R O Z P R A W Y
J A N T Y S Z K IE W IC Z
Przemiany kulturowe i etniczne na pograniczu bałto-słowiańskim w I — V II w. n.e.
1. Ź ró d ła do dziejów ludów zacho dn iob ałtyck ich w I tysiącleciu n a szej e ry nie są liczne. W iększość ich stan o w ią m a te ria ły w ykopaliskow e uzy skiw an e m eto d ą archeologiczną, b a d an e także w yspecjalizow anym i m etod am i tech n iczn y m i i p rzy ro d n iczy m i. Liczniejsze źródła p isane p o ja w ia ją się od X I w ieku. W śród o sta tn ic h w ażne m iejsce z a jm u ją lato p isy r u s k i e 1. W szczupłości p o d staw y badaw czej dobrze o rie n tu ją pow ojen ne radzieckie edy cje źródłow e 2. O to w głów nym w y d aw n ictw ie dotyczącym L itw y m a te ria ły do połow y XV w. z a jm u ją m niej niż p ią tą część p ie rw szego tom u 3 i m ało m ogą być p rz y d a tn e do b a d a ń o k resu pogańskiego 4.
Z pożytecznego· p rze g ląd u źródeł p isanych, dokonanego przez W. T. P a- s z u t ę 5 w y nik a jasn o konieczność sięgnięcia po pozostałe rodzaje m a
teriałów : w ykopaliska, języ k o zn aw stw o oraz w p e w n y m zak resie dane antro p o lo g ii i etn o g rafii. K om pleksow e ich w y k o rz y sta n ie pozw ala b u dow ać pew n iejsze, b o w zajem n ie w ery fik o w an e hipotezy. P om im o znacz
niej żyw otności n iek tó ry ch m onografii pośw ięconych dziejom fo rm o w a
n ia się p a ń stw a litew sk iego 6 rozw iązan ie szeregu bliższych zagadnień nie je st dziś do pom y ślen ia bez k o relacji w szystkich typ ów źródeł. W s p ra w ach zjaw isk k u ltu ro w y c h , a szczególnie etnicznych, postępow anie b a daw cze m usi być jed n ak że dokład n iej p rzem y ślan e i św iadom e n ie u n ik nionego u działu hipotetyczności.
P ro b lem etnicznej w ym o w y źródeł archeologicznych należy do n a j
bard ziej d y sk u sy jn y c h w b a d a n ia c h pradziejow y ch. P olem ika tocząca się od dziew ięćdziesiątych la t X IX w. sk ry stalizo w ała ok reślon e „szkoły”
i zróżnicow ane stan ow isk a m etodyczne. P ró b y in te rp re ta c ji k u ltu r a rc h e ologicznych jak o pozostałości p o życiu o k reślo nych ludów po d jęli O. M o n t e l i u s i G. K o s s i n n a . T en o s ta tn i stw orzył o sław ioną rne-
1 I. P. S z a s k o l s k i j , Russkie istoczniki po istorii Wostocznoj P rib ałtik i I X ■—ХѴІІ w w ., [w:] Istocznik owedczeskije problem y istorii narodow Pribałtiki, Riga 1970, s. 9—84.
2 M. A. J u с z a s, Sow ietskije publikacji istocznikow po istorii Litow skoj SSR, [w:] Istocznikowedczeskije problemy..., s. 389—400.
3 Lietuvos TSR istorijos šaltiniai t. I, red. K .J a b 1 o n s k i s, J. J u r g i n i s, J. 2 i u g ž d a, Vilnius 1955, rozdział 1—5.
4 Edycja polska, w ydrukow ana zaraz po II w ojnie św iatow ej: J. F i j a ł e k, W. S e m k o w i c z , K o d e k s d yp lo m a ty czn y ka te d ry i diecezji wileńskiej, Kraków 1948 — z natury rzeczy objęła dokumenty po 1387 r.
6 W. T. P a s z u t o, Obrazowanije litowskogo gosudarstw a cz. I, Moskwa 1959, s. 9—161.
6 S. Z a j ą c z k o w s k i , Studia nad dziejam i Ż m u dzi w ie k u XIII, Lw ów 1925;
H. Ł o w m i a ń s k i , Studia nad początk am i społeczeństwa i pań stw a litewskiego t. I—II, W iln o '1931—1932; H. P a s z k i e w i c z , Jagiellonowie a M oskw a t. I, War
szawa 1933.
PRZEGLĄD HISTORYCZNY, TOM L X III, 1972, zesz. 2
todę osadniczo-archeologiczną. W okresie sw y ch n aro d zin (1895 r.) kon
cepcja K ossinny nie w y ró żn iała się n iczym poza m eto dy czn ą d y sk u sy jn o ścią. W kon tek ście h isto ry czn y m im p erialisty czn eg o p a ń stw a n iem ieckie
go n a b ra ła je d n a k złow rogiego znaczenia id eolo giczn ego 7.
C ień w spółczesności obciążył p ro b le m a ty k ę n aukow ą, pow od ując n ie
je d n o k ro tn ie w śród archeologów zu pełne o drzu can ie ro zw ażań o w ym o
w ie etn iczn ej w ykopalisk. Chociaż jest n iew ątp liw e, iż żad n a k u ltu ra archeologiczna, n ie może być id en ty fik o w an a etnicznie (świadom ość, ję zyk, k u ltu ra ) 8, nie sposób rów nocześnie zaprzeczyć, że pew n e je j elem en ty są bezpośrednio zw iązane z etnosem . S tą d w olno je w łączać do k o n s tru k c ji u sta la ją c y c h etn iczn y d h a ra k te r społeczeństw a, b y tu ją c eg o na o k reślo n y m te re n ie i w określonej epoce. Ju ż w 1936 r. A. M. T a 11 g r e n tra fn ie ■—■ bo k ry ty c z n ie — usto su n k o w ał się do m eto d y G. K ossinny.
Z .je g o p o zy ty w n y ch stw ie rd z eń w a rto p rzypo m n ieć n a stę p u jąc e sfo rm u łow anie: „N iew ątp liw ie istn ie ją te ry to ria etniczne w E uro pie p ra h is to ryczn ej. N ajlep iej je s t w ty m w zględzie określić najm łod sze w czesnohi- story czn e o bszary p rzy pom ocy fa k tó w i d ok u m en tó w histo ry czny ch, ję zykoznaw czych, to ponim icznych itd .” 9. T ak więc pro po n ow ał p o rzu c e n ie jed n o stro n n e j i n iew y starczającej bazy źródłow ej n a rzecz w szech
stro n n iejsz ej, bard ziej w ym ow nej.
Z polskich etn o g rafó w p rzeciw m etodzie G. K ossinny w y p ow iedział.się K. M o s z y ń s k i 10. W sw y m o statn im , m eto dy czny m dziele zajm ow ał on n a d a l k ry ty c z n e stan o w isk o co do m ożliw ości w ym ow y etnicznej źró
deł a rc h e o lo g ic z n y ch 11 i stoso w ania dodatkow ego dow odu pośredniego:
przez w y k azy w an ie ciągłości osadniczej i k u ltu ra ln e j. Jego zastrzeżenia są godne a k c ep ta cji sp ecjaln ie dla epok, do k tó ry c h nie d y sp o nu jem y p ozostałym i ty p am i źródeł h isto ryczn ych . P od o b n ie ja k p rz y re k o n s tru k cji k u ltu ry m a te ria ln e j społeczeństw p o czątku naszej ery, b ad an ia etnosu
— zdaniem K. M oszyńskiego — n a jp e w n ie j je s t dokonyw ać p o ró w n u jąc i u z u p e łn iają c źródła archeologiczne źród łam i języ ko w ym i i etn o graficz
nym i. O statn ie szersze ro zp ra w y teo re ty c z n e n a te m a t m eto dy ki badań etn ic zn y c h w p rad z ieja c h sto ją n a pod o bn ym chociaż b y n a jm n ie j nie je d n ak o w y m stan o w isk u 12.
N a konieczność now ej oceny m eto d y osadniczo-archeologicznej zw ra
cał uw ag ę k ilk a k ro tn ie W. H e n s e l 13. „M etodę etnologiczną — p isał — stosow ać m ożem y je d y n ie w w y p ad k u p o siad an ia oprócz źródeł p re h isto ry cz n y c h rów nież d an y ch języ k ow ych o raz h isto ry cz n y c h ” u . W re fe ra -
7 Por. J. K o s t r z e w s k i , Z mego życia, W rocław 1970, s. 154—179 i in.
8 J. N e u s t u p n y , P ra ve k lidstva, Praha 1946, s. 397—400; s. J. D e L a e t, Archeologia i je j problem y, W arszawa I960, s. 92—í 03.
9 A. M. T a 11 g r e n, O m etodzie archeologii przedhistorycznej, „Wiadomości A rcheologiczne” t. XIV, 1936, s. 20.
10 K. M o s z y ń s k i , Ku ltu ra ludowa Słowian t. II, cz. 2, Kraków 1939, s. 1573—
— 1574.
