 1897 ROKU

'GIANTS' MOUND, SWEDISH GRAVEYARD, CONFEDERATES' CEMETERY'.

MARIA BUTRYMÓWNA EXCAVATIONS

₍₁₈₉₇₎

OF BARROW CEMETERY AT PAKALNISZKI

_(N.

_LITHUANIA)

"MILZINKAPIS

...

SVEDlJ

ARBA

KONFEDERATlJ".

PAKALNISKIlJ

PILKAPYNAS

(SIAURES

LIETUVOJE):

ZVILGSNIS!

MARIJOS BUTRIMAITES

(BUTRYMÓWNA)

1897

_METlJ

_TYRINEJIMUS

uczony esto?ski Harri Moora

(por.

1938a, s. 77,269-270,

384,

591),

wykorzystuj?c

je

do datowania wielu

katego-rii

_zabytków.

WPROWADZENIE

W zbiorach Lietuvos nacionalinis

_muziejus

w Wilnie

(dalej:

LNM)

oraz

_Pa?stwowego

Muzeum

Archeologi-cznego w Warszawie

_(dalej:

_PMA)

_znajduje

_si?

oko?o

200

_zabytków

z bardzo

_{interesuj?cego}

stanowiska

kul-tury kurhanów litewsko-?otewskich w Pakalniszkach

w

_pó?nocnej

_Litwie,

_pochodz?cych

z

_{przeprowadzonych}

pod

koniec

_{dziewi?tnastego}

wieku bada?

_miejscowej

szlachcianki Marii

_{Butrymówny',}

_Materia?y

_doczeka?y

si?

szybkich

publikacji

(E.

Majewski

1900; A.

_Spicyn

1902),

pozbawionych

jednak,

co _zrozumia?e,

_bli?szej

analizy.

Wobu

_artyku?ach

_znalaz?y

_si?

_pewne

nie?cis?o?-ci i

_pomy?ki,

które uda?o

_si?

obecnie

_zweryfikowa?

i _tym

samym zrekonstruowa? inwentarze

poszczególnych

ze-spo?ów

oraz w

wi?kszo?ci

_{przyporz?dkowa?}

do nich

zachowane

_zabytki.

Pozwoli?o to na

_opracowanie

mate-ria?ów z Pakalniszek w ?wietle

_obecnej

_wiedzy

o

wczes-nym okresie

wp?ywów

rzymskich

na Litwie",

?RÓD?A

Podstawowymi

publikacjami

wykorzystanymi

podczas

opracowywania

materia?ów z Pakalniszek

_by?y

dwa

wspomniane

artyku?y

monograficzne.

Pierwszy

z nich,

autorstwa Erazma

_Majewskiego,

ukaza?

_si?

w 1900 roku,

czyli

w _trzy lata _po

_{przeprowadzeniu}

_prac.

_G?ównym

?ród?em, z

_jakiego

_Majewski

_korzysta?,

_by?o

sprawozda-nie z bada? _otrzymane od Marii

_Butrymówny.

_W spo-mina on, ?e

_cz???

zabytków

zosta?a mu ?askawie

powie-rzona do

_sporzqdzenia

_opisów

i

_rysunków

_(E.

_Majewski

l

Ówcze?nie Pakalniszki, pow. poniewieski, gub. kowie?ska, obecnie

Pakal-ni?kiai, Paneve?io _raj. 2

Podstaw? tego artyku?u jest tekst _{pracy licencjackiej} L. _Sawickiej. Au-torka _chcia?aby w _{tym miejscu} bardzo serdecznie _podzi?kowa?

promo-torowi, dr. Paw?owi _{Szyma?skiemu,} oraz dr Annie _{Bitner-Wróblewskiej}

za _{ogromn? pomoc} i_{?yczliwo??, jak?} okazali _jej w czasie _pracy nad _tym

tematem. _{Prezentowany ni?ej,} znacznie _rozszerzony tekst _{powsta? dzi?ki} wspó?pracy Lietuvos nacionalinis _muziejus i _Pa?stwowego Muzeum

Ar-cheologicznego. Autorzy wyra?aj? ogromn? wdzi?czno?? Pani Dyrektor

Birute _Kulnyte oraz Panu _{Dyrektorowi Wojciechowi} Brzezi?skiemu za wszelk? pomoc udzielon? podczas opracowywania materia?ów z Pakal-niszek.

Maria

_Butrymówna

nie

_by?a

_jedyn?

_osob?

prowa-dz?c?

badania na

_cmentarzysku

w Pakalniszkach,

_jednak

tylko

zabytki

i

_dokumentacja

z

_jej

bada?

_zachowa?y

_si?

do

_dzisiaj',

_Materia?y

te

-jedne

z

_pierwszych

znalezisk

z

_Litwy

o _znanym i

_{opublikowanym}

kontek?cie -

zas?u-guj?

na

_szczególn?

_uwag?,

_poniewa?

_cz?stokro?

stawa-?y

si?

punktem

odniesienia dla

_kolejnych

_badaczy.

Do-tyczy to

_przede

_wszystkim

dwóch

_bogato

_wyposa?onych

grobów.

Niejednokrotnie

powo?ywa?

si?

na nie

_wybitny

3

By? mo?e _{jakie? informacje znajduj? si?} warchiwach _rosyjskich (P.

Ku-likauskas, G. Zabiela 1999, s. _{171), jednak przeprowadzenie} tam

1900, s.

_92),

nie ma

_jednak

_pewno?ci,

_czy

_przed

napi-saniem

_artyku?u

mia?

_dost?p

do

_samych

_zabytków,

_czy

jedynie

do ich

_zdj??.

Na

_podstawie

materia?ów

archiwal-nych

zachowanych

w zbiorach

_Departamentu

Dziedzi-ctwa

_Kultury

w Wilnie

(Kulturos

paveldo

departamen-tas,

_dalej:

KPD)

i PMA mo?na

_domniemywa?,

?e

_przed

1900 rokiem do

_Majewskiego

_trafi?y

_jedynie

_fotografie

tablic z

_{przytwierdzonymi}

do nich

_zabytkami",

Dwa

takie,

opublikowane

przeze?

zdj?cia

(E.

Majewski

1900,

tabl. XIII,

XIV)

znajduj?

si?

do dzi? w archiwum PMA

(klisze

nr 1878 i

_1880).

Wzbiorach LNM

_zachowa?y

_si?

z kolei inwentarze

_dzia?aj?cego

w Wilnie od 1907 roku

Towarzystwa

Przyjació?

Nauk. Ich analiza

_pozwala

przy-puszcza?,

?e Maria

_Butrymówna

_przekaza?a

Towarzy-stwu

_zabytki

z Pakalniszek

_ju?

