INTENSYWNOŒÆ ZWI¥ZKÓW GOSPODARSTW ROLNYCH Z OTOCZENIEM RYNKOWYM W ŒWIETLE TRANSFERÓW FINANSOWYCH. PRÓBA ZASTOSOWANIA SYNTETYCZNEGO

Aleksander Grzelak

Akademia Ekonomiczna w Poznaniu

INTENSYWNOŒÆ ZWI¥ZKÓW GOSPODARSTW ROLNYCH Z OTOCZENIEM RYNKOWYM W ŒWIETLE TRANSFERÓW FINANSOWYCH. PRÓBA ZASTOSOWANIA SYNTETYCZNEGO

WSKANIKA

THE INTENSITY OF RELATIONSHIPS OF FARMS WITH MARKET ENVIRONMENT IN LIGHT OF FINANCIAL TRANSFERS. THE

ATTEMPT OF USING OF SYNTHETIC COEFFICEINT

S³owa kluczowe: gospodarstwo rolne, rynek, transfery, intensywnoœæ powi¹zañ

Synopsis. Przeanalizowano zmiany w intensywnoœci powi¹zañ gospodarstw rolnych z rynkiem w latach 1990-2001. Zrealizowane zosta³o to przez pryzmat transferów gospodarstw z otoczeniem. Odnotowano wzrost zaanga¿owania badanych gospodarstw rolnych w procesy rynkowe, we wszystkich grupach obszaro- wych gospodarstw rolnych. Wskazywaæ to mo¿e na rosn¹ce zale¿noœci gospodarstw rolnych od œwiata zewnêtrznego. Wzrost ten by³ jednak¿e zró¿nicowany, co œwiadczy o ró¿nych reakcjach dostosowawczych gospodarstw. Dostrze¿ono, i¿ zwiêkszenie zaanga¿owania badanych gospodarstw w procesy rynkowe wi¹za³o siê ze spadkiem dochodów realnych, co by³o konsekwencj¹ deprecjacji rolnictwa w okresie urynkowiania gospodarki.

Wstêp

Gospodarstwo rolne powi¹zane jest z otoczeniem rynkowym

m.in. w wymiarze ekonomicz- nym (w tym produkcyjnym). Sprowadza siê to do zakupu œrodków produkcji, korzystania z us³ugi z zewnêtrznych czynników produkcji, procesów inwestycyjnych, regulacji zobowi¹zañ publiczno-prawnych, a z drugiej strony sprzeda¿y produkcji rolnej i otrzymywania dotacji. W artykule dokonano oceny powi¹zañ gospodarstw rolnych z otoczeniem rynkowym w kontek-

œcie ich intensywnoœci (rozumianej jako odniesienie badanego parametru do gospodarstwa i area³u) przez pryzmat powi¹zañ finansowych z otoczeniem. Pozwala to na pomiar aktywnoœci ekonomicznej gospodarstw rolnych. Zagadnienie to jest nie mniej wa¿ne od efektywnoœci owej aktywnoœci, wyra¿onej np. przez dochody, poniewa¿ umo¿liwia ocenê wysi³ków gospodarstw rolnych w zakresie zmian swojej sytuacji ekonomicznej. W tym celu zaproponowano alterna-

1 W artykule otoczenie rynkowe rozumiane jest w sensie zbytu, zaopatrzenia, instytucji pañstwowych.

St¹d kategorie rynku oraz otoczenia rynkowego u¿ywane s¹ zamiennie.

tywny wzglêdem stopnia i poziomu towarowoœci sposób kwantyfikacji. W analizach wykorzy- stano wyniki rachunkowoœci rolnej za lata 1990-2001. Nale¿y zwróciæ uwagê, ¿e ze wzglêdu na celowoœæ tej próby, nie jest ona reprezentatywna dla populacji wszystkich gospodarstw rol- nych w Polsce. Nie przekreœla to jednak¿e mo¿liwoœci ich wykorzystania w celu wstêpnego rozpoznania badanych zjawisk, zw³aszcza tych, do których oceny wymagane s¹ dane szczegó-

³owe. Taka sytuacja wystêpuje w³aœnie w przypadku analiz opisanych w artykule. Ponadto uwagê zwraca periodycznoœæ wyników badañ rachunkowoœci rolnej, co umo¿liwia ich wyko- rzystanie w d³u¿szym okresie do ocen dynamicznych. Pozwala to na zbadanie zmian aktywno-

œci gospodarstw rolnych w zakresie ich relacji z otoczeniem.