11 K. M o s z y ń s k i , O sposobach badania k u ltu ry materialnej Praslowian, W rocław 1962, s. 90—94.
12 К. J a ż d ż e w s k i , O możliwościach poznawczych archeologii w kwestiach etnicznych, „Prace i M ateriały Muzeum A rcheologicznego i Etnograficznego w Ło
dzi”, Seria A rcheologiczna nr 16, Łódź 1969; W. H e n s e l ; Zagadnienie etnicznej kw alifikacji źródeł archeologicznych, [w:] Archeologia i prahistoria. Studia i szkice, W rocław—W arszawa—Kraków 1971, s. 465—491.
13 W. H e n s e l , O przydatn ości m e to d y etnologicznej w prehistorii, ,,Z Otchłani W ieków” t. XVII 1948, s. 2; t e n ż e , Stosoxoanie m e to d y etnologicznej w prehistorii,
„Roczniki H um anistyczne” t. I, 1949, s. 60—69 i późniejsze prace tego autora.
14 W. H e n s e l , Stosowanie metody..., s. 68.
P O G R A N IC Z E B A Ł T O - S Ł O W IA rf S K IE 203 eie n a IV M ięd zy naro d o w y m K o n g resie S law istó w w M oskwie w 1958 r.
odrzucił zdecydow anie m eto d ę o sa d n iczo -arch eo lo g iczn ą15. R ozpatrzenie dziejów tej m eto d y w h isto rio g rafii p ro w ad zi bad acza do o d n a jd y w a n ia now ych dróg u sta le ń , nie zaś agnosty cy zm u i n iew ia ry w nośność ele
m en tó w etn iczn y ch w m a te ria ła c h w ykopaliskow ych, „ Jeśli pom iniem y o pinie osób, k tó re p ra g n ą u p raw ia ć w yłącznie archeologię, a chcą stro nić od p ra h isto rii, to u z n a je się p o trzeb ę p o szu kiw an ia rozw iązań etniczn ych w o dniesieniu do przeszłości n ie m e j” . P o d staw o w a tru d n o ść polega tu ta j n a niem ożliw ości u sta le n ia n iezm ien n y ch i niezależn ych od czasu i m ie j
sca k ry te rió w etnicznych. Z a k ry te ria od różniające u k ła d y etniczne W. H ensel zaproponow ał: a) św iadom ość w sp ó ln o ty etn iczn ej; b) o k re ślone te ry to riu m tej w spó ln o ty ; c) jedność językow ą; d) w spólne cechy k u ltu r y (pew ien ich zespół) o raz e) endogam iczne m ałżeń stw a; f) w spó l
n e w ierzen ia i g) o k reślo n y m odel raso w y p o p u la c ji16.
W szystkie te k ry te ria są h isto ry czn ie zm ienne. P ierw sze zaś — i to n ajw ażn iejsze — b ez źródeł p isa n y c h nie je st do stw ie rd z en ia w p rz e szłości. D latego też u sta la n ie zjaw isk etn iczn y ch w p ra h is to rii p ow inno m ieć p rze d e w szy stk im c h a ra k te r kom pleksow y. O gólną m eto d ą n a d rz ę d n ą — zgodnie z K. M oszyńskim i W. H enslem — będzie m aterializm historyczny. „M etody szczegółow e p o d rzęd n e w in n y u łatw ić dokonanie analizy źródeł poszczególnych dyscyp lin nau ko w ych , k tó re m ogą rzucić snop św ia tła na p r o b lem aty k ę etno g enetyczną, a w ięc m .in. pisanych, językoznaw czych, archeologicznych, e tn o g raficzn y ch o raz antropologicz
n ych. P o stęp o w anie nasze w in n o być realizow an e w układzie: te z a -a n ty - teza-sy nteza... N ależałoby tu w ram a ch tezy uw zględnić u zyskane w y n ik i n a p o d staw ie źródeł archeologicznych, a w ram a ch a n ty te z y — k o lejn o re z u lta ty osiągnięte dzięk i analizie in n y ch k ateg o rii źródeł. Z abiegiem k ońcow ym b y ło b y ujęcie sy n te ty c zn e źródeł arch eolo giczn ych ” 17.
C ała d y sk u sja n a d w ym ow ą etn iczn ą w y k o p alisk je s t szczególnie w aż
n a dla epoki b rązu i w czesnej epoki żelaza, tj. w p rzy b liżen iu o sta tn ic h dw óch tysiącleci p rz e d no w ą erą. P ow yższe-kłopoty m etodyczne w m n ie j
szym sto p n iu dotyczą w czesnośredniow iecznych d ziejów i slaw izacji do
rzecza N iem na. Z astosow anie m eto d y re tro g re sy w n e j, w ychodzącej ze sta n u o sadn ictw a i c h a rą k te ru o k reślo n ej je d n o stk i etn iczn ej, u strzec m oże p rze d pow ażniejszym b łęd em 18. W b a d a n ia c h p o g raniczy Słow ian z B ałtam i zachodnim i s ta n z X III i X II w. p ow in ien być p u n k te m w y jścia do re k o n s tru k c ji w stecznej. O drzucić trzeb a w szelkie u jęcia zbyt sta ty c z ne, dążyć do od tw orzen ia k o lejn y ch zm ian, k tó re n ieu sta n n ie następ o w ały.
Poza źródłam i p isa n y m i i archeologicznym i duże zain tereso w an ie b a daczy dążących do id e n ty fik a c ji etn iczn ej społeczeństw p rah isto ry c zn y c h budziły zawsze m a te ria ły antropologiczne. R ozróżnić tu ta j należy: po pierw sze — an tropologiczne m a te ria ły k o p a ln e i p o w tó re — a n tro p o lo giczne zdjęcia przyżyciow e (cechy p o p u lacji dzisiejszych). Znaczenie tej
15 W. H e n s e 1, O tzw. bałto-słow iańskiej archeologicznej wspólnocie kulturowej, [w:] Z polskich stu dió w slawistycznych. Prace ję zyk o zn a w c ze i etnogenetyczn e na IV M iędzyn arodow y Kongre s S law istów w Moskwie 1958, W arszawa 1958, s. 150—153.
16 W. H e n s e l , Zagadnienie etnicznej kwalifikacji..., s. 486—487.
17 Tamże, s. 488.
18 O m etodzie retrogresywnej w historii: A. M a l e w s k i , J. T o p o l s k i , S tu dia z metodologii historii, Warszawa 1960, s. 68—72. Por. Ł. O - k u l i c z , Uwagi o etno
genezie zachodniego odłamu Bałtów, „Archeologia Polski” t. XIV, 1969, nr 2, s. 391—404.
d ru g iej kateg o rii, ze w zględów m etodycznych, w rozw ażaniach n a d w czes
n y m średniow ieczem p o w in n o 'być niew ielkie. T ylk o n a nieliczn ych te ry to ria c h o w y b itn ej sta g n a c ji dem ograficznej sta n w spółczesny m oże być w arto ściow ą bazą w nioskow ania o przeszłości. T e ren y górnego dorzecza N arw i (w raz z Bugiem ) o raz m iędzyrzecza: N iem en -P ry p eć-D n iep r nie n ale ż a ły do ty c h w y jątk ó w . S pecjaln ie zaś b asen górnej N a rw i i ziem p rzy le g ły c h doń od w schodu b y ł po czy n ając od X w. c e n tru m sta le za
chodzących zm ian (ginięcie i w y m ian a) lu d n o śc io w y c h 19. D latego po m in ąć w olno o p racow an ia o p a rte o w spółczesne (1955— 1959) p o m iary p rz y ż y c io w e 20. S ugestie J. C z e k a n o w s k i e g o, k tó ry p rz y jm u je późną litw in iz a c ję ziem Ż m udzi — kosztem w chłonięcia L iw ów — są za
sta n a w ia ją c e pom im o m ałej zgodności z m ate ria łe m archeologicznym 21.
A ntropologiczne m a te ria ły w ykopaliskow e pochodzące z in te re su ją c y c h nas ziem są n iezw y k le szczupłe. E tniczna h isto ria p isan a p rzez a n tro p o logów je s t w istocie odbiciem su g estii archeologicznych i o p racow ań h i
s to ry c z n y c h 22. N iezbędne je s t p raco ch ło n n e zbadanie w szystkich do stęp n y c h serii antropologicznych z w czesnego średniow iecza i bieżące n ad ąża
nie za ek sp lo racjam i w y kopaliskow ym i. Bez szerszego m a te ria łu s ta ty stycznego cała antropologia h isto ry czn a 23 p osiad a je d y n ie głos doradczy i p e łn i ro lę m eto d y k o o rd y n acy jn ej w szerszej sy ntezie p rah isto ry c zn e j.
