141 PROBLEM KONSERWACJI I EKSPOZYCJI KAMIENNEJ FIGURY PLENEROWEJ „BABA POŁOWIECKA” Z MUZEUM ARCHEOLOGICZNEGO W KRAKOWIE

Baba połowiecka, przechowywana w Muzeum Archeologicznym w Krakowie, która stała się przed- miotem pracy dyplomowej autora, powstała w okresie pomiędzy II połową XII, a początkiem XIII wieku (por.

Gołębiowska-Tobiasz 2010). Wykonano ją z wapienia barwy biało-kremowej. Przedstawia schematycznie wykonaną postać kobiety trzymającej naczynie w złą- czonych na brzuchu dłoniach, z wysokim nakryciem głowy i nogami do połowy osłoniętymi szatą (fot. 1).

W 2004 roku w trakcie poszukiwania obiektu do pracy dyplomowej autorowi pokazano, znajdującą się w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Krakowie, rzeźbę „baby połowieckiej”. Figura miała zapewnione stabilne warunki przechowywania. Narażona była jedy- nie na przypadkowe zabrudzenia. Losy obiektu przed tym, gdy trafił do muzeum, nie są jasne, ale miały nie- wątpliwy wpływ na jego stan zachowania; zapewne stracił on wiele ze swoich walorów estetycznych.

Rozległe ubytki mechaniczne, odróżniające się kolo- rystycznie uzupełnienia kamienia, widoczne skutki mikrobiologicznej dezintegracji kamienia (w postaci czarnych plam) oraz szereg innych nawarstwień powierzchniowych klasyfikowały obiekt do konserwa- cji. W 2004 roku rzeźba została udostępniona jako obiekt dyplomowy w Pracowni Konserwacji Rzeźby Kamiennej, Stiuku i Ceramiki WKiRDS ASP w Kra- kowie celem poddania jej badaniom i – ustalonym w ramach przygotowania założeń pracy magisterskiej – zabiegom konserwatorskim, umożliwiającym ekspo- zycję rzeźby w warunkach zewnętrznych, plenerowych.

Konserwację techniczno-plastyczną przeprowadzono w latach 2005-2007.

Stan zachowania i przyczyny uszkodzeń obiektu Przechowywany w Muzeum Archeologicznym

zachowania. Kolor zabrudzonego kamienia sugerował początkowo, iż wykuto go z szarego piaskowca. Po wstępnej obserwacji okazało się, że materiałem jest biało-kremowy wapień. Rzeźba nie była stabilna, część lewej stopy i podnóżek zostały odłamane. Uszkodzone były twarz, naczynie oraz trzymające je dłonie, a także duże fragmenty zwieńczenia – kapelusza. Widoczna szczelina wokół szyi, spojona żywicą oraz drugie pęk- nięcie, znajdujące się z tyłu głowy, były wynikiem jakie- goś wypadku i wcześniejszej reperacji. Wżery i ubytki mechaniczne widoczne były na nakryciu głowy, twa- rzy, klatce piersiowej, ramionach, lewej nodze. Dobrze zachowały się detale ubioru, ozdób, przedmiotów codziennego użytku. Stwierdzone na podobnych rzeź- bach plastyczne opracowanie pleców nie zachowało się. Dolna część tworzyła rodzaj trapezowatej, płaskiej podpory dla sylwetki kobiety.

Założenia, program i przebieg prac konserwatorskich Praca konserwatorska przebiegała etapowo.

Wykonano dokumentację fotograficzną i opisową, następnie badania laboratoryjne. Następnie przepro- wadzono zabiegi o charakterze technicznym, a w koń- cowym etapie, w ograniczonym zakresie, wykonano konserwację estetyczno-plastyczną. Wszystkie działa- nia na obiekcie poprzedzone zostały wykonaniem sze- regu prób, pozwalających wybrać najkorzystniejsze metody i środki konserwatorskie. Jedną z pierwszych czynności było pobranie próbek kamienia do analizy petrograficznej oraz analizy stopnia zasolenia obiektu.

Wysłano próbki petrograficzne na Ukrainę w celu ustalenia złoża materiału rzeźbiarskiego. Niestety nie udało się ustalić, w jakim rejonie wydobyto surowiec.