Wykorzystana metoda badañ

Tradycyjnie do oceny powi¹zañ gospodarstw rolnych z rynkiem wykorzystuje siê wskaŸ- nik stopnia, b¹dŸ poziomu towarowoœci [Rychlik, Kosieradzki 1981]. W artykule podjêto próbê stworzenia wskaŸnika obrazuj¹cego zaanga¿owanie gospodarstw rolnych w procesy rynkowe z nieco innej perspektywy. Punktem wyjœcia jest stwierdzenie, ¿e gospodarstwo jest tym silniej zwi¹zane z rynkiem, im wiêksza jest wartoœæ strumieni „zasilaj¹cych” i „wychodz¹cych” z go- spodarstwa niezale¿nie od ich kierunku. Owe strumienie obrazuj¹ dzia³alnoœæ gospodarstw rolnych w sensie kontaktów z rynkiem i wyra¿aj¹ wartoœæ zakupów, sprzeda¿y, powi¹zañ z pañstwem, sektorem finansowym, a tak¿e inwestycji. Te ostatnie stanowi¹ o przysz³ym rozwoju gospodarstw. Sumaryczna wartoœæ strumieni zwi¹zanych z gospodarstwem decyduje o sile relacji z otoczeniem i na tej podstawie zbudowany zosta³ wskaŸnik intensywnoœci zwi¹zków gospodarstw rolnych z rynkiem

. Warto zwróciæ uwagê na to, ¿e jest on wypadkow¹ oddzia³y- wania czynników niemierzalnych, takich jak: integracje poziome i pionowe, czy postêp w rolnic- twie, jak równie¿ uwarunkowañ makroekonomicznych, regionalnych.

Syntetyczny wskaŸnik intensywnoœci zwi¹zków gospodarstwa rolnego z rynkiem = przy- chody ze sprzeda¿y produkcji towarowej + dotacje bezpoœrednie + zakupy œrodków produkcji (nak³ady) + transfery do bud¿etu pañstwa i bud¿etów jednostek samorz¹du terytorialnego + op³ata zewnêtrznych czynników wytwórczych + ubezpieczenia + inwestycje

. Zaproponowany wskaŸnik jest bardziej odporny na zmiany relacji cenowych (no¿yce cen) ni¿ stopieñ towarowo-

œci, z uwagi na to, ¿e uwzglêdnia on tak¿e sk³adniki pochodz¹ce z zewn¹trz gospodarstwa.

Ekonomiczny sens tego wskaŸnika sprowadza siê do oceny zmian wartoœci ca³kowitych transferów w odniesieniu do wybranej jednostki (tj. gospodarstwa

, area³u) i tym samym okre-

œlenia zaanga¿owania gospodarstw w procesy rynkowe w ujêciu dynamicznym, lub w porów- naniach pomiêdzy gospodarstwami. Warto jednak zwróciæ uwagê na to, ¿e mo¿na go rozpatry- waæ i porównywaæ w odniesieniu do gospodarstw, gdzie przyjêto t¹ sam¹ metodê okreœlania wartoœci poszczególnych sk³adników transferów zwi¹zanych z dzia³alnoœci¹ gospodarstwa rolnego. Jednoczeœnie, aby wykorzystywaæ omawiany wskaŸnik w ujêciu dynamicznym nale¿y pos³ugiwaæ siê wielkoœciami realnymi, np. w odniesieniu do okresu wyjœciowego, czego zreszt¹ dokonano w dalszej czêœci artyku³u. Wzrost analizowanego wskaŸnika œwiadczy wiêc o wiêk- szym zaanga¿owaniu gospodarstwa w procesy rynkowe. Dlatego o ile zale¿noœæ pomiêdzy wzrostem wielkoœci gospodarstwa (w ha), a wzrostem absolutnej intensywnoœci zwi¹zków z