^Również m a te ria ły językow e — h y d ro n im ia i topo nim ia — n a m ię
dzy m o rzu b a łty c k o -p o n ty jsk im w y m ag ają bacznej uw agi oraz p re c y z y j
ny ch zabiegów poznaw czych. W dotychczasow ej lite ra tu rz e h isto ry czn ej p ro b le m aty k ę językow ą ro zp a try w a n o n a z b y t statycznie, za m ało zagłę
b iają c się w specyfikę dziejo w ą m niejszych regionów . Często b ra k ło w ty m w zględzie odpow iedniego ro zp o zn an ia sensu stricto historycznego. O pie
ra n o się b ezpośrednio i m ało k ry ty c z n ie n a tezach językoznaw czych. J ę z y kozn aw cy zaś tra k to w a li swój m a te ria ł źródłow y (hydronim ię i top on i- mię) form aln ie, tw orząc u o g óln ien ia n a n iep ew n y ch założeniach.
P ro ces slaw izacj i dorzecza N iem na om aw iać m ożna jed y n ie n a tle obo
w iązu jący ch w n au ce ko n cep cji i u staleń , k tó re p ierw o tn y c h m ieszkań
ców ty c h ziem w id zą w B ałtach . N ie m a p e łn e j zgodności k ied y S łow ia
nie p rzek ro czy li P ry p e ć i B erezy n ę D nieprow ą. N a ogół p rz y jm u je się ram o w o o k res w czesnego średniow iecza ja k o czas slaw izacj i P oniem nia, p rzed e w szystk im jego obszarów źródłow ych i lew obrzeżnych. P o g ra n i
czem b ałto -sło w iań sk im w okresie w pływ ów rzy m sk ich 'były górne zle
w isk a N arw i i P r y p e c i24. B ałtow ie zajm ow ali w ów czas na w schodzie gór- 19 J. W i ś n i e w s k i , Zarys dzie jów osadnictwa wiejskiego w e wschodniej części . w o je w ó d z tw a białostockiego do połow y X V II w., {w:] N a w u k o w y Zbornik, Białystok 1964, s. 3—38; t e n ż e , Rozwój osadnictwa na pograniczu polsko-ru sko- litew sk im od ko-ńca X I V w. do połow y X V II w., „Acta B altico-Slavica” t. I, 1964, s. 115—135; J. T y s z k i e w i c z , Żarys dziejów okolic Białegostoku od starożytności do początk u X V I w., [w:] Studia i m ateriały do dziejów m. Białegostoku, Białystok 1968, s. 57—80.
29 Proischożdenije i etniczeskaja istorija russkogo naroda, red. W. W. B u n a к, M oskwa 1965.
21 J. C z e k a n o w s k i , Balticum a Skandynawia, „Lud” t. XLIV, za 1957, ed. 1959, s. 7—46.
22 Proischożdenije i etniczeskaja istorija, rozdz. XIV: s. 248‘—255, rozdz. XV:
s. 256—270 (zagadnienia historii etnicznej); W. P. A l e k s e j e w , Proischożdenije narodow Wostocznoj Ewropy, Moskwa 1969, rozdz. III·—V.
23 Przyznaje to W. P. A l e k s e j e w , Proischożdenije narodow..., s. 204 ■— roz
patrując m ateriały dotyczące ziem północnej Białorusi.
24 Por. syntetyczne opracowania: J. K o s t r z e w s k i , W. C h m i e l e w s k i , K. J a ż d ż e w s k i , P radzieje Polski, W rocław 1965, s. 260, 268—270, 280—282;
J. W. K u c h a r e n k o , Polesje i ego mesto w processje etnogeneza Sławjan, [w:]
P O G R A N I C Z E B A Ł T O - S Ł O W IA Ń S K IE 205 n e dorzecze D n iep ru i Podesnie, sięgając n a d źródła O k i 25. P rz y jm u ją c u s ta le n ia n a u k i rad zieck iej, o p a rte n a o b szern y ch m a te ria ła c h archeo lo
gicznych i językow ych, etnos p rasło w ia ń sk i w iązać należy z archeologicz
n ą k u ltu rą zarubiniecką. N ato m iast n osicielam i archeologicznej k u ltu ry ceram iki k resk o w anej (tzw. sztry ch o w an ej) uznać wolno· za przodków B ałtów zachodnich.
P o p rzed staw ien iu na w stęp ie p ro b le m a ty k i m etodycznej (id en ty fi
k a c ja etniczna w o p arciu o źródła w ykopaliskow e) p om ijam y d y sk u sję z op o n en tam i ty c h ro z w ią z a ń 2e. A lte rn a ty w n e rozw iązan ia nie są zresztą dostatecznie p o d b u d o w ane a b y porzucać tezy dziś w n au ce obow iązujące.
O p ierając się n a rzeczow ej id e n ty fik a c ji z y sk u jem y o rie n ta c y jn ą , bo w y m agającą dalszych w e ry fik a c ji w e w szy stk ich k o n k retn o -h isto ry c z n y ch ro zw iązaniach, bazę w yjściow ą 27.
Z położenia geograficznego i fizjo g rafii te re n u w y n ik a, że obszarem 0 k tó reg o dzieje chodzi, je s t p rzed e w szy stkim m iędzyrzecze niem ieńsko- p ry p eck ie. B ył to o'bszar kluczow y do slaw izacji te ry to rió w B ałtów za
chodnich. T e n pas w p rzy b liżen iu rów n o leżn iko w y zam k n ięty b y ł w p r a dziejach siln ą ru b ieżą an trop o g eo g raficzn ą od p o łud nia. S tan o w iły ją ro z
ległe b ag n isk a i rozlew iska p ry p eckie. S law izacja znacznej części dorze
cza N iem na, będ ąca już rzeczyw istością co n a jm n ie j od X II w., zależała w dużym sto p n iu od procesów dziejow ych na obszarach przy leg ły ch : w dorzeczu N arw i i środkow ego B ugu o raz n a d B erezyn ą D nieprow ą 1 W yżynie S m oleńskiej. N a lew obrzeże n iem eń sk ie pro w adziły dw ie b ra m y: od w schodu (B erezyna i W yżyna M ińska) i zachodu (przez W yżynę B iałostocką i w ododział n arw iań sk o -p ry p eck i).
2. N a zachodzie do n u r tu N iem na p rz y ty k a ł s ta ro jaćw ieski m asyw plem ien n y , fo rm u ją c y się o statecznie w okresie w ęd ró w ek ludów . Zgod
nie z bliższym i b a d a n ia m i polsk ich archeologów 28 uform ow ał się on n a północ od rzeki B iebrzy. Z d an iem J. O k u l i c z a u sta le n ie g ranicy obsza
rów pom iędzy zach odn io b ałty ck ą k u ltu rą a prasło w iań sk ą k u ltu rą gro
bów jam ow ych (tzw. w enedzka) nie p rze d staw ia tru d n o ści n a odcin k u od stro n y P om orza i M azowsza. O b szary pog ran iczn e ciągnęły się w II— IV w. n.e. od okolic O lszty n a k u S zczytnu d p o dm ok łym puszczom : K u rp io w skiej i P isk iej. M niej p ew n ie ry su je się zdan iem tego a u to ra przebieg pogranicza dalej n a w schód29. „P o d staw ą o dró żn ienia stan o w isk k u ltu r y b a łty jsk ie j — czy ta m y — od stan o w isk k u ltu r y w enedzk iej jest w y ra ź n y ko-ntrast typologiczny, ła tw y do u chw y cen ia w fo rm a ch m e ta li i w c e ra m ice c m en tarzy sk o w ej” .
I M ię dzyn arodow y Kongres Archeologii Słowiańskiej 1965, sekcja I, W rocław 1968, s. 241—254; t e n ż e , Archeołogija Polszi, Moskwa 1969, s. 107— 121.
25 P. N. T r e t j а к o w, S ław jan skije plemiena w Podneprow je na rubieże i w naczalne naszej ery, [w:] Finno-Ugry; Bałty i Stawianie, s .190—239.
28 Tematu dotyczy recenzja Ł. O k u l i c z z w yżej cytowanej pracy P. N. T r e- t j a k o w a , krytykująca próby poznawania prahistorycznych procesów etnicznych na ziem iach Białorusi („Rocznik Białostocki” t. IX, 1968/9, ed. 1970, s. 427—433).
27 L. D. P o b o 1, A. G. M i t r o f a n ow, Problema rasselenija S ław jan na te ry to ry i Bełorusi и I tysja czagoddzi n.e., „Wesci Akadem ii Nawuk Bełorusskaj SSR ”, Seria gromad, nawuk nr 2, Mensk 1966.
28 Ł. O k u l i c z , TJwagi o etnogenezie..., s. 391—413; J. J a s k a n i s , Z proble
m a ty k i dotychczasowych badań archeologicznych nad Jaćwieżą w I tys. n. e. na obszarze górnego dorzecza Czarnej Hańczy, „Acta B altico-Slavica” t. I, 1964, s. 49—
63; D. J a s k a n i s , Pradzie je Białostocczyzny, Warszawa 1969.
20 J. O k u l i c z , Z zagadnień pogranicza kultur b a łty jsk ie j i w e n e d zk ie j w okre
sie rzy m skim , „Sprawozdania z posiedzeń K om isji PA N ”, Oddział w Krakowie, sty
czeń—czerw iec 1963, s. 45—46.