Zakres prac o charakterze technicznym obejmo- wał usunięcie wszelkich zanieczyszczeń i nawarstwień MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XXXVIII, 2010

MICHAŁ BURZAK

PROBLEM KONSERWACJI I EKSPOZYCJI KAMIENNEJ FIGURY PLENEROWEJ

„BABA POŁOWIECKA” Z MUZEUM ARCHEOLOGICZNEGO W KRAKOWIE

walorowo kitów epoksydowych oraz licznych zachla- pań farbami i klejami. Warstwa powierzchniowego zabrudzenia ukrywała szereg różnorakich, pojedyn- czych śladów. Część z nich znalazło szybko wyjaśnie- nie (np.: zacieki z farby pochodzące z remontu pomieszczenia, gdzie rzeźba była przechowywana), ale nie wszystkie. Ujawniła się też zaprawa wyglądająca na wapienną. Z miejsc tych pobrano próbki i przekazano do analizy chemicznej. Po tym przystąpiono do usu- wania zachlapań i zacieków z żywicy epoksydowej.

Następnie usunięto osłabione wtórne kity wapienne, zalegającą pod nimi miejscami ziemię i mchy oraz zabrudzenia z farby olejnej, atramentu i kleju na bazie polimeru octanu winylu.

Po odczyszczeniu rzeźby ujawniły się, w ślado- wych ilościach, pozostałości warstw malarskich. Ich odkryte fragmenty poddano analizie. Obiekt odsolono metodą swobodnej migracji soli do rozszerzonego śro- dowiska. Pomimo średniego stopnia zasolenia posągu, ustalonego na podstawie pobranych prób, rzeźba przejawiała silne wysolenia miejscowe, które nie znaj- dowały się w strefie materiału pobranego do badań, ale ujawniły się na okładzie z waty celulozowej w postaci ugrowych i rdzawych plam. Zabieg odsala- nia wykonano czterokrotnie (fot. 2).

Kolejnym krokiem była dezynfekcja rzeźby pole- gająca na biodegradacji grzybów i bakterii. Osobnym etapem prac było zniwelowanie przebarwień wynikają- cych ze szkodliwej działalności szczepów bakterii i grzybów. Należało także zabezpieczyć spękania, występujące wzdłuż korpusu, podkleić i „zamknąć” je zaprawą, a także zrekonstruować dolną partię, na któ- rej opierał się cały ciężar rzeźby. W odsolonym obiek- cie wykonano zabieg iniekcji na spękanych i rozszcze- pionych warstwach spoiwem Winacet DP 50/00.

Przeprowadzono również, w ograniczonym zakresie, konserwację estetyczno- plastyczną, mająca na celu sca- lenie i uczytelnienie formy rzeźbiarskiej. Analogią do odtworzonych detali była oryginalna struktura naru- szonej powierzchni rzeźby, w kwestii ikonograficznej zaś dokumentacja rysunkowa i fotograficzna. Przystą- piono do wykonywania uzupełnień formy rzeźbiarskiej, stosując kit mineralny do obiektów zabytkowych firmy Remmers – Funcosil Restauriermortel. Ostatnim tech- nicznym zabiegiem wykonanym na obiekcie była impregnacja wzmacniająca strukturę kamienia.

Czynnością umożliwiającą postawienie posągu w pozycji pionowej była rekonstrukcja rozległych ubytków dolnych jego partii, co było jednym z głów- nych problemów przeprowadzonej konserwacji z prze- znaczeniem do ekspozycji.

Ogólne dane i wymiary przed konserwacją:

– materiał i technika: rzeźba pełna, wykuta w jed- nym bloku kamienia – wapienia, obrobionego prostymi narzędziami kamieniarskimi,

– wymiary ogólne obiektu: wysokość: 195 cm, sze- rokość maksymalna: 55 cm, grubość maksy- malna: 30 cm,

– kształt obiektu: naturalnych rozmiarów, niepro- porcjonalna, syntetycznie ujęta stojąca postać, – inskrypcje: brak,

– nr inwentarzowy – MAK/7911 (537 ASP Kraków – dokumentacja konserwatorska).