_{uporz?dkowane}

_i

przy-twierdzone do

_tekturowych

tablic. W

_takiej

_postaci

zo-sta?y

one

_{zinwentaryzowane}

w

_kolekcji

_Towarzystwa.

ków mo?na te? znale?? w

_innych

_ocala?ych

listach

Butry-mówny,

Wiele

_danych

o _stanowisku,

_jego

_lokalizacji

i

przypad-kowych

odkryciach

znajduje

si?

równie? w

_spu?ci?nie

dzia?aj?cej

w Kownie od 1919 roku

_Pa?stwowej

Komi-sji

Archeologicznej

(Valstybes

archeologijos

komisija,

dalej:

VAK),

przechowywanej

obecnie w zbiorach KPD

w Wilnie. _Jest to ca?a seria dokumentów,

_pochodz?cych

w

_wi?kszo?ci

z lat 30. XX _wieku, o numerach

034/274--283.

_Zawieraj?

one

_nap?ywaj?ce

do VAK i Muzeum

Kultury

im. Witolda

_Wielkiego

w Kownie

_(Vytauto

Di-d?iojo

kulturos

_muziejus,

_dalej:

_VDKM)

_informacje

o

_{przypadkowych}

znaleziskach z Pakalniszek _oraz, co

najistotniejsze,

sprawozdanie

z

_wizji

_lokalnej,

_jak?

w 1938 roku

_{przeprowadzi?}

w Pakalniszkach _Jonas Pu-zinas

_{(VAK/034/275-276).}

Historia bada? stanowiska

Dwa lata _po

_publikacji

_Majewskiego

ukaza?

_si?

arty-ku?

_rosyjskiego

badacza Aleksandra

_Spicyna

_(1902).

Nie

sposób

obecnie ustali?

_wszystkie

_?ród?a, z

_jakich

_Spicyn

korzysta?.

Z

_pewno?ci?

_przynajmniej

_cz???

_zabytków

móg?

widzie?,

gdy?

zgodnie

z

_wymogami

_ówczesnego

prawa

zosta?y

one w 1899 roku

_przes?ane

do

_wgl?du

Imperatorskiej

Komisji

Archeologicznej

(Hxmeparop-CKaR _{apXeOJIOflP?ecKaR} KOMM11cciR; Ot?et" ... , s.

158).

Na pewno zna?

Spicyn

wspomniany

artyku?

Majewskiego

(A.

Spicyn

1902, s.

95),

musia?

_jednak

_korzysta?

_jeszcze

z

_jakiego?

_innego

_?ród?a,

_poniewa?

nie

_wszystkie

poda-wane _przez

_niego

_informacje,

_dotycz?ce

_przede

wszyst-kim sk?adu

_{poszczególnych}

_zespo?ów,

_pozostaj?

w

zgo-dzie z tekstem ze

"?wiatowita"

. Mo?na

domniemywa?,

?e _tym

_innym

?ród?em

_informacji

_by?a

sama Maria

Bu-trymówna,

ale

_pozostaje

_tajemnic?,

_jak

_przebiega?y

kon-takty

mi?dzy

nimi.

_Spicyn,

_podobnie

_jak

_Majewski,

je-dynie

zaprezentowa?

zabytki,

dodaj?c

kilka

_szczegó?ów

z historii bada? i nie

_wdaj?c

_si?

w ich

dok?adniej-sz?

analiz?,

Miejscowo??

Pakalniszki

_(Ryc.

₁₎

_po?o?ona

_jest

w

gra-nicach

_okr?gu

Poniewie?

_(Paneve?ys),

u

_zbiegu

dwóch

rzek:

_Kirszyny

_(Kir?inas),

_b?d?cej

_prawym

_dop?ywem

Niewia?y

(Neve?is),

i

_wpadaj?cej

do

_niej

Szoi

_(?uoja),

11

_maja

1938 roku Alfonsas Palionis

_przekaza?

pracow-nikom VDKM

_informacj?

o _tym, ?e

_jesieni?

1937 _roku,

podczas

kopania

drogi

zosta?o naruszone

przedhisto-ryczne

cmentarzysko

i znaleziono tam ró?ne

przedmio-ty z

_br?zu

i ?elaza.

Jakie?

_zabytki

_odkryto

tak?e _przy

budowie

_ogrodzenia

w

_pobli?u

_wiejskiego

cmentarza

u?ytkowanego

w latach 30. XX wieku

(VAK

_034/275-276,

283).

W dwa

_tygodnie

_po

_wizycie

w Kownie Palionisa na

miejsce

uda?

_si?

_Jonas Puzinas,

_którego

sprawozda-nie z _tego

_wyjazdu

_jest

_najbogatszym

?ród?em

_wiedzy

o

_lokalizacji

i stanie zachowania

_cmentarzysk

w

Pakalni-szkach

_(VAK

034/275- 2

_76).

_Wynika

z

_niego,

?e w

obr?bie

wsi

_znajdowa?y

_si?

dwie

_nekropole

_(Ryc.

_2).

Kurhany

z okresu

_rzymskiego

_po?o?one

_by?y

na

gruntach

nale??cych

wówczas do Kazimierasa

_Mik?ysa,

w

_najwy?szej

_cz??ci

_jego

pola

le??cego

na

_wyniesieniu,

u

_którego

_podnó?a

od zachodu

_p?ynie

_Kirszyna,

za? od

pó?nocy

i wschodu

_Szoja.

_Mieszka?cy

wsi

_nazywali

to

miejsce

Mil?inkapai,

czyli

"Groby

olbrzymów".

Puzinas

zanotowa?, ?e

_wcze?niej

_znajdowa?o

_si?

tam kilkana?cie

niewysokich

kopców

z wie?cami

_kamiennymi,

które

mia?y

by?

badane _przez

_Mari?

_Butrymówn?,

Szwojni-ckiego,

Makarskiego

i Konstantinasa Puzinasa z

Wik-Wobliczu

_niezgodno?ci

_pomi?dzy

_tymi

dwiema

pu-blikacjami

wa?nym

?ród?em do

_opracowania

materia-?ów z Pakalniszek

_staj

_?

_si?

_{niepublikowane}

_listy

Marii

Butrymówny

do Erazma

_Majewskiego,

_{przechowywane}

w archiwum PMA5• W?ród

_tych

listów

_znajduje

_si?

do-kument o numerze _229,

_zawieraj?cy

kilka

_spisanych

przez

Butrymówn?

litewskich

pie?ni

ludowych,

do które-go

do??czono

pó?niej

kilka kartek z

_opisem

_przebiegu

prac na

_cmentarzysku

w Pakalniszkach

_(patrz:

_Aneks),

którym

jednak

nie nadano

_osobnego

numeru

inwenta-rza 6• Nieobecno?? w _cytowanym li?cie formu?

grzeczno?-ciowych

sugeruje,

?e

_jakiej?

_cz??ci

dokumentu

_brakuje.

Spójno??

informacji

zawartych

w _tym

_sprawozdaniu

?wiadczy

jednak,

?e we

_fragmencie,

_którym

dysponuje-my,

znajduj?

si?

wszystkie

wiadomo?ci

dotycz?ce

sa-mych

prac.

Pozwalaj?

one na

_weryfikacj?

_danych

zawar-tych

w obu

_wspomnianych

_artyku?ach.