J e s t isto tn e, że od II do IV w. bieg g ran icy pom iędzy ty m i k u ltu ra m i, d o k u m en to w an y archeologicznie, nie u lega zm ianom . O bie k u ltu ry istn ie ją obok siebie n ie tw o rząc s tre f przejściow ych . D zielą je jed y n ie ru b ieże w yznaczone p rzez środow isko geograficzne. W ty ch ram ach, sk u p iając się n a północ od górnej B ieb rzy i błot augustow skich, in te n sy fi
k u je się osadnictw o B ałtów w S uw alsk iem i A ugustow skiem (ІІ— V w.).
Z m ian y dem ograficzne i k u ltu ro w e o b e jm u ją K ra in ę W ielkich J e z i o r 80.
Szczególnie w późnym ok resie w pływ ów rzym sk ich lu dność b a łty c k a różnego pochodzenia (sądząc po zw yczajach grzeb aln y ch i k u ltu rz e m a
te ria ln e j) n ap ły w a n a M azury W schodnie pod n aciskiem przem ieszcza
ją c y c h się tak że p lem ion w schodniosłow iańskich. W tedy fo rm u ją się pod
sta w y ludnościow e p lem io n jaćw ieskich S1.
„Szczególnie ciekaw ym —■ p isał w 1963 r. J. O kulicz — i dotąd n ie ja sn y m zagad nieniem jest c h a ra k te r zasiedlania i przebieg g ran ic y osad
n ic tw a b a łty c k ie g o w dorzeczu igórnej N a rw i” . D ług o letnie b ad an ia p ro w adzone p rzez ośrodek b ia ło s to c k i32 pozw oliły n ied aw n o podać w y w ażo
n ą opinię o tzw. g ru p ie k u ltu ro w e j k u rh an ó w rostołckich. O kreślo no ją ja k o odłam reg io n a ln y p rasło w ia ń sk ie j k u ltu ry grobów ja m o w y c h 33. M a
te ria ły nekropoliczne ze w schodniego Pod lasia u ja w n ia ją tu ta j, n a rubieży er, sty k dWu k o m p lek só w k u ltu r p rasło w iańsk ich: grobów jam ow ych i za- ru b im e ck ie j. W p e łn i o k resu rzy m sk ieg o śla d y oddziaływ ań k u ltu ry za- ru b in ieck iej n a m azow ieckie obszary k u ltu ry p rzew orskiej zan ik a ją zu
pełn ie 34. Siprawę tę bliżej ro zp a trz y liśm y w in n y m m iejscu 35.
N a sta n o w isk u przyn ależn o ści rostołckiego ty p u pochów ków do k ręg u plem ion prasło w iań sk ich s ta n ą ł o statn io rów nież J. O kulicz 36. N ato m iast w b re w jego sugestiom uznać trz e b a udział p rzechodzących przez P o d lasie g ru p gockich w d o k o n yw ujący ch się tu ta j p rzem ian ach k u ltu ro w ych, w p e w n y m zaś sto p niu także d e m o g ra fic z n y c h 37. Z jaw isko to zna
30 J. O k u l i c z , C m en tarzysko z okresu rzym skie go odkryte w miejscowości Bogaczewo, na przysiółku Kula, pow. Giżycki, „Rocznik O lsztyński” t. I, 1958, s. 47—
112 (szczególnie s. 1106—ill 2) ; M. S c h m i e d e h e 1 m, Niektóre zagadnienia zw iązane z badaniami archeologicznymi z a b y tk ó w z pierw szych w i e k ó w n.e. w zachodniej części Mazur, „Acta B altico-Slavica” t. I, 1964, s. 25—36.
31 J. O k u 1 i с z, Z zagadnień pogranicza..., s. 48.
32 J. J a s k a n i s, Powojenne badania archeologiczne w Białostockiem,
„Z Otchłani W ieków ” t. X X X II, 1966, s. 15—26 i liczne publikacje w „Roczniku B ia
łostockim ”.
33 J. J a s k a n i s, Polsko-radzieckie sy m p o zju m o bałto-słowiańskich stosunkach 20—23 w rześn ia 1965. Głos w dyskusji, „Acta B altico-Slavica” t. VI, 1969, s. '241—243.
34 E. D ą b r o w s k a , Z zagadnień pogranicza■ przeworsko-zaru binieckiego, „Spra
w ozdanie z posiedzeń Kom isji PA N ”, Oddział w Krakowie, styczeń-czerw iec 1963, s. 44—45.
35 J. T y s z k i e w i c z , Pogranicze ku ltur w dorzeczu N arw i w e w c zes n y m średniowieczu (375—1250), cz. IV: rozdz. 1: „Ziemie dorzecza N arwi wobec procesu kształtow ania się Słow iańszczyzny” ; rozdz. 2: „Zasięg kultur archeologicznych i pro
b lem y etniczne w okresie w pływ ów rzym skich i tzw. w ędrówek ludów” (maszyno
pis pracy doktorskiej, W arszawa 1970). Por. też hasło: Supraśl, [w:] S łow n ik S ta ro
żytności Sło wia ńskiej t. V (w druku).
36 J. O k u l i c z , Studia nad przem ia nam i ku ltu ro w y m i i osadniczymi w okresie r z y m s k im na Pomorzu Wschodnim, Mazowszu i Podlasiu, „Archeologia P olsk i” t. XV, 1970, z. 2, s. 483.
37 A. K e m p i s t y , Birytualne cm enta rzysko z późnego okresu rzymskiego w miejscowości Brulino-Koski pow. Ostrów Mazowiecka, „Wiadomości Archeolo
giczne” t. X X VIII, 1966—7, z. 3—4, s. 409—449; G. L a b u d a , O w ę drów c e Gotów i G epidów ze S k andynaw ii nad Morze Czarne, [w:] Liber J. K o s trze w sk i octogenario a venatoribus dicatus, W rocław 1968, s. 213і—237; J. T y s z k i e w i c z , Osadnictwo nad górną Narwią w I tysiącleciu n.e., PH t. LIX, 1968, nr 4, s. 590— 1.
P O G R A N IC Z E B A Ł T O - S Ł O W IA Ń S K IE 207 lazło p e łn e p o tw ierd z en ie w m a te ria ła c h zeb ran y ch przez J. W. K u c h a- r e n к ę na ziem iach B iało ru si zachodniej (nad B ugiem i górn ą P ry p e - cdą)38, W ołyniu i n a d D n iestrem . F a k t p rze m arsz u G otów w górę B ugu k u M orzu C zarnem u p rz y ją ł w zupełności P. N. T r e t j а к o w 39. W szyst
ko w sk azu je n a to, że tą sam ą d rog ą p rze sz ły rów nocześnie g ru p y p le m ion prasło w iań sk ich k u południow i.
T eren L itw y zróżnicow any b ył k u ltu ro w o już w p r a d z ie ja c h 40. S y n tety c zn e op raco w ania badaczy litew sk ich po zw alają dziś dość p re c y z y j
nie w skazać przy p uszczaln e region y p lem ien n e w ok resie w pływ ów rzym skich: zachod n io-litew sk i (nadm orski), półn ocn o -litew ski i śro d k o - w o-litew ski (nad rz. Ś w iętą, W ilią, i M ereczanką). N a zachód od N iem na, w dorzeczu Szeszupy b ył o d ręb n y region, k tó ry należał ju ż do ziem -pro- tojaćw ieskich 41. W o k resie w ęd ró w ek ludów i w początk ach w czesnego średniow iecza (V—V III w.) reg io n północno-litew ski połączył się ze śro d - kow o -litew skim . W ty m że czasie (V— V II w.!) te re n p ro to jaćw iesk i p od
d a n y był ró żn y m w pływ om k u ltu r o w y m 42 lecz nie uleg ał żad nym u c h w y tn y m zm ianom n a p o łu dn iu . P odobnie m a się rzecz z o sadn ictw em litew sk im n a d rze k ą M ereczanką i W yżynie O szm iańskiej w V—V III w .43.
D zieje osadnicze lew obrzeżnego i górnego P o n iem nia zależały w znacz
ny m sto p n iu od procesów n a zachodzie (Podlasie) i w schodzie (ziemie nad B erezy n ą D nieprow ą). Środkow e lew obrzeże niem eń skie do X w.
stanowiło· sp o k ojn y i m ało zam ieszkany te re n , od p ołu d n ia osłonięty ró w noleżnikow ym p asem b ag n isk pryp eck ich . S tąd p o jaw ien ie się ru sk ic h osad n a W yżynie N ow ogródzkiej tłu m aczy się ty lk o w ścisłym zw iązku z h isto rią Izasław ia i M ińska oraz okolicznych ziem położonych nad Sw i- słoczą B erezy ń sk ą i P tyczą.