Konserwacja

Największa ingerencja, pod względem estety - czno-plastycznym, wiązała się z rekonstrukcją pod- stawy. Ze względu na to, że był to największy ubytek mechaniczny, który utrudniał czy wręcz uniemożli- wiał samodzielne ustawienie rzeźby, uznano za naj- bardziej odpowiednie zrekonstruować go w stylistyce całego obiektu. Polegało to na nadaniu mu kształtów logicznie wynikających z bryły (bez zbędnego estety- zowania i odtwarzania nieznanych elementów), acz- kolwiek z zachowaniem kolorystyki i faktury orygi- nału (fot. 3, 4). Analogicznie, lecz w mniejszym stopniu, postąpiono z ubytkami w partii prawego przedramienia, kapelusza oraz mniejszymi ubytkami mechanicznymi stwarzającymi zagrożenie pod wzglę- dem technicznym w stosunku do bryły. „Zamknięto”

następujące uszkodzenia:

– pęknięcia – w partii twarzy, w korpusie, w części pleców (fot. 5, 6),

— kieszenie w strukturze kamienia – prawe ramię, przód torsu (fot. 7, 8), plecy, tło pomiędzy łydkami, – otwory przelotowe, powstałe wskutek wymycia

kamienia – prawe ramię, plecy na wysokości barku,

– większe zagłębienia powstałe wskutek wypłuki- wania, znajdujące się w różnym natężeniu na całej powierzchni kamienia (fot. 9),

– ubytki powstałe w czasie wypadku rzeźby – prawa strona i szczelina kapelusza, prawy „róg”, pęknięcia na szyi z przodu i z tyłu rzeźby, – otwory po klinach (w tym przypadku pozosta-

wiono kit poniżej poziomu figury, by technolo- giczne otwory o wartości historycznej były czytelne).

Pozostałe dane inwentaryzacyjne obiektu nie uległy zmianie.

Badania laboratoryjne 1. Analiza petrograficzna

Do analizy pobrano jedną próbkę kamienia z ubytku mechanicznego w partii podstawy rzeźby, tak by nie naruszać oryginalnej powierzchni steli. Na pod- stawie obserwacji posągu oraz pobranej próbki dr inż.

Tadeusz Kawiak przeprowadził ekspertyzę petrogra- ficzną. W wyniku obserwacji makroskopowej ustalił, że

142

jest to fragment skały: wapienia drobnodetrytycznego, o barwie biało kremowej zawierającej ziarna kwarcu.

Badanie mikroskopowe próbki uściśliło rodzaj surowca jako wapień o genezie organodetrytycznej; głównymi jego składnikami są szczątki organiczne oraz kwarc.

Podrzędnie występują także mikryt i sparyt kalcytowy.

2. Analiza zasoleń

Do ekspertyzy pobrano cztery próbki kamienia z różnych jego wysokości. Materiał do badań nr 1 uzy- skano z podstawy od frontu na wysokości około 5 cm – z przełomu ubytku mechanicznego, próbka nr 2 pochodziła z pleców na wysokości około 50 cm, z pra- wej strony – z zagłębienia ubytku mechanicznego.

Tester nr 3 pobrano z pleców na wysokości prawego ramienia, około 120 cm, z przełomu ubytku mecha- nicznego, a nr 4 z okolic tyłu głowy, z wysokości około 180 cm – próbkę pobrano z przełomu ubytku.

Woda wnikając z gruntu w strukturę rzeźby trans- portowała sole, które tam rozkładały się równomier- nie. Do obniżenia zawartości soli mógłby przyczynić się tylko deszcz, wypłukujący ją. Można było spodzie- wać się skoncentrowanej ilości soli w dolnej partii i zmniejszonej jej ilości w górnej części, pod warun- kiem, że posąg ulegał zasoleniu tylko w takiej sytuacji.

Próbki zostały poddane analizie w Pracowni Chemicznej WKiRDS ASP w Krakowie, przeprowa- dzonej przez dr Marię Rogóż. Obliczono procentowy stopień zasolenia: dla nr l – l,5%, dla nr 2 -1,2%, dla nr 3 -1,7%, dla nr 4 – 0,9%. We wszystkich badanych próbkach stwierdzono obecność następujących jonów: kationów Ca

, K

, Na

, Mg

, Fe

, anionów SO

, NO

. Przeprowadzone badania stopnia zasole- nia otrzymanych próbek, jak można zauważyć z poda- nych wartości, wykazały, że stopień zasolenia znajduje się w umownej grupie pomiędzy zasoleniem małym, a średnim. W literaturze uznaje się za średnie zasole- nie wartości pomiędzy 1,3 – 2,0%, a powyżej śred- niego wartości od 2,0 do 3,2%. Granicą umowną dużego zasolenia jest wartość > 3,5%.