_Pojedyncze

in-formacje

dotycz?ce

biografii

badaczki oraz losów

zabyt-4

Nie mo?na _{jednak zupe?nie wykluczy?} mo?liwo?ci _przes?ania Majew-skiemu do _wgl?du nie _zdj??, a_samych tablic z _zabytkami.

5

Dzi?kujemy w _{tym miejscu} bardzo serdecznie _mgr Marii _Krajewskiej

z Pracowni _{Dokumentacji Naukowej} PMA za _{pomoc przy korzystaniu} z_tych materia?ów.

6

Spu?cizna r?kopi?mienna Erazma _{Majewskiego by?a} kilkakrotnie po-rz?dkowana. Nie uda?o _si? ustali? ani _kiedy, ani w_jakich okoliczno?ciach po??czono te dwa _dokumenty. Z konieczno?ci zatem, _powo?uj?c si? na fragmenty tego sprawozdania, cytujemy je jako dokument nr 229.

7

Dokumenty nr 221,224 i 225.

d e

Ryc. 1. _{Lokalizacja cmentarzyska}

w Pakalniszkach _(a) na tle _{sytuacji kulturowej}

na ziemiach letto-litewskich: kultura kurhanów litewsko-?otewskich _{(b), grupa} zachodniolitewska _(c),

grupa ?rodkowolitewska (d), kultura ceramiki sztrychowanej (e).

Oprac. L. Sawicka na _podstawie: LAA 1977, mapa 7;

A. Tautavi?us 1980, rys. 2; E. _{Grigalavi?ien?} 1995,

rys. 143; A. Vasks 2001, rys. 158; R.

Barryte--Rowe1l2007, ryc. 9

Fig. 1. Location of the _cemetery

at Pakalniszki _(a) in the context

of _{archaeological} cultures on Letto- Lithuanian

territory: Lithuanian-Latvian Barrow Culture _(b),

West Lithuanian _Group (c), Central Lithuanian

Group (d), Stroked Ware Culture _(e).

By L. Sawicka, on the basis of: LAA 1977, map 7;

A. Tautavi?ius 1980, _fig. 2; E. _{Grigalavi?ien?} 1995,

fig. 143; A. Vasks 2001, _fig. 158; R.

Barryte--Rowe1l2007, fig. 9

/slroula1

IS

_?-16-A

_(1:?5.000)

/13a- §-I'

_?.

u ) ( \

)

Ryc. 2. Pakalniszki/ Pa kalni? kiai.

Archiwalny szkic Jonasa Puzinasa z _dok?adn? lokalizacj? cmentarzyska kurhanowego (x)

i_{wczesno?redniowiecznego cmentarzyska}

p?askiego (*).

90% wielko _naturalnej

Fig. 2. Pakalnis zki/ Pakaln i? kiai.

4/5'.COO ?'?4.000

Archival sketch _by [onas Puzinas _showing

the exact location of the barrow _{cemetery (x)} and _Early Medieval fiat _cemetery (* ).

)( -

Butlus,'ej,'

f/lkaf/cn'

?

toryszek

(Viktori?kis).

Informacj?

o badaniach

Szwoj-nickiego

potwierdzaj?

tak?e inne ?ród?a

_(F.

V.

_Pokrovskij

1899, s. _118; A.

_Spicyn

1902, s. _95; P. Kulikauskas, R.

Ku-likauskien?, A. Tautavi?ius 1961, s. 165; LAA 1977, s. 78;

E. Griciuviene 1994, s. _125; P. Kulikauskas, G. Zabiela 1999, s.

_108),

cho? nie ma

_zgody

co do _tego,

_kiedy

te

po-szukiwania

_mia?y

_miejsce

-wymieniane

s? lata 1893--1894 oraz 1895-1896.

_Wydaje

_si?,

?e

_najbardziej

god-nym zaufania

jest

Fiodor _Pokrovski,

_który

_pisa?

_swój

tekst

w 1898 roku

-podaje

on, ?e

_Szwojnicki

_kopa?

_kurhany

w Pakalniszkach _,,2-3 lata _temu': za? rok bada?

Butry-mówny,

czyli

1897, nazywa

"przesz?ym

rokiem': co

prze-s?dza

o

_poprawno?ci

dat 1895 lub 1896. Pokrovski

wy-mienia tak?e

_liczb?

_przebadanych

_przez

_{Szwojnickiego}

kurhanów - 23.

Nie _mamy

_jednak,

_niestety,

_?adnych

informacji

o _tym, co

_Szwojnicki

znalaz?

_podczas

swoich

rozkopywa?,

ani co

_si?

_dalej

sta?o z

_ewentualnymi

zaby-tkami. W 1897 roku 16 kurhanów

_przebada?a

tu Maria

Butrymówna

z

_Jodkanów

i o

_tych

_pracach

_dysponujemy

stosunkowo

_dok?adnymi

wiadomo?ciami, natomiast

?adnych

innych

danych

nie _mamy o

_{wzmiankowanych}

badaniach

_Makarskiego

i Konstantinasa Puzinasa.

Pó?-niejsze

publikacje

wymieniaj?

jeszcze

prace

przeprowa-dzone w 1909 roku _przez Ivana Abramova

(Lietuvos

?inios, s. 3; LAA 1977, s. 78; P. Kulikauskas, R.

Kulikau-skien?, A. Tautavi?ius 1961, s. 536; P. Kulikauskas, G.

Za-biela 1999, s.

171),

_który

_przekopa?

_jeden

lub dwa

kur-hany

naruszone _przez

_ork?.

O

_wynikach

_tych

bada? nie

wiadomo nic

_wi?cej

_ponad

_to, ?e Abramov zanotowa?

w nich obecno??

_pochówków

_{szkieletowych,}

a znalezio-ne _przez siebie

_przedmioty

- omawiane

by?y

??cznie

wszystkie

znaleziska z bada? w

_raj.

_Paneve?ys

i

_Ukrnerge

- datowa? _na X-XIII wiek

(por.

tak?e

_?altinis,

s.

_507).

Kiedy

min??

czas zainteresowania

_archeologów

i

mi-?o?ników

_{staro?ytno?ci}

_{cmentarzyskiem,}

_zacz?to

_je

ora?,

a kamienie z wie?ców

_wywozi?

i

_{wykorzystywa?}

_przy

ró?nego

rodzaju

pracach

budowlanych.

Jeszcze w 1938

roku

_gospodarze,

na

_których

terenie mie?ci?a

_si?

nekro-pola,

znajdowali

w

_jego

_obr?bie

kamienie,

_jednak

kur-hany

by?y

ju?

silnie zniszczone i

_jedynie

w zaniechaniu

orki widzia? Puzinas _szans? na ocalenie

_jeszcze

_jakich?

niezupe?nie

zniszczonych

grobów.

Obecnie _po kurha-nach w Pakalniszkach nie ma

_ju?

?ladu

(E.

Griciuviene

1994, s.

125)9.

Na terenie wsi

_znajdowa?a

_si?

równie?