D zieje p rzem ian k u ltu ro w y c h i etn iczn y ch w M ińszczyźnie b ęd ą m o
gły być lep iej po zn an e dopiero po bliższych b ad an iach archeologiczno- h isto ryczn ych , tak ic h ja k ie p row adzono np. w okół Sm oleńska. K lasyczna k u ltu r a zaru'bieniecka z p rzeło m u e r nie przek roczy ła doliny P ry p e c i ku północy 44. N a lew ym b rzeg u P ry p eci, nieopodal rzeki, stw ierdzon o ty lk o d w a c m en tarzy sk a zarubinieckie. L epiej zb adane są c m e n tarz y sk a p o łożone n a p ra w y m b rzeg u : O tw erżiczi (I. w. p.n.e. — I w . n.e.) u u jścia rze k i H o ry ń i S e m u rad cy (II w. p.n.e. — II w. n.e.), re j. T urów , n a d S tw ig ą 45. M a te ria ły z O tw erżiczi o raz in n e d ane w zm acniają w ażną
38 J. W. K u c h a r e n к o, Mogilnik Brest-Treszczin. К woprosu o t.n. gocko- gepickoj kulturie na territorii Polesja, [w:] T ezisy dokladow, Moskwa 1963, s. 45—47.
39 P. N. T r e t j а к o w, U istokow drewnerusskoj narodnosti, Leningrad 1970, s. 43—5J; t e n ż e , Woprosy i fa k ty archeologii wostocznych .Sławjan, [w:] Lenin- skije idei w izuczenii istorii pierwobytnogo obszczestw a, rabow la dienja i feoda- lizma, Moskwa 1970, s. 177-—178.
40 W. S z u k i e w i c z , S trefy archeologiczne na Litwie, „Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk w W ilnie” t. VI, 1915—1918, s. 3—16.
41 R. J a b ł o n s k i t e - R i m a n t e n e , O drewniejs zich kulturnych obłastjach na territorii L itw y, „Sowietskaja Etnografia” 1955, nr 3, m apka (s. 6): „Zasięg ty pów cm entarzysk I—IV w .” i tekst.
42 J. K u l i k a u s k a s , R. K u l i k a u s k i e n e , A. T a u t a v i č i u s , Lietuvos archeologijos bruožai, Vilnius 1961, s. 278 і 539.
43 R. J a b i o n s k i t e - R i m a n t e n e , O drewniejszich..., s. 12.
44 P. N. T r e t j a k o w , Finno-Ugry..., rys. 58, s. 207, 213.
45 L. D. P o b о 1, N o w y je za ru bim eckije mogilniki na Turowszczinie, [w:] N o w y je dannyje o zarubienieckoj kulturie w Podneprowje, „Materiały i issledow anija po archeologii SSSR ”, nr 160, Leningrad 1969, s. 119—130; K. W. K a s p a r o w a , Mo
gilnik i poselenije u d erew n i Otw erżiczi, tamże, s. 131—168.
t e z ę 48 o zw iązkach gen etyczn y ch pom iędzy archeologiczną k u ltu rą w schodniopom orską i zarubiniecką.
N ied aw n e b ad an ia w B iało ru si północnej p o tw ierd ziły też p rzy p u sz czenie, że w IV— V w. p ó źn ozaru bin ieckie plem iona p rasłow iańskie w ol
n o p rze su w a ły się n a ty m obszarze k u północy zajm u jąc H om elszczyznę i w y p ie ra jąc lu b n a rz u c a ją c sw ą k u ltu rę b a łty c k ie j ludności archeologicz
nej k u ltu ry c e ra m ik i k resk o w an ej 47. K o n ta k ty z B ałtam i litew sk im i do
k on y w ały się w dolin ach rzek: S zczary (lew y dopływ N iem na) Ł a n i (le
w y dopływ P rypeci) i P ty c zy 48.
W g ó rn y m i śre d n im dorzeczu N iem na oraz n a w ododziale N iem na i P ry p e c i p rzez całą pierw szą połow ę I tysiąclecia n.e. w y stęp ow ała lud ność ceram ik i k resk o w an e j. P o d koniec ok resu w pływ ów rzy m sk ic h za
chodzące tu p rze m ia n y k u ltu ro w e i osadnicze po w o d u ją cofanie się B ał
tów. P ro b le m te n je s t sko m p liko w an y i dotąd nie dość w y jaśn io n y . T eren p ierw o tn ie zajm o w an y przez B ałtów próbow ano u stalić k o rzy stając z o p raco w ań językoznaw czych. N azw y rzeczne z su fik sem -ija w y stę p u ją p ra w ie w yłącznie na te re n ie archeologicznej k u ltu ry ceram ik i k re skow anej 49. N atom iast osobna p ro w in cja h y d ro n im ik i o sufiksie -da zary so w u je się n a części te ry to riu m k u ltu ry ceram iki k resk ow ej, tj. n a d górn y m i śro d k o w y m N iem nem , w k ra c za jąc w dorzecze N a rw i (praw a stro n a dorzecza). N azew ńictw o rzeczne z sufiksem -da (np. N ew da, G riw da, Skroda) należy zapew ne w iązać z p ie rw o tn y m i i pó źniejszy m i siedzibam i sta ro ż y tn y c h p lem io n bałty ck ich : p rze d ich ek sp an sją w o k re sie rzym skim , w ęd ró w ek lu d ó w i po jej ukończeniu. Z resztą obszary gdzie w y s tę p u ją ok reślo n e h y d ro n im y (typ: -da) nie m uszą odpow ia
dać w yłączn ie o k reślo n y m plem io no m (np. p rotojaćw ieskim ) lecz g ru pie plem ion , k tó re później językow o, k u ltu ro w o i te ry to ria ln ie o d d a liły się od siebie.
D ługi sp ór toczony w n auce o m iejsce P olesia w dziejach etnogenezy B ałto-Słow ian zdaje się zbliżać do końca. W brew d aw niejszym suge
stiom 30 ziem ie dorzecza P ry p e c i b y n a jm n ie j nie b y ły zawsze b ag ien n y m pustkow iem gdzie p o jaw iły się dopiero w p ły w y k u ltu r y łu ż y c k ie j51. S y n tety czn e opracow anie p rad ziejó w P olesia — rozum ianego ja k o dorzecze P ry p e ci z P o d lasiem w sch od n im ale bez W ołynia i P o d n iep rza — pozw a
la tra fn ie dostrzec k ie ru n e k zachodzących procesów 52. O b szary na po łu d nie od rzek i Ja sio łd y (lew y d o p ły w górnej P ry peci) i P ry p e c i ty lk o do
46 J. W. K u c h a r e n k o, W woprosu o proischożdenii zarubinieckoj kultury,
„Sowietskaja A rcheologi]a” 1960, nr 1, s. 289—300 i inne prace tegoż autora. O stat
nio również: P. N. T r e t j a k o w, Osnow nyje itogi i zadaczi izuczenija zarubiniec- kich drewnostiej, [w:] N o w y je dannyje o zarubinieckoj kulturie, s. 16.
47 L. D. P o b o 1, Biełoruskoje Podnieprow je w I tysiaczeletii n.e., [w:] I M ię d zy
narodow y Kongres Archeologii Słowiańskiej, sekcja II, s. 311— 315.
48 Tamże, ryc. 5: „Archeologiczne zabytki I tys. n.e. na terytorium BSRR i okrę
gu sm oleńskiego (II—V w. n.e.)”.
49 J. A n t o n i e w i c z , Tribal Territories of the Baltic Peoples in the Hallstatt — La Tene and Roman Periods in the Light of Archeology and Toponomy, „Acta Bal- tico-Slavavica” t. IV, 1966, fig. 2, s. 10 i n. Tutaj synteza ujęć językoznawczych o hydronim ii prabałtyckiej.
50 T. S u 1 i m i r s k i, O poleskiej praojczyźnie Słowian, „Z Otchłani W ieków”
t. XIV, 1939, s. 33—42; J. F r i e d m a n , Polesie nie mogło być praojczyzną Słowian,
„Przegląd Archeologiczny” t. XIII, 1961, s. 108—122.
51 J. W. K u c h a r e n k o, P ie r w o b y tn y je pam jatniki Polesja, Moskwa 1962;
t e n ż e , P a m ja tn ik i żelaznogo w ie k a na territorii Polesja, Moskwa 1961.
52 J. W. K u c h a r e n k o , Polesje i ego miesto w processe etnogeneza Sławjan.
Po m atierijałam archeologiczeskich issledowanii, [w:] Polesje. Lin gwistik a — archeo
l o g i a — toponimika, Moskwa 1968, s. 18—46.
P O G R A N I C Z E B A Ł T O - S Ł O W IA N S K IE 209 II w. n.e. pozo staw ały w ręk a c h ludności k u ltu r y zarub inieck iej. W ęd
ró w k a g erm ańskich p lem ion G otów i G epidów (tzw. gocko-gepidzka k u l
tu ra arc h e o lo g ic z n a)53 o raz rów noczesne przem ieszczanie się znacznych g ru p p rasło w iań sk ich (późnooksyw ska g ru p a k u ltu r y w en edzkiej zw ana k u ltu rą w schodniopom orsko-m azow iecką) k u połud nio w em u w schodow i s ta ły się tu ta j p rzy czy n ą cezury k u ltu ro w e j i osadniczej. W okresie II—
IV w. „z aru b iń c y ” zepchnięci zostali ku północnem u w schodow i, m iędzy Słucz i P ry p eć. Z now ym i zjaw iskam i k u ltu ro w y m i i flu k tu a c ja m i etnicz
nym i zw iązać n ależy archeologiczną k u ltu rę czerniachow ską istn ieją cą do IV w .54.