Zidentyfikowane sole są to przede wszystkim siar- czany pochodzące z procesów zanieczyszczenia powie- trza bogatego w tlenki siarki (korozja chemiczna) oraz azotany, powstałe w zanieczyszczonej atmosferze powietrza i transportowane z gleby oraz powietrza drogą podciągania kapilarnego, jak również z rozkładu substancji organicznych przez mikroorganizmy.

3. Analiza pigmentów i zaprawy

Po odczyszczeniu powierzchni kamienia z war- stwy zabrudzeń można było zaobserwować śladowe ilości polichromii. Pobrano zestaw próbek, które ponumerowano i opisano następująco: nr 1 – szarość, błękit, biel (tło), nr 2 – czerwień (kapelusz), nr 3 – ugier (spódnica), nr 4 – niebieski, nr 5 – czerń – pod- stawa, nr 6 – błękit , biel, nr 7 – niebieski, nr 8 – czer-

Analizę próbek przeprowadziła dr Maria Rogóż z Pracowni Chemicznej WKiRDS ASP w Krakowie, stosując metody mikroskopowe oraz mikroche- miczne. Próbki pigmentów obserwowano pod mikro- skopem mineralogicznym (Laboval, prod. Carl Zeiss Jena, Niemcy) w świetle spolaryzowanym, przecho- dzącym przy powiększeniu do 400x, określając ich kolor, kształt, homogeniczność, własności optyczne kryształów (pleochroizm, współczynnik załamania światła) oraz reakcje chemiczne (mikrokrystalosko- powe i kroplowe). Analizę chemiczno-technologiczną składu kitu wykonano metodą opracowaną w Labo- ratorium Chemii Konserwatorskiej Wydziału Kon- serwacji i Restauracji Dzieł Sztuki ASP w Krakowie w oparciu o zalecenia DIMOS (ICCROM, Italia), polską normę branżową BN-75 6730-07 oraz standard ASTM C 1324.

Na podstawie przeprowadzonych badań stwier- dzono występowanie następujących pigmentów: bieli – bieli wapiennej, żółcieni – ochry żółtej, czerwieni – ochry czerwonej, błękitu – smalty, błękitu pruskiego, brązu – umbry palonej oraz czerni – roślinnej.

Pigmenty takie jak biel wapienna, naturalne pig- menty ziemne typu ochry i umbry oraz czerń roślinna zaliczają się do grupy tzw. pigmentów niedatujących.

Znane i stosowane były w różnych technikach malar- stwa od starożytności do połowy wieku XIX, kiedy to zostały zastąpione najczęściej przez biel cynkową i syntetyczne pigmenty żelazowe (marsowe). Smalta w malarstwie ściennym była już znana i stosowana w starożytnym Egipcie. W Europie podaje się jako datę jej wprowadzenia rok 1492, kiedy to zaczęli ją sto- sować weneccy szklarze do barwienia swoich wyro- bów. Natomiast złoża minerałów kobaltynu i smaltynu, wchodzące w skład mineralnej smalty, zostały odkryte w Czechach i Saksonii trochę wcześniej, około połowy XV wieku. Smalta była powszechnie stosowana od XVI do końca XVIII wieku, kiedy to została zastą- piona syntetycznymi błękitami kobaltowymi. Błękit pruski jest pigmentem odkrytym w 1706 roku przez Johanna Jacoba Diesbacha w Berlinie i nieco później przez Johna Woodwarda w Londynie. Pigment ten był powszechnie stosowany od drugiej ćwierci XVIII wieku. Pigmenty organiczne typu anilinowego odkryto i wprowadzono do produkcji z końcem XIX wieku.

Pigmenty te, z wyjątkiem błękitu pruskiego i barwnika anilinowego, są starsze i niestety zawierają pigmenty niedatujące. Sugerują one jednak, że obiekt był poli- chromowany. Oryginalność, bądź też ich wtórność można ewentualnie stwierdzić na podstawie analizy porównawczej innych rzeźb z tego samego regionu geograficznego i przedziału chronologicznego.