_druga

nekro-pola

- wczesno?redniowieczne

cmentarzysko

p?askie,

le??ce

na

_polach

_ornych

_Juozasa Miliauskasa, na

pó?noc-ny wschód od zabudowa?, na wzniesieniu _po

_lewej

stronie

_drogi

z

_Baisogala

do

_{Naujamiestis.}

Na _tym wznie-sieniu w 1937 roku _rozpocz?to

_wybieranie

_gliny,

_podczas

którego

natrafiono na ko?ci ludzkie i ró?ne

przedmio-ty

-bransolet?

ze

_zwini?tej

_ta?my,

_nieopisany

_dok?adniej

"bagnet"

lub

_"du?y

nó?" i inne

_przedmioty,

które

zagi-n??y.

Na

_po?udnie

od

_niego,

_po

_prawej

stronie

_drogi

mie?ci

_si?

_stary cmentarz

_wiejski,

_opuszczony w latach

20. XX _wieku, obok

_którego

_przy budowie

_ogrodzenia

znaleziono

_bransolet?

i drobne _monety.

_Zabytki

te

tak-?e

_zagin??y

_(VAK

_034/276).

Niewielka, bo

_licz?ca

zaledwie 15

_zabytków

_cz???

znalezisk z bada? Marii

_Butrymówny

oddana do Muze-um Erazma

_Majewskiego

_znajduje

_si?

obecnie w

zbio-rach PMA.

_Butrymówna

_przekaza?a

te

_zabytki

Majew-skiemu na

_jego

_wyra?n?

_pro?b?.

?wiadczy

o _tym

frag-ment

_jednego

z listów

_Butrymówny

do

Majewskiego":

Zapink?

N == _{41 z II} Tomu

?wiatowita,

znalezionq

w

Pa-kalniszkach

_posy?am

stosownie do

_?yczenia

_Szanownego

Pana.

_Za?qczam

równie? dwie

_zapinki

znalezione

jedno-cze?nie w Pakalniszkach a zwrócone mi niedawno _przez

Komisyq

Archeologicznq

z

_Petersburga"

_sqdzqc,

?e mo?e

??czone

niekiedy

z

_omawianym

_{cmentarzyskiem}

badania _Jonasa Basanavi?iusa z 1910 roku

_(P.

Kulikau-skas, R. Kulikauskicn?, A. Tautavi?ius 1961, s. 536; LAA

1977, s. _78; E. Griciuviene 1994, s.

₁₂₅₎

_nale?y

natomiast

wi?za?

raczej

z

_jego

_{dzia?alno?ci?}

w

_okolicy

_Raginenai,

w

dzisiejszym

_raj.

Radvili?kiai

(J.

Basanavi?ius _1935,

s. 119; por. P. Iuknevi?ius 1995, s.

_2).

_Pomy?k?

spowodo-wa?o _zapewne to, ?e w

_pobli?u

_Raginerrai

_znajduj?

_si?

liczne

_cmentarzyska

kurhanowe, z

_których

_jedno

po?o?o-ne

_jest

na

_gruntach

wsi tak?e

_nazywaj?cej

_si?

Pakalnisz-ki

_(F.

V.

_Pokrovsklj

1899, s.

58)8.

_{Najprawdopodobniej}

cmentarzyska

w

tych

w?a?nie Pakalniszkach w

pobli?u

Raginenai

dotycz?

tak?e

_opisy

_sporz?dzone

_przez

Fr?d?ri-ca Dubois de

_Montperreux

_(por.

P. Kulikauskas, G.

Za-biela 1999, przyp.

64),

równie?

??czone

z

_omawianym

przez nas stanowiskiem

_(A.

_Spicyn

1902, s. 95; J. Puzinas

1960, s.

_365).

_Wskazuj?

na to

_informacje

_Pokrovskiego

(1899,

s. 58,

118-119),

który

przywo?uje

artyku?y

tego

francuskiego

archeologa,

etnografa

i

_podró?nika

opi-suj?c

stanowiska w

_okolicy

_Raginenai,

za? _przy

charak-terystyce

interesuj?cego

nas

_cmentarzyska

_jego

ewen-tualn?

dzia?alno??

_pomija

milczeniem.

8

Warto tak?e _pami?ta?, ?e w _pocz?tkach XX wieku _dzia?a?y w Wilnie dwa _{konkurencyjne towarzystwa skupiaj?ce} mi?o?ników nauk: za?o?one

w 1905 roku Lietuviu mokslo _draugija, w_którym dzia?ali badacze litew-scy, oraz _powsta?e dwa lata _{pó?niej Towarzystwo Przyjació?} Nauk, do którego nale?eli _{polscy mi?o?nicy wiedzy} (P. Kuli ka u skas, G. Za

-biela 1999, s. _{99-100). Naturaln? kolej? rzeczy} [onas Basanavi?ius i inni

archeolodzy litewscy przekazywali wykopane przez siebie zabytki do zbiorów _pierwszego, a _{archeolodzy polscy,} tak?e Maria _Butrymówna,

oddawali _materia?y do _{kolekcji drugiego} z nich. _Zbiory obu _towarzystw zosta?y nast?pnie po??czone w Lietuvos nacionalinis _muziejus i

prawdo-podobnie wtedy omy?kowo uto?samiono _zabytki zbada? wPakalniszkach

w_{rejonie Raginenai} z_zabytkami z _{omawianej nekropoli.}

9

Stanowisko odnalezione niedawno _{przez Mykolasa} ?erniauskasa i

??-czone z _{omawianym (por.} R. Akavickas 1995, s. _23-24), w

rzeczy-wisto?ci _nale?y do _skupiska w_{okolicy Raginenai.}

10

Wszystkie cytaty pochodz? z listów Marii _Butrymówny do Erazma

Majewskiego znajduj?cych si? w Pracowni _{Dokumentacji Naukowej}

PMA. O ile nie zaznaczono _{inaczej, cytowany jest} dokument nr 229. We

wszystkich wypadkach zachowano _ortografi? i_{interpunkcj? orygina?u.}

II

Zabytki zosta?y jej zwrócone, bowiem _Butrymówna nie _{zgodzi?a si?} na przekazanie swojej kolekcji do Ermita?u _{(A. Spicyn} 1902, s. _95). 168

widniej?

redakcyjne

notatki _adresata,

_który

nadawa? kurhanom

_kolejne

_numery, ale z

_niejasnych

_przyczyn

pomin??

trzy

kurhany

i

_uzyska?

w ten

_sposób

_liczb?

13

mogi?,

któr?

poda?

w

_swojej

_publikacji

_wyników

bada?

w Pakalniszkach

_(E.

_Majewski

_1900, s.

_92).

_Wywo?a?o

to

_pewien

_zam?t w

_pó?niejszej

literaturze,

_poniewa?

ró?ni _autorzy

_podawali,

w zale?no?ci od

wykorzystywa-nego ?ród?a,

liczb?

13

(J.

Puzinas 1960, s. 365; LAA

1977, s. 78; E. Griciuviene 1994, s.

₁₂₅₎

_b?d?