Po odejściu G otów i n ajazd ach H unnów duża część P olesia b y ła p r a w ie niezam ieszkała. Na p o łu d n ie od P ry p e c i i J a sio łd y nie znaleziono dotąd stano w isk archeologicznych p ew n ie d ato w an y ch na V i p ierw szą po
łow ę VI w. T ylk o z północy m iędzyrzecze niem ieńsko-^prypeckie fo rso
w ane b y ło stale przez nieliczną ludność b ałty ck ą. Św iadczy o ty m k u r h an z u rn ą o d k ry tą w W irtk ach , re j. L enina, n a d rze k ą Ł a n i ą 55. N aczy
nie sw oją form ą i te c h n ik ą w y ko n an ia należy do k rę g u w ytw orów lu d ności grzebiącej w tzw. w sch o d nio -litew skich k u rh a n a c h w V—V III w.
B agniste lew obrzeże p ry p ec k ie n ad al stanow iło w ięc wów czas an tro p o - lim es i b ezlu d n ą stre fę m iędzyp lem ienn ą. Nie w cześniej ja k w połow ie VI w. p o jaw ia ją się n a p o łu d n ie od P ry p e ci znaleziska słow iańskiego typ u . Są to p łask ie cm e n tarz y sk a z ciałopaleniem : Chorsk, rej. D aw idgródek (VI-—V II w .) 56 i Chotom el, re j. D aw idgródek (VII w .) 57. Ścisła ich d a- tac ja je s t tru d n a . D aw niejsza lite r a tu r a pochów ki z C horska d atow ała n a w e t n a V w., co je s t w g ran icach p ra w d o p o d o b ie ń stw a 58. M ateriałem d a tu ją c y m słow iańskie osad n ictw o z początków w czesnego śred n io w ie
cza jest p rze d e w szy stk im ceram ik a tzw . ty p u praskiego. T rzecie cm e n tarz y sk o z pierw szej fazy w czesnośredniow iecznej zbadano jeszcze w po
czątk ach X X w. w Z ubkow iczach n ad środ ko w y m biegiem Uborci. B yły tu ta j groby ciałopalne w u rn ac h lepionych ręcznie, p o k ry te k u rh a n o w ym i n a s y p a m i59.
T rzeb a podkreślić, że nieliczne grodziska słow iańskie z V I—V II w.
w y stę p u ją je d y n ie n a ru b ieży z B ałtam i, tj. n a d P ry p ecią. B y ły to grody z osadam i położone w C hotom elu (kom pleks osad niczy z V II— IX w.) 60,
53 G. L a b u d a , op. cit., s. .2:13 n.; J. W. K u c h a r e n k o , ’Archeołogija Polszi,.
s. 114— 118.
54 P. N. T r e t j a k ó w , Finno-TJgry..., s. 220—225, ryc. 61 — s. 222; P. N. T r e - t j a k o w, U istokow..., s. 43—52.
55 J. W. K u c h a r e n k o , S re d n e w ie k o w y je p a m jatn iki Polesja, s. 7 i 17 (nr 42).
56 K. S a 1 e w i с z, N ow e stanowiska przedhistoryczne w pow. brzeskim,
„Z Otchłani W ieków” t. XII, 1937, s. 136; J. M a r c i n i a k , P rzy czy n ki do zagadnienia ciągłości osadnictwa na ziemiach polskich w św ietle badań w y k o p a lisk o w yc h w Złotej w pow. sandomierskim, „Wiadomości A rcheologiczne” t. XVI, 1939·—1948, s. 239.
57 J. W. K u c h a r e n k o , Raskopki na gorodiszcze i seliszcze Chotomel, „Kratkije Soobszczenija Instituta Istorii M aterialnoj K ultury”, 1957, nr 68, s. 90—97; t e n ż e , S re d n e w ie k o w y je pam jatniki Polesja, s. 8—10, 22—27.
58 J. M a r c i n i a k , P rzy c zy n k i do zagadnienia..., loc. cit.; К. J a ż d ż e w s k i , Uwagi o chronologii ceramiki zachodnio-słowiańskiej z wczesnego średniowiecza,
„Przegląd A rcheologiczny” t. X, 1958, s. 164.
59 J. W. J a r o c k i , Mogilniki po srednem u teczeniju r. Ubortii, „Archeołogicze- skij Letopis Jużnoj Rossi”, 1903, K ijew 1904, s. 176—181.
60 I. P. R u s a n o w a, Archeołogiczeskije pam jatniki w toroj poło w iny I tysjacze- letija n.e. na territorii Drewljan, „Sowietskaja Archeołogija”, 1958, nr 4, s. 38; Prace J. W. K u c h a r e n k o — por. przypis. 57.
w Chilczicach, re j. T urów (VI— V II w.) 61 i nieco b a rd z iej n a p o łu d nie w B abce, rej. W ładim iriec, m iędzy S ty re m i H o ry n ie m 62. Ze zn an ych osad o tw a rty c h 63 tylko je d n a — P e trik o w (m. rej.) — położona b yła n ad P ry p ecią. Z naczna w iększość w czesnośredniow iecznych sadÿb słow iań
skich, p o k tó ry c h pozostała tzw. ceram ika ty p u K orczak z V I—V II w., sk u p ia ła się n a południe od linii: K o w el-S arn y-R ów n e-O w ru cz. W ynika to jasn o z o p raco w ań I. P . R u s a n ó w e j 64 i in n y ch a u to r ó w 65.
W yodrębnienie c e ra m ik i ty p u G ołow no (od stanow iska: Gołowno, rej.
L jubom l) jeszcze p recy zy jn iej po zw ala w skazać zasięg i zróżnicow anie k u ltu ro w e ów czesnej ludności słow iańskiej z Polesia. Z arów no typ y: K o r
czak, Gołowno ja k i inne, sp o ty k a n e n a obszarach n a w schód od O d ry są w a ria n ta m i zabytków o k reślan y ch jako „typ p ra s k i”, c h a ra k te ry sty c z n y dla w szystkich Słow ian w V I—V III w .66.
3. R ozw ażania n ad w czesnym i procesam i slaw izacji w dorzeczu N iem na, pom im o ich pobieżności, p ro w ad zą do k ilk u k on klu zji. W aru nko w an e są one obecn ym sta n e m b a d a ń p ro b le m u i p ow in n y być z czasem odpo
w ied n io uściślone. Nowe u sta le n ia w y m ag ają n iew ątpliw ie ciągłego p o stę p u zarów no w zak resie m eto d b adaw czych ja k rów n ież um iejętno ści o d n alezien ia o dpow iednich źródeł p oznania dziejow ego. D la histo rii sla
w izacji P o n iem n ia dy sp o n u jem y b ard zo nielicznym i źródłam i pisanym i.
S y n tezy p o w stałe w oparciu o p isan ą bazę źródłow ą istn ie ją już od d aw n a, co nie znaczy, że w y c z e rp u ją in te re su ją c ą nas tem aty k ę.
D oskonalszych m etod op raco w an ia i now y ch p y ta ń w y m a g a ją m a te ria ły językow e. P o w in n y one b yć tra k to w a n e bardziej in te g ra ln ie z po
zostały m m ate ria łe m źródłow ym dla p rad z iejó w i h istorii. K ateg o rią źródeł po szerzającą się d ynam icznie są jed n a k przed e w szy stkim m ate ria ły w ykopaliskow e. N a nich spoczyw a n iew ątp liw ie ciężar in te rp re ta c y jn y w p rah isto rii. P re cy z y jn e zabiegi źródłoznaw cze w ram a ch t r a d y c y jn e j m etod y w ykopaliskow ej nie zawsze ju ż obecnie w y starczają.
O d nalezienie sposobów do u sta le n ia jakości 'k u lturow ej społeczeństw w o p arciu o w y k o p alisk a o raz w y k ry cia istn iejąceg o zw iązku pom ię
dzy o k reślo n y m i zjaw isk am i k u ltu ro w y m i, archeologicznym i i e tn o g ra ficznym i, oczekuje n ad al p rah isto ry k ó w . Z arzucenie m etod y osadniczo- archeologicznej nie p o w in n o być rez y g n a c ją w ty m zakresie p ro b lem o wym . P o d ejm ow an e p ró b y rozw iązań w sk a z u ją na konieczność ko m p lek
sow ych b a d a ń źródeł: p isan ych , językow ych, archeologicznych, e tn o g ra ficznych i antropologicznych. Je d y n ie w ów czas w zględnie do kładnie r e k o n stru o w ać m ożna cechy sp o łeczeństw a składającego się n a jego jakość etniczną.
J u ż dziś, po pierw szy ch dyskusja-ch ró żny ch specjalistów , w olno w y
61 A. Z. K o w a l e n j a , S. S. S z u t a w, M ate rja ly z dagistoryi Turaw sz- czyn y, [w:] Pracy Archeologicznej K a m isji t. II, Mensk 1930, s. 363.