2 We wskaŸniku pominiêto wartoœæ kredytów zaci¹gniêtych przez gospodarstwo, co wynika z tego, ¿e jeœli maj¹ przeznaczenie inwestycyjne, to s¹ zawarte w inwestycjach, a jeœli s¹ to kredyty obrotowe, to w nak³adach gospodarstwa. W ten sposób zapobiega siê podwójnemu liczeniu tych samych w sensie prze- znaczenia œrodków oraz zostaje ominiêty problemu kredytów konsumpcyjnych.

3 Wyniki rachunkowoœci rolnej odnosz¹ siê do œredniej z badanych gospodarstw rolnych objêtych syste- mem rachunkowoœci rolnej pod kierownictwem IERiG¯, por. Wyniki rachunkowoœci rolnej gospodarstw indywidualnych w 2001 r., IERiG¯, Warszawa 2003 r.

otoczeniem rynkowym wydaje siê oczywista, o tyle w przypadku intensywnoœci w odniesieniu do area³u nale¿y spodziewaæ siê bardziej z³o¿onych prawid³owoœci. Poza tym nale¿y mieæ œwia- domoœæ, ¿e intensywnoœæ powi¹zañ gospodarstw rolnych z rynkiem mo¿e byæ tak¿e poœrednio wspomagana przez np. subsydiowanie kredytów, wsparcie cenowe, doradztwo rolnicze, zaku- py interwencyjne produktów rolnych, czy ró¿ne formy wspomagania otoczenia rolnictwa (do- towanie nawozów wapniowych, zwalczanie chorób zwierzêcych, wspomaganie finansowania melioracji wodnych).

Ocena zmian zaanga¿owania gospodarstw rolnych w procesy rynkowe

W latach 1990-2001 wyraŸnie nast¹pi³o zró¿- nicowanie w zakresie in- tensywnoœci powi¹zañ gospodarstw rolnych z rynkiem pomiêdzy ró¿ny- mi grupami obszarowymi gospodarstw (tab. 1). Dla grupy gospodarstw u¿yt- kuj¹cych powy¿ej 15 ha wzrost zaanga¿owania w procesy rynkowe by³ szczególnie silny. Zjawi- sko to by³o konsekwen- cj¹ m.in. zwiêkszenia are- a³u gruntów w tej grupie gospodarstw, aczkolwiek dynamika intensywnoœci powi¹zañ w odniesieniu do 1 ha by³a w tym przy- padku tak¿e najwiêksza.

W jednostkach nale¿¹- cych do tej grupy obsza- rowej nak³ady inwesty- cyjne, jak potwierdzaj¹ wyniki PSR 2002, gwa- rantowa³y na ogó³ repro- dukcjê rozszerzon¹.

Œwiadczyæ to mo¿e o ich modernizacji. Jednocze-

œnie gospodarstwa te w 2002 r. dostarcza³y ok.

35% produkcji towaro- wej, stanowi¹c 10% go- spodarstw, co wi¹¿e siê z tym, ¿e a¿ 97% z nich pro- dukuje g³ównie na rynek.