17

kurha-nów

_(P.

Kulikauskas, R. Kulikauskiene, A. Tautavi?ius

1961, s.

_165).

_Wynikiem

_tej

_samej

_redakcji

Majewskie-go

jest

te?

obowi?zuj?ca

w literaturze

_numeracja

kur-hanów, a _{tym samym}

_{przynale?nych}

do nich

_zespo?ów.

Nawet

_Spicyn

_(1902,

s.

_96-98),

cho?

_wspomina?

o

prze-badaniu 17 kurhanów,

_opisa?

_jedynie

13 z nich. Tak?e

i w _tym

_opracowaniu

_pos?ugiwa?

_si?

_b?dziemy

nume-racj?

wprowadzon?

przez

Majewskiego;

kurhanom

przeze?

pomini?tym

nadali?my,

zgodnie

z

_kolejno?ci?

ich

_{rozkopywania,}

_numery od 14 do 16.

si?

równie?

_przydadzq

do okre?lenia

_epoki

_{wykopaliska",}

List ten nie

_jest,

_niestety,

_opatrzony

_dat?,

_jednak

w

in-wentarzu Muzeum Erazma

_Majewskiego

_znajduje

_si?

informacja,

?e

_zabytki

z Pakalniszek

_trafi?y

do

_niego

bezpo?rednio

od badaczki w 1899 roku.

Zdecydowan?

wi?kszo??

zabytków

podarowa?a

Ma-ria

_Butrymówna

w 1907 roku nowo

_powsta?emu

Towa-rzystwu

Przyjació?

Nauk w Wilnie

(Rocznik

... , s.

181).

Niemal

_wszystkie

-ogó?em

w

_posiadaniu

LNM

_jest

dzi?

171

_zabytków

z Pakalniszek

-opatrzone s?

adnotacj?

o

_pochodzeniu

ze zbiorów Marii

_Butrymówny,

o

kilku-nastu z nich

_dysponujemy

_jednak

_informacj?,

?e

nale-?a?y

do

_kolekcji

_Julii

Gucewicz.

_Niestety,

nie uda?o

_si?

ustali?, kim

_by?a

_Julia

Gucewicz, ani co

_??czy?o

_j?

z

Ma-ri?

Butrymówn?

lub z

_Towarzystwem

_Przyjació?

Nauk w Wilnie.

Z Pakalniszek znana

_jest

_jeszcze

_jedna

bransoleta

o

_prostok?tnym

_przekroju

i

_zw??aj?cych

_si?,

profilowa-nych

zako?czeniach, znaleziona na stanowisku

przy-padkowo,

w czasie _orki,

_znajduj?ca

_si?

obecnie w

Mu-zeum

_Wojskowym

im. Witolda

_Wielkiego

w Kownie

(Vytatuto

Did?iojo

karo

_muziejus,

nr inw.

_2030:7)13.

W?ród

_przebadanych

_przez

_Mari?

_Butrymówn?

kur-hanów dwa

-numer 3 i 11

-kry?y

groby

o

_bogatszym

wyposa?eniu.

Z nich w?a?nie

_pochodz?

niemal

wszyst-kie

_zabytki

_znajduj?ce

_si?

obecnie w LNM i PMA.

Badania Marii

_Butrymówny

Wkurhanie 3,

_rozkopanym

_ju?

_pierwszego

dnia _prac,

na

_g??boko?ci

?okcia

(oko?o

57

_cm)

le?a? dobrze

zacho-wany szkielet.

Mi?dzy

jego

?ebrami znaleziono

_fragment

?elaznego

no?yka

ze ?ladami

_r?koje?ci,

za? w okolicach

pasa

znajdowa?y

si?,

wed?ug

kierowniczki bada?

_jakby

zaszyte

w

_pochewkach

ze

_skóry

_(Ryc.

_3),

_{trzy monety}

srebrne.

_Jedna

z nich, z

_wyobra?eniem

Or?a i

_Pogoni

by?a

z?amana,

druga,

równie? z?amana, nosi?a

wizerun-ki Or?a i

_Korony.

_Najlepiej

zachowana trzecia moneta

pochodzi?a

z 1566 lub 1568 _roku, a widnia?a na

_niej

Po-go?

i monogram

Zygmunta

Augusta:

S.A.

_Butrymówna

pocz?tkowo

zadowoli?a

_si?

_tymi

znaleziskami i

porzuci-?a kurhan 3,

_aby

powróci?

do

_niego

_czwartego dnia

ba-da?.

_Wtedy

to,

_podczas

_pog??biania

_wykopu,

na

g??bo-ko?ci 1_{V2 arszyna}

_(oko?o

1

_m)

natrafiono na szkielet o ile

si?

zdaje

kobiety.

Szkielet

_u?o?ony

_{by? g?ow?}

na _zachód,

ko?ci

_by?y

?le zachowane i

_rozsypywa?y

_si?

_podczas

_prób

wyjmowania,

jedynie

grubsze

uda?o

_si?

zachowa? w

ca-?o?ci.

_Przy

czaszce

_znajdowa?a

_si?

_obr?cz

rze?biona,

czyli

naszyjnik

z

_tr?bkowatymi

zako?czeniami

_(Ryc.

4r.s).

Z obu stron czaszki

_(cho?

tu badaczka nie

_by?a

pewna

swych

ustale?)

le?a?y

dwie

klamry

czy nausznice,

czyli

tarczki naskroniowe

_(Ryc.

_4c-e).

W

_okolicy

_szyi

znaleziono ?a?cuszek do??

_gruby

_zwyk?ej

_roboty,

na

pier-siach za? 2

_szpilki,

_przy

_jednej

z

_których

zwiesza?

_si?

_p?k

?a?cuszków

_roboty

_sznurkowej

_zako?czonych

_p?kiem

akselbantów

_(Ryc.

_4f).

Obok

_le?a?y

dwa

_krzy?yki

_(Ryc.

4a.b)

i

_podkówka,

kilka

_paciorków

z bronzu i rurek

kr?co-O

_samej

Marii

_{Butrymównie,}

_niestety,

niewiele

wiado-mo

_(P.

_Kulikauskas, G. Zabiela 1999, s.

_177).

Najbogat-szym ?ród?em

informacji

s?

jej

listy

do Erazma

Majew-skiego,

którego

traktowa?a

_jak

_swego mentora.

_Rysuje

si?

w nich

_jako

kobieta rozmi?owana w

staro?ytno?-ciach,

?ywo

interesuj?ca

si?

przesz?o?ci?

okolicy.

Pro-wadzi?a w?asne badania

_{archeologiczne}

oraz

etnogra-ficzne.

_Oprócz

Pakalniszek,

_przebada?a

_jeszcze

w 1901

roku _cztery

_{pó?norzymskie}

_kurhany

w Niewie?nikach

w _pow.

_poniewieskim

_(M.

_Butrymówna

_1902, s.

148--149; P. Kulikauskas, G. Zabiela 1999, s.

178).