62 J. W. Ku c h a r e n k o , S re d n e w ie k o w y je pam jatniki Polesja, s. 34—37. Gro
dzisko w Zimnem, rej. W łodzimierz W ołyński nad Bugiem, należy do innej strefy geopolitycznej (zagrożenie od ludów stepowych).
e3 J. W. K u c h a r e n k o, Polesje i ego miesto..,, s. 30.
64 I. P. R u s a n o w a, O keram ikie ran niesrednewiekowych pamj/atknikow W er- chnego i Srednego Podneprowja, ,[w:] S lawjanie i Ruś, Moskwa 1968, s. 143—150;
t e n ż e , K a r ta rasprostranienja pa m ja tn ik o w tipa Korczak (VI—VII w. n.e.), [w:] D rew nije Stawianie i ich sosedi, Moskwa 1970, s. 93—96, Mapa — s. 94.
05 P. N. T r e t j a k o w , Finno-Ugry..., s. 2421- 254; J. W. K u c h a r e n k o, S red n e w ie k o w y je pam ja tn ik i Polesja, mapy, w ykaz stanowisk.
66 Por. mapa w ystępow ania poszczególnych form ceramicznych w czesnosłow iań
skich w dorzeczu Dniepru: I. N. T r e t j a k o w , Finno-Ugry..., ryc. 73 — s. 253 i od
pow iednio tekst oraz J. W. K u c h a r e n k o , Polesje i ego miesto, ryc. 7 ·— s. 42.
P O G R A N IC Z E B A Ł T O - S Ł O W IA Ń S K IE 211 su n ąć ok reślo n e p ro p o zy cje dotyczące re la c ji bałto -sło w iań sk ich w dorze
czu N iem na, ściślej b iorąc .n a z e w n ę trz n y ch ru b ie ż ac h tego te re n u : od zachodu, p o łu d n ia i w schodu. U w zględniając specyfik ę dziejow ą poszcze
gólnych ziem ro zp a trz y liśm y n iek tó re zagad nien ia zw iązane z procesam i slaw izacji’ k u ltu ro w e j i etn icznej obszarów : p o d laskich (w ododział N a rw i i N iem na), n a d d n ie p rza ń sk ich (m iędzyrzecze W ilii i D źw iny Z achodniej, w yż. O rszańska, Wyż. M ińska i dorzecze B erezy ny D nieprow ej) o raz po
łu d n io w eg o P o n iem n ia (Wyż. W ołkow yska, Wyż. N ow ogródzka i G rzę
da K opylska). Na M azurach W schodnich p lem io n a p ro tojaćw ieskie z a j
m ow ały ziem ie n a północ od B ieb rzy p rzez cały o k res w pływ ów rz y m skich, w ęd rów ek ludów i w czesne średniow iecze. E k sp an sja o sadn ictw a jaćw iesk ieg o w górę N iem n a zdaje się ry sow ać dopiero w IX i X w. Z a
pew ne p ro w ad ziło ją plem ię D eynow e. Rów nocześnie W yż. B iałostocka, górne dorzecze QNTarwi i ziem ie n a d M uchaw cem (praw y dopływ śro d k o w ego Bugu) aż po w ododział z P ry p e cią b y ły dom eną w schodniego od
łam u M azow szan, k tó ry um ow nie nazw ać w olno „S taro p o d lasian am i”.
P lem io n a litew sk ie w I tys., n.e. nie sięgn ęły dalej n a zachodzie ja k do N iem n a i Szczary, o b e jm u ją c sw oim zasięgiem Wyż. O szm iańską 67.
W św ietle b a d a ń językoznaw czych dorzecze N a rw i leżało n a g ran icy o dw iecznych tery to rió w p ra b a łty c k ic h i p rasłow iań skich . P e w n e w a h a n ia w in te rp re ta c ji m ate ria łu h y d ronim icznego w śród b adaczy w y p ły w a ją z nie dość ścisłej d a ta c ji poszczególnych nazw . P rócz rzad kieg o zalu d n ie
n ia Wyż. B iałostockiej w w iekach V — IX, flu k tu a c ji dem ograficznych, k rzyżow ania się w p ły w ó w k u ltu ro w y c h i etnicznych p rz e d X III w., pod
k reślić trz e b a o d d ziały w an ie późnej k o lo n izacji litew sk iej (XIV— XV I w.) n a toponim ię i h y d ro n im ię P odlasia. Na uw ag ę zasług uje teza T. L e h r a - S p ł a w i ń s k i e g o i S. R o s p o n d a o dw óch stre fa c h h y d ro nim ii p rasło w iań sk iej, z k tó ry m i k o resp o n d u ją zasięgi k u ltu r archeologicznych:
grobów jam o w ych (w enedzka) n a zachodzie i zarubinieckiej n a w scho
dzie. G ranica zarów no m iędzy ow ym i stre fa m i h y d ro n im ii ja k i k u ltu ro w y m i szła w zdłuż p o łu d nik o w eg o biegu B ugu. Obie w y m ienione k u ltu r y g enetycznie zw iązane są z archeologiczną k u ltu rą w schodniopom orską (J. K o s t r z e w s k i , J. W. K u c h a r e n k o).
W ododział D źw iny Z achodniej, górnego D n ie p ru i N iem na stan ow ił p rzyb liżo n ą stre fę g ran iczną B ałtów litew sk ic h i B ałtów w schodnich.
W pływ y w schodnioprasłow iańsikiej k u ltu r y zaru b in ieck iej sięgnęły n ad B erezy n ę D nieprow ą i g ó rn y D n iep r n a przeło m ie er. Zasięg zachodnio- p ra b a łty c k iej k u ltu ry ceram ik i kresk o w an ej w okresie w pływ ów rz y m sk ich ograniczał się do ziem dorzecza N iem na, Wyż. M ińskiej i w ąskiego p a sa ziem p rzyległych. Na o bszarach m iędzy źródłam i Oki, D źw iny Z a
chodniej i N iem na plem io n a b a łty c k ie m ieszkały w przem ieszan iu z en k law am i słow iańskim i do V I— V III w. P rz estrz e n ie nad górną B erezyną oraz w ododziały N iem na od p o łu d n ia i w schodu b y ły w p e łn i k o n tro lo w ane p rzez B ałtów litew sk ic h do końca V III w. (ok. 750— 800 r.). P o
tw ie rd z a ją to znaleziska w B ancerow szczyźnie i W irtkach. Koło Połocka ju ż w V III— IX w. Słow ianie o siągnęli zdaje się m ak sy m aln y swój za
k re s osadniczy, tj. zajęli dolne dorzecze D zisny. Później slaw izacja ro b iła isto tn e p o stę p y ty lk o n a o bszarach g raniczący ch z system em h y d ro g raficzn y m D niepru.
N a przełom ie e r i w o kresie w pływ ów rzy m sk ich b asen P ry p e ci s ta now ił antropo g eo g raficzn ą ru b ież b ałto -słow iań sk ą. P o w ęd ró w kach Go
67 J. T y s z k i e w i c z , Pogranicze ku ltur w dorzeczu Narwi, cz. IV, rozdz. 2 i 3.
tów i P ra sło w ia n znad dolnej W isły (II—IV w.) o raz n ajazd ach H unów duża część P o lesia b y ła niem al bezludna. W, V I—V II w. n astą p iło ro z szerzenie się etn o su zachodniosłow iańskiego (P ro to d u leb i znad Bugu) k u w schodow i. F o rm u je się w te d y zapew ne plem ię D rew lan n a p o łu d n ie od dolnej P ry p eci. Słow iańskie gody w VI— V III w. ‘sk u p ia ją się n a p ół
nocy (Chotom el, Chilczice, B abka), ty lk o n a p o graniczu z B ałtam i.
N a zakończenie z całym p rze k o n a n ie m stw ierd zić trz e b a, że obraz po
stę p u ją ce j 'slaw izacji dorzecza górnego N iem na w ym ag a szerokich ra m chronologicznych. Ze w zględów m etodycznych i rzeczow ych ro zw ażan ia nasze należałoby doprow adzić do X II w ieku, u zy sku jąc lepszą p e rs p e k ty w ę i szerszą podstaw ę uogólnień 68. W iele z om aw ianych w yżej sp raw w yjaśn ić m ogą jed y n ie p rze d staw ie n ia k a rto g rafic z n e , k tó ry c h w y b ó r w raz z an eksem załączam y.
ANEKSY DO MAP:
M a p a 1: U stalenie zasięgów grup etnicznych w pradziejach należy oprzeć na m ożliw ie dokładnej interpretacji źródeł językow ych, pisanych i archeologicznych.