4. Analiza mikrobiologiczna

Po odczyszczeniu rzeźby z zabrudzeń na jej

powierzchni ujawniły się czarne, wnikające w głąb

pochodzeniu. Próbki mikrobiologiczne pobrano z czę- ści podstawy pod stopami figury, z tła za szatą, kor- pusu, oraz z twarzy. Obserwację makroskopową rzeźby oraz analizę mikrobiologiczną na podstawie pobranych próbek przeprowadził prof. dr hab. Wiesław Barabasz z Katedry Mikrobiologii Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie. Oznaczono następujące gatunki bakterii:

Bacillus cereus, Bacillis circulans, Bacillus megaterium, Nitrobacter sp. Grzyby pleśniowe reprezentowane były przez gatunki: Alternaria alternata, Mucorhiemalis, Aspergillus niger, Penicillium notatum, Penicilium impli- catum, Tricliodenna yiride. W/w mikroorganizmy, które wystąpiły w dużej ilości na badanym obiekcie, swą dzia- łalnością biochemiczną i wydzielanymi produktami metabolizmu, głównie kwasami organicznymi, mogły zagrażać trwałości badanej rzeźby. W związku z tym zalecono przeprowadzenie zabiegu dezynfekcji, pole- gającego na oczyszczeniu posągu za pomocą odczyn- ników organicznych (dioxan, toluen, alkohole, ksylen, aceton itp.), które zniszczyły żywotność wyizolowanych bakterii, grzybów i ich zarodników. Po zastosowaniu dezynfekcji można było przystąpić do dalszych prac konserwatorskich.

Wnioski konserwatorskie

Obiekt wymagał przeprowadzenia zabiegów kon- serwatorskich, zarówno o charakterze pełnym tech- nicznym, jak i w ograniczonym zakresie estetyczno- plastycznym. Miały one za zadanie przywrócenie rzeźbie stanu umożliwiającego wystawienie na stałej ekspozycji Muzeum Archeologicznego. Konserwacja poprzedzona była wykonaniem badań laboratoryjnych:

petrograficznego, które precyzyjnie ustaliło rodzaj kamienia i jego skład mineralogiczny; chemicznego, które pozwoliło na stwierdzenie stopnia zasolenia w poszczególnych częściach obiektu i określenie czyn- nika niszczącego kamień. Wykonano analizę pigmen- tów i zapraw oraz badania mikrobiologiczne. W ich wyniku oznaczono występujące pigmenty, a następnie usunięto wtórne uzupełnienia (kity) w znacznej mie- rze osłabione i odróżniające się kolorystycznie od pier- wotnej struktury posągu. Badania mikrobiologiczne pozwoliły na usunięcie szczepów bakterii i grzybów, przyczyniających się do niszczenia zarówno po wierz - chni, jak i głębszych struktur obiektu.

Przeprowadzone zostały działania, wchodzące w zakres konserwacji estetyczno-plastycznej. Były to uzupełnienia formy rzeźbiarskiej obiektu opartej na

analizie jego partii niezniszczonych oraz na istnieją- cych analogiach. Obiekt jest eksponatem muzealnym, dlatego zabiegi te zostały ograniczone i wykonane tylko w przypadku naruszenia struktury konstrukcyj- nej lub ewidentnych ubytków mechanicznych, zakłó- cających odczyt formy plastycznej. Do uzupełnień zastosowana została masa sztucznego kamienia, któ- rej skład był ustalony na podstawie przeprowadzo- nych prób. Istotnym założeniem wstępnym było utrzy- manie zabytkowej faktury rzeźby. Osiągnięto to przez ograniczony zakres działań estetycznych na jej zacho- wanej powierzchni, w charakterystyczny sposób prze- kształconej i „wygładzonej” w ciągu wieków przez oddziaływanie czynników atmosferycznych (fot. 10).

Zabiegiem końcowym, w ramach przeprowa- dzonej pracy dyplomowej, była impregnacja obiektu, mająca na celu wzmocnienie struktury kamienia, oraz w zależności od decyzji co do jego dalszych losów – ewentualna hydrofobizacja w przypadku ekspozycji zewnętrznej. Działaniom o charakterze badawczym i realizacyjnym towarzyszyły prace koncepcyjne w zakresie ochrony zabytków i muzeologii. Ich celem było wypracowanie optymalnej propozycji postępo- wania z rzeźbą po zakończeniu konserwacji.