Ponadto

zbiera?a z

_zapa?em

_informacje

o wszelkich

osobliwo?-ciach,

jak

na

_przyk?ad

kamieniach z

_nietypowymi

odci-skami.

_{Kolekcjonowa?a}

tak?e znalezione w

_okolicy

za-bytki,

prowadzi?a

przygodne

prace w

_Jodkanach,

a

po-nadto

_spisywa?a

ludowe

_pie?ni

litewskie.

Z

_opisu

_Butrymówny

_przes?anego

_Majewskiemu

wynika,

?e zasta?a ona w Pakalniszkach kilkana?cie

kur-hanów

_ró?nej

wielko?ci i bez

_wszelkiej

_symetryi.

Ludowe

podania

widzia?y

w _tym

_miejscu

_mogi??

Wielkoludów

lub

_bitw?

Szwedów _czy

_{konfederatów.}

_Niestety,

braku-je

w notatkach z bada?

_{jakiejkolwiek}

_informacji

na temat

konstrukcji

samych

kurhanów. Zanotowa?a

_jednak

ba-daczka ciekawe

_{spostrze?enie,}

?e same cia?a z?o?one

_by?y

w

_piasku

_którego

_nigdzie

w

_pobli?u

niema,

_chyba

_{by? brany}

z dna _rzecznego.

W

_ci?gu

czterech dni _prac

_Butrymówna

_przekopa?a

16 kurhanów. Tak mo?na

_s?dzi?

_sumuj?c

_liczb?

kurha-nów

_badanych

w

_{poszczególnych}

dniach. Pokrovski

(1899,

s.

118),

a za nim

_Spicyn

(1902,

s.

95)

_pisz?

o 17

mogi?ach,

natomiast na li?cie badaczki do

_Majewskiego

12

Dokument nr 225.

13

Bardzo _{dzi?kujemy mgr} Kristinie Rickevi?iute z Dzia?u _Archeologii

do _{wewn?trz tak,}

_aby

_tworzy?y

_zaczepy do mocowania

na ubraniu

_(Ryc.

6a).

W

_tej

_samej

_okolicy

_znajdowa?y

si?

dwie

_zapinki.

_Jedna

z _nich, zdobiona _czerwon? i

nie-biesk?

emali?

jest

importem

rzymskim

(Ryc.

Sc.d),

druga

za? to forma zbli?ona do _typu

_Almgren

100

_(Ryc.

Sf).

Na

_piersiach

_le?a?y

dwie

_szpilki

z ?a?cuszkiem i

p?-kiem

_podobnych

do

_poprzednich

akselbantów lecz

_inaczej

zako?czonych

(Ryc.

7).

Nale?y

s?dzi?,

?e

_wspomniane

"poprzednie"

akselbanty,

to zestaw

_przywieszony

do

szpili

w kurhanie 3. Ponadto na

_r?kach

umieszczone

by?y

2

_bransolety

_grube,

na

_prawej

2 _cienkie, za? na

pal-cu

_prawej

d?oni

_pier?cie?

_potrójny

_w??owy;

_podobny,

tylko

pojedynczy,

znajdowa?

si?

na

_palcu

_lewej

d?oni.

Wielkie

_palce

_stóp

ozdobione

_by?y

_{pier?cieniami}

poczwór-nemi

_w??owemi.

nych

w kszta?cie

_spr??ynek

_(Ryc.

_4g-o).

Na

_prawej

_r?ce

znaleziono

_gruba

_skutq

_bransolet?,

na

_lewej

_podobn?,

a

_ponadto

_cztery

_bransolety

cienkie. Na

_palcu

_prawej

d?oni

_znajdowa?

_si?

_z?amany

_pierszczonek

_potrójny

w kszta?cie

_w??a.

Ponadto do

_zespo?u

_nale?y

te?

_rodzaj

klamry

czy blaszki ze

_spr??ynko,

_którego

_lokalizacji

w

_grobie

_Butrymówna

nie

_poda?a;

_kryje

_si?

_pod

_tym

opi-sem

_zapinka

zbli?ona do _typu

_Almgren

100

_(Ryc.

_4p).

Ostatniego

dnia _prac, w

_{przedostatnim}

_zbadanym

kurhanie, któremu

_Majewski

nada? numer 11,

_odkryto

najbogatszy

zespó?

spo?ród

wszystkich

znalezionych

w Pakalniszkach. W

_sprawozdaniu

badaczki

charakte-rystyka

tego kurhanu zosta?a rozbita na dwie

_cz??ci

-w

_pierwszej,

_pomini?tej

_przez

_Majewskiego,

zanoto-wa?a ona obok

_{najbogatszego}

szkieletu

_tylko

_mniej

g??bo-ko

_pochówek,

w

_którym

w

pobli?u

dobrze

zachowane-go szkieletu,

zwróconego

twarz? na wschód,

znajdowa-?a

_si?

moneta srebrna z czasów

_Zygmunta

_Augusta

oraz

fragment

?elaznego

no?a.

_Druga

_cz???

_opisu

kurhanu

to dok?adna

_relacja

z

_odkrycia

_wspomnianego

najbo-gatszego

pochówku.

Z?o?ony

w kurhanie ?le

zachowa-ny szkielet

by?

zwrócony

twarz? na zachód. Pod

czasz-k?

le?a?y

2

_klamry

_okrqg?e,

_czyli

tarczki naskroniowe

(Ryc.

Sa.b),

analogiczne

do

_znalezionych

w kurhanie _3,

prze?o?one

warstwa

_próchna

_zdaje

_si?,

w niem tkwi?o

kilka rurek takich

_jak

w

_pierwszym

kurhanie.

Przy

opisie

tego

zespo?u

Majewski,

podobnie

jak

w

_ca?ym

_artykule,

do?? wiernie

_relacjonuje

tre?? listu

otrzymanego od

Butrymówny,

cho?

_jeden

_szczegó?

nie

jest

zupe?nie

jasny.

Chodzi o ?a?cuch

_zako?czony

czte-rema

_parami

_przywieszek

_(Ryc.

_7),

_który

_Majewski

_??czy

z kurhanem _3, za?

_Spicyn

z 11. W

_relacji

_Butrymówny

brak

_rysunków,

które

_{jednoznacznie}

_{rozstrzygn??yby}

problem.

Z

_jej

_przekazu

wiadomo

_jedynie,

?e

_zabytki

tego typu

wyst?pi?y

w obu kurhanach.

_Wydaje

_si?,

?e

bardziej

prawdopodobna

jest

tutaj

wersja

Spicyna,

mi-mo ?e

_pisa?

on

_swój

tekst

_jako

ostatni, po kilku latach i

_opieraj?c

_si?

w

_du?ym

_stopniu

na

_artykule

Majewskie-go. Przemawia za _tym fakt, ?e w inwentarzu kurhanu 3

jest

wymieniany

inny

p?k

akselbantów

_zwi?zany

ze

szpi-lami i cho? w

_artykule

_Majewskiego

nie ma

_jego

ilustra-cji,

to _wiadomo, ?e _{tworz?ce go}

_??czniki

_br?zowe

_by?y

wyra?nie

skr?cone

(Ryc.