Z kolei gospodarstwa

h c y n l o r w t s r a d o p s o g ñ a z

¹ i w o p i c

œ o n w y s n e t n i y n a i m Z . 1 a l e b a

Trynkiemzuwzglêdnieniemgrupobszarowychoraztypówgos- zodarstw*

p

h c y n l o r w t s r a d o p s o g ñ a z

¹ i w o p i c

œ o n w y s n e t n i w y n a i m

Z zrynkiemzewzglêdunagrupyobszarowe[%] e

i n e i n l ó g e z c z s y

W 1-7ha 7-15ha powy¿ej a h 5

1 15-50 a

h powy¿ej a h 0 5 o w t s r a d o p s o g a n e i n t ê i c e z r

P zdanejgrupy 0

9 9 1 : 1 0 0 2001:1998 2994:1990 1

2 , 1 2 ++3,0

7 , 8 2

–

1 , 7 1 +–8,9

0 , 8 2

–

2 , 2 9 1 + +7,6

8 , 8

–

*

*,9 5 +**

*

*3,3 1 +** a

h 1 a n u i n e i s e i n d o w 0

9 9 1 : 1 0 0 2001:1998 2994:1990 1

9 , 6 +1,5

–2,0 2

–

4 , 3 +4,9

–0,6 2

–

1 , 3 1 ++4,4

3 , 4 1

–

*

*,3 5 +**

*

*,9 1 +**

h c y n l o r w t s r a d o p s o g ñ a z

¹ i w o p i c

œ o n w y s n e t n i w y n a i m

Z zrynkiemzewzglêdunatypygospodarstw[%] e

i n e i n l ó g e z c z s y

W uprawy

e w o l o p–AB

a t ê z r e i w

zionepaszami w

y

¿treœciwymi–H

a j c k u d o r

pieszana–I m

y p u r g j e n a d z o w t s r a d o p s o g a n e i n t ê i c e z r P

*

*

* 8 9 9 1 : 1 0 0

2 –1,0 +6,1 +13,3

a h 1 a n u i n e i s e i n d o w

*

*

* 8 9 9 1 : 1 0 0

2 –2,6 +4,4 +11,9

.r o p ( N D A F u m e t s y s g w w t s r a d o p s o g e n j y c k u d o r p y p y t o i z d o h C

* ynikirachunkowoœcirolnejgospodarstwindywidualnych,IERiG¯, Warszawa2002 .r.)Zuwaginarelatywnieniewielkie ilczebnoœci Wozosta³ychtypówgospodarstwpominiêtojewanailzach. p**Zuwaginato,¿edopierood1995woifcjalnychzestawieniach

¹ n l o r æ

œ o w o k n u h c a r h c y c

¹ z d a w o r p h c y n l o r w t s r a d o p s o g w ó k i n y

wprowadzonopodzia³nadodatkowegrupygospodarstwpowy¿ej15ha, wniektórychporównaniachbrakjeststosownychdanych.

w**Uwzglêdnieniewwynikachrachunkowoœcigospodarstwrolnych

*ypówprodukcyjnychmia³omiejsceod1998 .r

tród³o:Wynikirachunkowoœcirolnejgospodarstwindywidualnychzlat

990-2001. 1

mniejsze poszukiwa³y innych œcie¿ek aktywnoœci ekonomicznej ni¿ przez maksymalizacjê powi¹- zañ z otoczeniem, wykorzystuj¹c np. pozarolnicze Ÿród³a dochodu.

Najwy¿szy wzrost zaanga¿owania gospodarstw rolnych w procesy rynkowe na 1 ha UR odnotowano dla grupy gospodarstw 15-50 ha. Wydaje siê, ¿e s¹ one szczególnie predysponowa- ne do podnoszenia konkurencyjnoœci. Wynika to z ich oparcia na rodzinnych zasobach pracy, wiêkszej elastycznoœci dzia³ania w zakresie optymalizacji zasobów produkcyjnych, profilu pro- dukcji, jak równie¿ relatywnie niewielkim negatywnym oddzia³ywaniu na œrodowisko naturalne.

Istotne ró¿nice odnotowano tak¿e w zakresie powi¹zañ gospodarstw rolnych z otoczeniem w przypadku ró¿nych typów produkcyjnych. Dla upraw polowych (g³ównie produkcja zbó¿) w latach 1998-2001 mia³ miejsce spadek intensywnoœci, co wynikaæ mo¿e ze wzrostu ziemioch³on- noœci produkcji w tych jednostkach. Gospodarstwa o tym kierunku produkcji z regu³y gospo- daruj¹ na wiêkszych area³ach, co wynika z relatywnie w tym przypadku ni¿szych nak³adów kapita³owych. Z kolei znaczny wzrost mia³ miejsce w przypadku gospodarstw o zró¿nicowanym kierunku produkcji. W warunkach dekoniunktury w rolnictwie, a zw³aszcza braku stabilizacji organizacji rynków rolnych dywersyfikacja produkcji mo¿e byæ swego rodzaju zabezpiecze- niem dla rozwoju gospodarstw rolnych. Zmiana natomiast warunków zewnêtrznych wynikaj¹- ca z integracji z UE, wiêksza stabilizacja rynków rolnych mo¿e stymulowaæ w wiêkszym zakresie specjalizacjê gospodarstw rolnych. Warto jednak¿e zauwa¿yæ w tym miejscu, ¿e tendencja do wzrostu znaczenia programów rolno-œrodowiskowych w UE, rosn¹ca œwiadomoœæ wytwarza- nia przez rolnictwo dóbr publicznych ma szanse wp³ywaæ z kolei na ró¿norodnoœæ rolnictwa.