Konieczne było również zaprojektowanie i wyko- nanie konstrukcji stabilizującej rzeźbę i umożliwiają- cej jej ekspozycję w pozycji pionowej. Możliwe były następujące rozwiązania:

1) w ramach rekonstrukcji podstawy – szkielet z mate- riału niekorodującego (metal nierdzewny, włókna węglowe) w masie sztucznego kamienia – integralna część obiektu,

2) stelaż – niezależny element o znaczeniu czysto technicznym (z materiałów nie korodujących), 3) połączenie obu powyższych.

Wymóg pionowej ekspozycji obiektu wskazywał na konieczność zastosowanie uchwytów blokujących posąg przed wychyleniem i upadkiem do przodu, a ste- laż ze stali niekorodującej – według projektu autora konserwacji, konsultowany pod kątem muzealnym z dyrekcją Muzeum Archeologicznego w Krakowie oraz plastykiem muzealnym korygowała, pod wzglę- dem konstrukcyjnym i zrealizowała, firma Profil z Kra- kowa pod nadzorem mgr inż. Joanny Jacuńskiej.

ul. Wólczańska 150 20-386 Lublin michal.burzak@gmail.com

144

L I T E R AT U R A Gołębiowska-Tobiasz A.

2010 Kamienna baba z kolekcji Muzeum Archeolo-

gicznego w Krakowie, Materiały Archeolo-

giczne 38, 127-140.

In 2004, a sculpture representing the so called

“Polovtsian baba” (no MAK/7911; conservation no – 537 ASP Kraków) was made available for a disserta- tion in the Stone Sculpture, Stucco and Ceramics Conservation Workshop WKiRDS in the Academy of Fine Arts in Kraków, in order to carry out research and subject it to conservation treatment defined in the assumptions of the M.A thesis, which would allow the statue to be exhibited in the open air. The technical and plastic conservation was conducted in the years

2005–2007. Photographic and descriptive documen- tation was collected, and laboratory examination was conducted (including the following analyses: petro- graphic, chemical – of salinity and types of pigments and mortars, microbiological), technical treatment was applied to the statue and, to a limited extent aes- thetic – plastic conservation was carried out. A metal construction was designed and made to stabilise the sculpture and to enable it to be permanently exhibited in the vertical position.

MICHAŁ BURZAK

Problems of conservation and exposition of the outdoor stone figure of the “Polovtsian baba”

from the Archaeological Museum in Kraków

Summary

Fot. 1. Posąg baby połowieckiej – stan przed konserwacją

Photo 1. The statue of the Polovtsy woman – state before conservation

148

Fot. 2. Posąg w trakcie odczyszczania

Photo 2. The statue during cleaning

Fot. 3. Rekonstrukcja ubytków dolnej partii posągu – stan przed konserwacją techniczno-plastyczną Photo 3. Reconstruction of missing fragments in the lower section of the statue –

before technical and plastic conservation

150

Fot. 4. Rekonstrukcja ubytków dolnej partii posągu – stan po konserwacji

Photo 4. Reconstruction of missing fragments in the lower section of the statue – after conservation

Fot. 5. Rekonstrukcja ubytków górnej partii posągu – stan przed konserwacją techniczno-plastyczną Photo 5. Reconstruction of missing fragments in the upper section of the statue –

before technical and plastic conservation

152

Fot. 6. Rekonstrukcja ubytków górnej partii posągu – stan po konserwacji

Photo 6. Reconstruction of missing fragments in the upper section of the statue – after conservation

Fot. 7. Rekonstrukcja ubytków torsu posągu – stan przed konserwacją techniczno-plastyczną

Photo 7. Reconstruction of the missing fragments of the figure’s torso – before technical and plastic conservation

154

Fot. 8. Rekonstrukcja ubytków dolnej partii posągu – stan po konserwacji

Photo 8. Reconstruction of missing fragments in the lower section of the statue – after conservation

Fot. 9. Detal torsu po konserwacji z widoczną strukturą kamienia

Photo 9. A torso detail after conservation with visible structure of stone

156

Fot. 10. Posąg baby połowieckiej – stan po przeprowadzonej konserwacji

Photo 10. The statue of the Polovtsy woman – state after carried out conservation