Szczególne znaczenie m ają dwa pierw sze typy źródeł pozwalające w nikać w zjaw i
ska określające etnos: w ięź św iadom ości grupowej i język. W ychodząc od tych u sta
leń można im przyporządkować, posługując się m etodą retrogresywną, poszczegól
ne kultury archeologiczne. Najw iększe zasługi położył na tym polu T. L e h r - S p ł a w i ń s ki : O pochodzeniu i praojczyźnie Słowian, Poznań 1946; Zagadnienie pocho~
dzenia Słowian w św ietle nauki polskiej i rosyjskiej, „Św iatow it” t. XX, 1948—1949, s. 25—58; K o n sp e k t zarysu etnogenezy Słowian, [w:] Z polskich stu diów sla w isty cz
nych, seria 2: Językozn aw stw o, W arszawa 1963 s. 5—11; G rupy e tn ic zn o-ję zy kow e wśród Słowian, [w:] Słow n ik Staroży tnośc i Słowiańskich t. II, cz. 1, Poznań 1964, s. 171 n. (tu literatura). Za syntezę jego ustaleń tyczących zasięgu praojczyzny S ło w ian uznać można artykuł pt. Rozmieszczenie geograficzne prasłowiańskich nazw
wodnych, „Rocznik Slaw istyczny” t. X X I, 1960, cz. 1, s. 5—22. Wychodząc z założenia, że najw iększą trw ałością odznacza się hydronimia, pozwalając cofać się w prahi
storię (por.: J. R o z w a d o w s k i , Studia nad n a zw a m i w ó d słowiańskich, Kraków 1948) T. Lehr-Spław iński w ytyczył starszą CI) i m łodszą (II) strefę nazew nictw a rzecznego. Obie strefy pochodzić m ają jeszcze z doby prasłowiańskiej, tj. sprzed po
czątków V w. n.e. Tezę T. L ehra-Spław ińskiego rozwinął S. R o s p o n d : Prasło- wianie w św ietle onomastyki, [w:] I M ię dzyn arodow y Kongres Archeologii S łow iań skiej, sekcja I, W rocław 1968, s. 109—137. Na podstawie m apy T. Lehra-Spław ińskiego (op. cit., s. 9: „Szkic zasięgu prasłowiańskich nazw rzecznych”) i m apy S. Rosponda (op. cit., po s. 120, ryc. 3: — „Schem atyczne ujęcie hydronim ii srefy prasłowiańskiej I і II”) przedstaw iłem północny zasięg hydronim ii prasłowiańskiej oraz jej granicę m iędzystrefową. Stanowiska obu badaczy są niem al identyczne. T. Lehr-Spław iński włącza do zachodniej strefy prasłowiańskiej dorzecza Pregoły (bez źródeł) i Narwi (bez Augustowskiego i wschodniej części Wyż. Białostockiej). Granicę m iędzy za
chodnią i wschodnią strefą prasłowiańską zaczyna u źródeł Leśnej (jej dorzecze zalicza do strefy I) i prowadzi w górę Bugu, a potem na Lubaczów. S. Rosponad strefę I kończy na wododziałach: Pregoły i Niemna, oraz Biebrzy i Niemna. Żródliska N arwi (Puszcza Białowieska) uznaje za punkt styku obu stref prasłowiańskich i te rytorium prabałtyckiego. Bliższe badania wskazują, że naturalnym punktem oparcia pierwotnych granic antropogeograficznych była Wyż. Białostocka i cały płaskowyż
68 Artykuł w przygotowaniu: J. T y s z k i e w i c z , Proces slawizacji zie m do
rzecza Niemna w VI—X I w. (do „Przeglądu Historycznego”).
P O G R A N I C Z E B A Ł T O - S Ł O W I A N S K IE 213
Mapa 1: Zasięgi grup etnicznych w starożytności w g danych hydronimii; 1 — Za
sięg obszarów prasłowiańskich z podziałem na strefę pierwotną (I) i wtórną (II).
Wg T. L e h r - S p ł a w i ń s k i e g o i S. R o s p o n d a . 2 — Terytoria prabałtyckie:
A — plem iona na zachodzie В — plemiona wschodnie. Wg propozycji J. A n t o n i e w i c z a . 3 — Północna granica obszarów z hydronim ią irańską (scytyjską). Wg W.
N. T o p o r o w a i O. N. T r u b a c z o w a . 4. ·—J Obszar hydronim ów zachodniobał- tyckich z sufiksem : -ija. 5 — Obszar hydronim ów zachodniobałtyckich z sufiksem -da.
w ododziału m iędzym orskiego (między Niemnem , N arwią i Prypecią). Por. J. T y s z - w i e w i с z, Pogranicze kultur w dorzeczu N a rw i w e w c ze s n y m średniowieczu (375—1250), m aszynopis pracy doktorskiej, 1970. Czynniki antropogeograficzne w łą czały dorzecze Leśnej i Muchawca do strefy zachodniosłowiańskiej. Północny za
sięg wschodnioprasłowiańskiej strefy hydronim icznej T. Lehr-Spław iński i S. R e
spond zgodnie poprowadzili od Puszczy B iałow ieskiej, przez Jez. W ygonowskie do Dniepru. Pierw szy doprowadził lin ię do Bobrujska i Rogaczewa, drugi z badaczy natom iast tylko do ujścia Berezyny w Dniepr, tj. bardziej na południe.
Archeolodzy i językoznaw cy są skłonni granicę bałtycko-słow iańską w starożyt
ności opierać o Prypeć i Pinę (H. M o o r a, W. N. T o p o r o w i O. N. T r u b a- c z e w , P. N. T r e t j a k o w , W. J. K u c h a r e n k o , J. A n t o n i e w i c z ) ew entu alnie o wododział prypecko-niem eński. Por. cytow ane w tekście opracowania:
J. A n t o n i e w i c z , Tribal Territories...; t e n ż e , Problem stref pogranicznych Bał
tó w ; J. W. K u c h a r e n k o , Polesje i ego miesto (tutaj liczne mapy). Podział na B a ł
tów zachodnich i wschodnich, w skazany w przybliżeniu na rzece Druti oraz w od o
dziale Berezyny Dnieprowej i Dźwiny, zaproponował J. A n t o n i e w i c z (1966).
D yskusyjna jest relacja przestrzenna Bałtów wschodnich i Słowian wschodnich na lew ym brzegu Dniepru. Prócz w ym ienionych prac por.: H. U ł a s z y n , Praojczyzn a Słowian, Łódź 1959; P. N. T r e t j a k o w , Finno-Ugry...; W. A. I l i ń s k a j a, W wostocznoj granice rasselenija S ła wja n w rannom železnom wiekie, [w:] I Mię
d zy n a ro d o w y Kongres Archeologii Słowiańskiej, sekcja II, W rocław 1969, s. 207—
Mapa 2: K ultury archeologiczne w początkach naszej ery: 1 — Zasięgi kultur pra- bałtyckich (VII w. p.n.e. — IV w. n.e.). ZB ·— kultura ceram iki kreskowanej (za- chodniobałtycka); WB — kultura dniepro-dźw ińska (wschodniobałtycka). 2 — Ob
szar kultury zarubinieckiej. 3 — Strefa, na szlaku znad M. Bałtyckiego do M. Czar
nego, w której w ystępują zabytki związane z kulturą tzw. gocko-gepidzką. Wg J. K u c h a r e n k i. 4 — W schodnia granica grobów jamowych.
219; W. W. S e d o w, S ławjanie Wierchnego P odneprow ja i Podwinja. Hydronim ia zachodnio-bałtycka (sufiksy: -da, -ija) przedstawiona została za opracowaniem J. A n t o n i e w i c z a : Tribal Territories..., fig. 2, s. 13. Publikacja S. T a r v y d a s , Indoeuropiečiai, Vilnius 1970 (s. 24—45) jest zbyt jednostronna.
M a p a 2: Kultura ceram iki kreskowanej była długotrwałą kulturą archeolo
giczną (VII w. p.n.e. — IV/V w. n.e.). Terytorium jej ulegało zmianom, szczególnie w okresie w pływ ów rzym skich na wschodzie. W dawniejszej literaturze obszar k u l
tury osiedli obronnych z ceramiką kreskowaną, rozciągano na całe dorzecze N iem na (bez Jaćwieży), lewobrzeże Prypeci oraz dorzecza Berezyny i Druti po Dniepr (P. N. T r e t j a k o w , J. A n t o n i e w i c z ) . Na północy włączano tereny nad dolną i środkową Dźwiną. Obecnie dorzecze D źw iny oddaje się innej kulturze prabał- tyckiej, tzw. dniepro-dźwińskiej (VII w. p.n.e. — III/IV w. n.e.). Por. L. D. P o b o 1, Bielorusskoje Podneprowje w I tys. n.e., [w:] I M iędzyn arodow y Kon gres Archeologii Słowiańskiej, sekcja II, 1969, rys. 1 — s. 307 i rys. 5 — s. 312; Oczerki po archeologii Białorussii, cz. 1, 1970, s. 184·—1'97. Pośrednie stanow isko zajmuje L. W. A l e k s e - j e w (Polockaja zemlja, 1966) dorzecze D zisny dając kulturze dniepro-dźwińskiej, dalej zaś na zachód rozciągając obszar kultury ceram iki kreskowanej. Trzon tery
torialny kultury ceram iki kreskowanej, n iew ątpliw ie etnicznie zachodniobałtyckiej, zajm ował całe prawe dorzecze Niem na. Lew e brzegi: Jaćw ież w dorzeczu Szeszupy,