Podsumowanie

Przeprowadzone w niniejszym artykule analizy sk³aniaj¹ do nastêpuj¹cych konkluzji:

1. Miar¹ oceny intensywnoœci zwi¹zków gospodarstw rolnych z otoczeniem rynkowym mo¿e byæ zaproponowany wskaŸnik wykorzystuj¹cy wartoœæ transferów gospodarstw z otocze- niem. Umo¿liwia on sumaryczn¹ ocenê wysi³ków gospodarstw w zakresie sprzeda¿y, wyko- rzystania nak³adów zewnêtrznych, zewnêtrznych czynników wytwórczych, procesów in- westycyjnych, czy powi¹zañ z pañstwem. Przydatne w zakresie wykorzystania tego wskaŸnika s¹ wyniki rachunkowoœci rolnej ze wzglêdu na ich periodycznoœæ, szczegó³owoœæ, co po- zwala na oceny w ujêciu dynamicznym.

2. W latach 1990-2001 odnotowano wzrost zaanga¿owania badanych gospodarstw rolnych w procesy rynkowe we wszystkich grupach obszarowych gospodarstw rolnych. Wskazywaæ to mo¿e na silniejsze zale¿noœci gospodarstw rolnych od œwiata zewnêtrznego. Wzrost ten by³ jednak¿e zró¿nicowany, co œwiadczy o ró¿nych reakcjach dostosowawczych gospo- darstw. W przypadku gospodarstw wiêkszych wzrost zaanga¿owania mia³ miejsce g³ównie przez zwiêkszenie u¿ytkowanych gruntów. Jednoczeœnie mo¿na zauwa¿yæ, ¿e pocz¹tkow¹ reakcj¹ rolnictwa w Polsce na urynkowienie gospodarki by³o swoiste „zamkniêcie” siê na otoczenie rynkowe, co przejawia³o siê zmniejszeniem zaanga¿owania gospodarstw w rela- cje z otoczeniem. Wi¹za³o siê to z serwomechanizmem adaptacyjnym gospodarstw rolnych do zmieniaj¹cych siê warunków otoczenia, polegaj¹cym na regulowaniu poziomu spo¿ycia przez rodzinê rolnicz¹ i tym samym towarowoœci produkcji rolniczej, jak równie¿ obni¿aniu op³aty swojej pracy w uzyskiwanych przychodach w warunkach dekoniunktury, w celu ochrony w³asnego maj¹tku przed dekapitalizacj¹ [Czy¿ewski 1995].

3. Odnotowany znaczny wzrost intensywnoœci powi¹zañ gospodarstw rolnych z otoczeniem

w latach 1998-2001 mia³ miejsce w przypadku gospodarstw o zró¿nicowanym kierunku

produkcji. Wskazuje to, ¿e w warunkach dekoniunktury w rolnictwie, a zw³aszcza braku

stabilizacji organizacji rynków rolnych dywersyfikacja produkcji mo¿e okazaæ siê korzyst-

niejsza ni¿ specjalizacja.