4f),

co

odpowiada?obywzmian-ce

_Butrymówny

o

_sznurkowej

robocie. W kurhanie 11

Majewski

widzia?by,

w

_miejsce

zestawu

_przywieszek

do

szpili,

opisywane

wy?ej

zawieszki z

_lunulowatymi

zako?-czeniami

_(Ryc.

_Sg),

które

_Butrymówna,

_jak

_ju?

wspom-niano

_wy?ej,

_wyra?nie

_??czy

z ozdobami

_g?owy.

Za

obecno?ci?

w

_jednym

_grobie

zawieszek

_lunulowatych

i owego spornego zestawu

_przywieszek

mo?e

dodatko-wo

_przemawia?

to, ?e

_wchodz?ce

w sk?ad obu

_zabytków

profilowane

??czniki

s?

nies?ychanie

podobne.

Trudno dok?adnie okre?li?, co

_Butrymówna

mia?a

na

_my?li

_pisz?c

o

_pierwszym

_kurhanie,

_poniewa?

nume-rowa?a ona badane

_kurhany

_ka?dego

dnia od

_pocz?tku,

zatem

_pierwszych

kurhanów

_jest

_tyle,

ile dni _pracy.

W

_?adnym

_jednak

z

_pierwszych

kurhanów nie

zanoto-wa?a badaczka obecno?ci

_br?zowych

rurek.

_Majewski

uzna?

_je

za

_analogiczne

do

_znalezionych

w kurhanie 3.

Rurek

_tych

wielka ilo?? le?a?a ko?o

_g?owy

oraz 20 sztuk

pr?cików

zako?czonych

pó?ksi??ycami

stanowiqcych

za-pewne

ozdob?

g?owy

(Ryc.

Sg).

Informacja

o

_po?o?eniu

zawieszek

_zako?czonych

lunulkami i

_sugestia,

?e

_mog?y

one stanowi?

_ozdob?

_g?owy

_s? o

_tyle

istotne, ?e

_Majewski

w

_swojej

_publikacji

widzia? tu

_raczej

_pozosta?o?ci

_czego?

podobnego

do

_p?ku

akselbantów na ?a?cuszku, co z

na-tury

swej

zwi?zane

powinno

by?

raczej

ze

_szpilami

lub

zapinkami.

W

_wypadku

_tej

rozbie?no?ci

_pogl?dów

s?u-szno??

_przyzna?

_nale?y

_raczej

badaczce ni?

_jej

mentoro-wi. Przemawia za _tym

_lokalizacja

ozdób w

_grobie

oraz

obecno?? w

_zespole

tak?e

_innego

zestawu _zawieszek,

zwi?zanego

w?a?nie ze

_szpilami

_(Ryc.

7).

W okolicach

szyi

znajdowa?a

si?

znaczna liczba

_paciorków

_glinianych

i

_szklanych

oraz

_dwojakiego

_rodzaju

_krzy?yków

z

_br?zu,

mi?dzy

niektóremi osadzone

_by?y

rurki metalowe

_(Ryc.

Sh.i,

6b-al).

Przytem

by?o

jeszcze

co? w

_rodzaju

_spinki

a

_raczej

kó?ka z

_('

..

J

wypuk?o?ciami

(Ryc.

Se).

Na

piersiach

szkieletu znaleziono mnóstwo

_ma?ych

blaszek.

_S?

to

br?-zowe

_aplikacje

_odzie?y,

_wykonane

z niewielkich blaszek

w kszta?cie rombu, które

_zosta?y

?ukowato

_wygi?te

wzd?u?

_krótszej

_przek?tnej,

a ich d?u?sze ko?ce

_zagi?to

Spicyn

umieszcza dodatkowo w _tym

zespole

naszyj-nik z

_tr?bkowatymi

_{zako?czeniami,}

_analogiczny

do

zabytku

z kurhanu 3. W

_sprawozdaniu

z bada? brak

jakiejkolwiek

wzmianki o znalezieniu w kurhanie 11

podobnego

przedmiotu,

jednak

zarówno

_Butrymówna,

jak

i

_Majewski

_wspominaj?

o obecno?ci na stanowisku

jeszcze

jednej

obr?czy

bronzowej.

Butrymówna

wymie-nia ten

_zabytek

_przy

_opisie

_drugiego

kurhanu

rozko-panego czwartego dnia,

_Majewski

natomiast z

niewia-domych

przyczyn umieszcza go w kurhanie, któremu

nada? numer _2,

_??cz?c

_informacj?

o

_naszyjniku

z

_opisem

zupe?nie

innego

pochówku.

Zgodnie

z

_notatk?

Majew-skiego

na

_{sprawozdaniu,}

_jakie

_otrzyma?

od _badaczki,

ce

_w?tpliw?,

_aby

_podobna

ozdoba

_umkn??a

uwadze

zarówno

_Majewskiego

_jak

i

_Spicyna.

_Jednocze?nie

w?ród

zabytków

zachowanych

w LNM i PMA nie ma

przed-miotu,

_który

mo?na

_by?oby

_cho?by

_{hipotetycznie}

_??czy?

z _tym

_zapisem.

W kurhanie l natrafiono na

_szkielety

trzech

_zmar?ych

- dwóch

doros?ych

i dziecka - bez

wyposa?enia.

Czaszka

_jednego

z nich nosi?a ?lad

_ci?cia

lub

_pionowego

_p?kni?cia.

_Kurhany

2 i 7

_zawiera?y

_tylko

rozrzucone ko?ci za? w kurhanach 9 i lOnie znaleziono

nawet

_szcz?tków

_zmar?ych.

ko?cach.

_Zabytek

ten

_znajduje

_si?

obecnie w zbiorach

LNM i to w?a?nie on zosta?

_{przedstawiony}

na

fotogra-fii

_{zamieszczonej}

w

_artykule

_Spicyna

_(Ryc.

_9).

W

_pozosta?ych

kurhanach znaleziono

_jedynie

po-jedyncze

zabytki

lub

_pochówki

bez

_wyposa?enia,

za?

w dwóch kurhanach nie zaobserwowano ?ladów

po-chówku.

_{Zidentyfikowanie}

_tych

_zabytków

w?ród

zacho-wanych

materia?ów

_jest

w

_wi?kszo?ci

_wypadków

nie-mo?liwe. I tak w kurhanie _4,

_najwi?kszym

w

_skupisku,

znaleziono _cztery

_szkielety,

z

_których

dwa z?o?one

_by?y

w _{nie?adzie; przy}

_jednym

z nich le?a? ?a?cuszek z

_br?zu.

Wkurhanie 5

_odkryto

siedem szkieletów, w_tym dziecka,

u?o?onych

w

_ró?nych

kierunkach.

_Przy

_rozkopywaniu

tego kurhanu natrafiono na dwa

_fragmenty

_?elaznych

no?y

i

_pier?cionek

_zwini?ty

z drutu, brak

_jednak

dok?ad-niejszego

opisu

czy

powi?zania

z

_którym?

z

_pochówków.

Wkurhanie 6 zaobserwowano

_szcz?tki

_jednego

zmar?e-go,

którego

wyposa?enie

stanowi? nó?. W kurhanach S

i 14 znaleziono

_nieopisane

_dok?adniej

_przedmioty

z

br?-zu, nie ma

_jednak

wzmianki o

_{zarejestrowaniu}

_szcz?tków

zmar?ych.

Podczas

_rozkopywania

kurhanu 12 natrafiono

na rozrzucone _ko?ci, ?elazne krzesiwo

_ogniwkowe

oraz

dwa

_g?adkie

kó?ka z

_br?zu.

_Rozpoznanie

krzesiwa nie

stanowi

_problemu

_(Ryc.

_Sb),

natomiast

_jedno

z _kó?ek,

opublikowane

przez

Spicyna

(1902,

tabl.

5:13),

mo?e

by? identyfikowane

z

_nietypowo

_profilowanym

kó?kiem

z

_kolekcji

LNM

_(Ryc.

Sa).

Wkurhanie 13

_Butrymówna

zanotowa?a obecno??

_rozrzuconych

_ko?ci, a

_oprócz

nich

pier?cionek

z drutu. W kurhanie 15 znaleziono

_troch?

rozrzuconych

ko?ci oraz

_br?zowy

_naszyjnik

z

tr?bkowa-tymi

zako?czeniami

_(Ryc.

_9),

_mylnie

_umieszczony

_przez

Majewskiego,

a za nim tak?e _przez

_Spicyna,

w kurhanie

2. Wkurhanie 16

_oprócz

_niewielkiej

ilo?ci

_rozrzuconych

ko?ci

_odkryto

_ma?q

_obr?cz.

_{Interpretacja}

_tej

_informacji

nastr?cza wiele trudno?ci. Pod

poj?ciem

"obr?czy

br?zo-wej"

w

_sprawozdaniu

_Butrymówny

_kryj?

_si?

_naszyjniki.

Brak

_jednak

_{jakiegokolwiek}

_{potwierdzenia,}

?e w

Pakal-niszkach znaleziono _trzy

_naszyjniki,

a

_jest

_rzecz?

wyso-Analiza

_{przedstawionych}

_wy?ej

_danych

_pozwoli?a

na

_{rekonstrukcj?}

_zespo?ów

_grobowych

z Pakalniszek.

KATALOG

Kurhan l

3 _szkielety, w _tym 2 _doros?ych, 1 dziecka.

Wyposa?enie: brak. Kurhan 2 Rozrzucone ko?ci. Wyposa?enie: brak. Kurhan 3 Grób 1

Grób _wkopany w _nasyp kurhanu, zarejestrowany na _g??boko?ci

ok. 57 cm od _powierzchni

_nasypu".

Brak _informacji o _jamie

grobowej. Szkielet dobrze _zachowany. Brak _informacji o u?o?eniu

wzgl?dem kierunków ?wiata.

Wyposa?enie: l) Fragment ?elaznego no?a i _r?koje?ci,

niemo?li-wy do zidentyfikowania (patrz: zabytki lu?ne LNM AR 39:

110--113).2) 3 _{monety: jedna} z _wyobra?eniem Or?a i _{Pogoni, druga}

Or?a i _{Korony (obie z?amane),} trzecia z _dat? 1566 lub 1568 i

wy-obra?eniem _Pogoni oraz _{monogramem Zygmunta Augusta:} S.A.

Zabytki nie _{zachowa?y si?.} 3) 6 _{fragmentów skóry}

(prawdopo-dobnie LNM AR _39:109): 2 _{pierwotnie zapewne okr?g?e (wym.}

odpowiednio 2,7x2,8 i 2,lx2,3 cm, _grubo 0,3 i 0,1 cm), z

niewiel-kimi dziurkami (?redn. 0,1 cm), 4 _{fragmenty nieregularne (wym.}

2,5x2,5, 2,9x3,1, 1,7xl,7 i 1,3x2,7 cm, _grubo 0,1-0,2 cm); 2 _nosz?

?lady szwów, 1 odciski lub _?lady t?oczenia _{(Ryc. 3).}

Grób 2

Zaobserwowany na _g??boko?ci ok. 1 m od _{powierzchni nasypu.}

Szkielet _{u?o?ony by? g?ow?} na zachód, ?le _zachowany.

Wyposa?enie: l) LNM AR 39:13.14.2 tarczki naskroniowe _(Ryc.

4c-e) p?askie, z _{ornamentowan? stron? przedni?} i _{g?adk? tyln?.}

Wzd?u? _{zewn?trznej kraw?dzi pas} ornamentu _{a?urowego (szer.}

odpowiednio 1,3-1,4 i 1,5 cm) z_{??cz?cych si? parami} ?limacznic.

Centraln? cz??? stanowi _p?aszczyzna z?o?ona z _{koncentrycznych}

kr?gów. Po?rodku _wyci?cie zako?czone _{przy kraw?dzi}

zewn?trz-nej grubszym ni? reszta _zabytku wa?eczkiem, _przeci?tym na

jednym egzemplarzu z _prawego, a na _drugim z _lewego boku.

Kraw?d? zewn?trzna oraz boki _{?rodkowego wyci?cia} dodatkowo

zdobione. _Zabytki odlane wca?o?ci, razem z ornamentem. ?redn.

9,6-10,2 i 10,3-10,8 cm, _grubo tarczek 0,2 i 0,3 cm, _grubo

wa?ecz-ków 0,6 i 0,65 cm. ₂₎ LNM AR 39:5. _Naszyjnik z _tr?bkowatymi zako?czeniami, typu II, lity, odlany w ca?o?ci _(Ryc. 4r.s). Na

kab??ku ornament dwóch _oplataj?cych linii _rytych z nacinaniem

o 3cm

Ryc. 3. Pa kaln isz.k irPu kalni?

kiai. Kurhan 3, _grób 1. Skóra.

W_{szystkie rys.} archiwum PMA iA. _Potoczny

14

Informacj? o_g??boko?ci znalezienia szkieletu _poda? Ma_je w ski _(1900, s. _{92), brakuje jej jednak} w _{sprawozdaniu Butrymówny.}

Fig. 3. Pu kaIn is zkizPa kalni?

kiai. Barrow 3, grave 1. Leather All _drawings PMA archive and A. _Potoczny

. 'I 4--: -b c I d I

cm

"

_"

_Q

I

-O-

_-?-

I

_-@-

I

[Dh

[J)j

_(J])j

f

o,

a=o

O 4cm e a-e. g-p

-0-

O

O 4cm - -I

-?-I il\:?

ti21

(IDk

(]]

_aD

-?-I . ? \

CI

(I. " o

o

s p Ryc. 4. Pa kaln is zkizPa kaln i?

kiai. Kurhan 3, _grób 2. _Br?z. Fot. G. Gri?as

Fig. 4. Pa kalnis zkirPu kalni?