4. Pomimo intensywniejszych powi¹zañ badanych gospodarstw rolnych z otoczeniem w ba- danym okresie (wg przedstawianego wskaŸnika wzrost mo¿na szacowaæ na ok.16% dla przeciêtnego gospodarstwa oraz na 3,6% w odniesieniu do 1 ha UR gospodarstwa prowa- dz¹cego rachunkowoœæ roln¹) nast¹pi³o obni¿enie realnych dochodów rolniczych œrednio o ok.30%, natomiast w relacji na 1 ha UR o 39% [por. Zegar 2004]. Dopiero uwzglêdnienie dochodów pozarolniczych pozwoli³o na utrzymanie ³¹cznych dochodów (tj. osobistych) na porównywalnym poziomie. Tak znaczna nieadekwatnoœæ pomiêdzy intensywnoœci¹ powi¹- zañ gospodarstw rolnych z rynkiem, a wydolnoœci¹ ekonomiczn¹ wyra¿on¹ dochodami wi¹za³a siê z deprecjacj¹ rolnictwa w warunkach transformacji gospodarki polskiej po 1990 r., tj. przejœcie od gospodarki planowej do rynkowej [Woœ 2004]. Chodzi tu m.in. o obni¿enie wsparcia bud¿etowego na rolnictwo [Czy¿ewski, Grzelak 2002] i niedorozwój otoczenia instytucjonalnego [Wilkin 2000]. Trudno jest bowiem oczekiwaæ, aby mechanizm rynkowy wykreowa³ w rolnictwie presjê konkurencyjn¹ podobn¹ do tej z pozarolniczych sektorów z uwagi na jego specyfikê, co w efekcie sprawia, i¿ impulsy rynkowe oddzia³ywuj¹ z inercj¹ oraz maj¹ ograniczony zasiêg.

W zwi¹zku z objêciem polskiego rolnictwa mechanizmami WPR nale¿y liczyæ siê z postêpu- j¹cym wzrostem zaanga¿owania gospodarstw rolnych w procesy rynkowe. Stymulowane one mog¹ byæ m.in. przez dop³aty bezpoœrednie. Mo¿na tak¿e przypuszczaæ, ¿e nast¹pi dalszy zró¿nicowany rozwój poszczególnych grup i typów gospodarstw, co wymagaæ bêdzie selek- tywnego oddzia³ywania na ten sektor przez instrumenty polityki rolnej.

Literatura

Czy¿ewski A. 1995: Makroekonomiczne uwarunkowania przedsiêbiorczoœci w agrobiznesie. [W:] Rozwój rolnictwa i agrobiznesu w skali krajowej i lokalnej, red. A. Czy¿ewski. Wyd. ODR w Sielinku, Poznañ, s.25-26.

Czy¿ewski A., Grzelak A. 2002: Wp³yw polityki monetarnej i fiskalnej na pozycjê rolnictwa w okresie transformacji. Wieœ i Rolnictwo, nr 2, s.49-67.

Rychlik T., Mosieradzki M. 1981: Podstawowe pojêcia w ekonomice rolnictwa. PWRiL, Warszawa, s.113.

Wilkin J. 2000: Polskie rolnictwo w procesie transformacji – mechanizmy, tendencje i efekty przemian.

Roczniki Naukowe SERiA, Tom II, Zeszyt 1, ZamoϾ, s.25-27.

Woœ A. 2004: W poszukiwaniu modelu rozwoju polskiego rolnictwa. IERiG¯, Warszawa.

Zegar J. 2004: Dochody w strategii rozwoju rolnictwa (na progu integracji europejskiej). IERiG¯, Warszawa.

Summary

The main aim of the article is analysis of changes in intensities of connections of farms with market in 1990-2001. It was conducted by prism of transfers of farms with environment. One has noticed growth of engagement of examined farms in market processes, in analysied period, in all area groups of farms.

Perhaps it points at growing dependences of farms on external world. This growth was however diverse, what show on different adjustment reactions of farms. One has state, that more engagement of farms in market processes, did not bring even maintenance level of real agriculture incomes, what was connected with depreciation of agriculture in period transition of economy in Poland.

Adres do korespondencji dr Aleksander Grzelak Akademia Ekonomiczna w Poznaniu Katedra Makroekonomii i Gospodarki ¯ywnoœciowej al. Niepodleg³oœci 10 60-967 Poznañ e-mail: agrzelak@interia.pl