Anna Magdalena Wołek
Justyniana Prima w relacj i Prokopiusza z Cezarei
InstytutFilologiiKlasycznejUJ
Justyniana Prima1 to rzymskie miasto,które istniało w latach 535 – 615 po Chrystusie (wszystkie wymieniane przeze mnie wydarzenia miały miejsce w latach po Chrystusie, w wypadku gdyby było inaczej,zostaje to oznaczone terminem przed Chr.).Założone zo- stało przez cesarza Justyniana I,który planowałdla niego wielką przyszłość jako siedziby arcybiskupa.Miasto położone było w pobliżu dzisiejszego Lebane w południowejSerbii. Justyniana,pomimo starań Bizantyńczyków,została bardzo szybko zdobyta izniszczona przez Słowian.Na jejruinach powstała słowiańska osada Caricin Grad,złożona,jak wyka- zują badania archeologiczne,z prostych jednoizbowych budynków oraz warsztatów rze- mieślniczych ikuźni.
Przedmiotem niniejszego artykułu będzie obraz tego – jakże pięknego a jednak krótko istniejącego – miasta w relacjiczłowieka,który byłświadkiem jego powstania iprawdopo- dobnie,jak ijemu współcześni,nie spodziewałsię tak szybkiego upadku.
Prokopiusz z Cezarei,bo o tym historyku właśnie będzie mowa,urodziłsię w Cezarei w Palestynie około 500 roku2.Informacje na tematjego życia czerpiemy głównie z ency- klopediiSuda,oraz z jego własnych dzieł(co,rzecz jasna,może nieco zaburzać obraz,choć nietrudno zauważyć,iż Prokopiusz absolutnie nie wykazuje tendencjido gloryfikowania swojejosoby,aniteż na niejsię nie skupia w swoich dziełach – bohateramisą Justynian Iiwódz Belizariusz).Wiemy,iż Prokopiusz odebrałstaranne wykształcenie retoryczne iprawnicze3, wielu naukowców przychyla się do tezy,iż studiowałw znanejszkole w Gazie4.W roku 527 historyk zostałdoradcą prawnym isekretarzem Belizariusza (który piastowałwówczas urząd dux Mesopotamiae).Prokopiusz towarzyszyłmu w największych kampaniach wojen- nych tego stulecia,będąc świadkiem zarówno sukcesów jak iporażek,iopisując je wszyst-
1 Pisownia zaczerpnięta została z najnowszejpolskiejpublikacjidotyczącejmiasta autorstwa Stanisława Turleja,por.biblio- grafia.Inne używane w nauce terminy to Justiniana Prima lub Iustiniana Prima)
2 Por.S.Stabryła,Historia literaturystarożytnejGrecjiiRzymu,Wrocław 2002,s.191.
3 Por.A.Cameron,Procopiusand theSixth Century.Berkeley 1985,s.7.
4 Por.J.A.S.Evans,Procopius.New York 1972,s.31.
kie w swoim opusmagnum,czyliHistoriiwojen (o tym dziele pisze szerzejw dalszejczęści artykułu).Widziałwojny z Persamina Wschodzie,byłrównież uczestnikiem wypraw do AfrykiiItalii.Podróżowałz Belizariuszem aż do roku 531.Wówczas,po bitwie pod Calli- nicum,Belizariusz zostałodwołany ipowróciłdo Konstantynopola wraz z Prokopiuszem5. W stolicy,w 532 roku Prokopiusz byłświadkiem powstania Nika,które zostało krwawo stłumione przez Belizariusza.Następnie cesarz wysyła Belizariusza na wyprawę przeciw Wandalom – tam dowiadujemy się nieco więcejo działalnościProkopiusza,który otrzy- muje do wykonania rozmaite misje,w tym szpiegowskie.Historyk wywiązuje się dobrze z powierzanych mu obowiązków iprzynosicenne informacje dotyczące nieprzyjaciela6. W roku 540 Prokopiusz uczestniczy w wyprawie przeciw Ostrogotom w Italiiiobronie Rzymu przed królem Witigesem (537-538),w czasie którejhistoryk udaje się do Neapolu, by zapewnić Belizariuszowizaopatrzenie iposiłki.W roku 542 Prokopiusz jestświadkiem wielkiejzarazy,która dziesiątkuje Imperium.Nie mamy informacji,co działo się później z Prokopiuszem iBelizariuszem.Być może wódz popadłw niełaskę cesarza lub po prostu przeszedłna zasłużoną emeryturę.Zerwanie kontaktów dowódcy ipisarza jestjednak zara- zem końcem opowieściProkopiusza,przez co nie wiemy,co tak naprawdę działo się z nimi ijak skończyło się ich życie (data śmierciProkopiusza nie jestznana,pojawia się mnóstwo hipotez,które jednak nie są przedmiotem niniejszego artykułu7).
Jeżelichodzio główne dzieło Prokopiusza,czyli Historię wojen (π π
,w rękopisach tytułowana także przez Focjusza ;w księdze Suda zaś
,łac.Debellis)to stanowiona opiswojen prowadzonych przez cesarza Justyniana I.Dzieło składa się z ośmiu ksiąg,podzielonych na wojny z Persami,WandalamiiGotami. Ostatnia księga stanowikompilację konfliktów iopowiada o zakończeniu każdego z nich.
Prokopiusz,wzorem Appiana,stosuje w swoim dziele porządek geograficzny.Czerpie ze swoich wielkich poprzedników:Herodota (liczne ekskursy historyczno-geograficzno-etno- graficzne,historie państw ikonfliktów,opozycja wschód – zachód,badanie przeszłości, rola Tyche iwydarzenia jako realizacja wolibogów,dużo mów ilistów,legendy,mity,opo- wiadania),Tukidydesa (zaczyna od archeologii,czylinajdawniejszych dziejów,które wyja- śniają jednocześnie genezę konfliktu,zna się na wojsku,polityce iekonomii,stosuje dużo mów,prezentuje szczegółowe portrety postaci)czy Polibiusza (realizuje postulaty,które we- dług Polibiusza powinien spełniać historyk:domaga się przede wszystkim od nich do- świadczenia w zakresie pragmata,to jest spraw politycznych iwojskowych,znajomości
5 Por.Procopius,DeBellis,I18.1-55.
6 Por.O.Jurewicz,Historia literatury bizantyńskiej.Wrocław 1984,s.36.
7 W dziele O Budowlach Prokopiusz pisze o wydarzeniach z 555 roku,ale w 559 doszło do najazdu Hunów iSłowian, walczyłzaś z nimiBelizariusz,zawaliła się także część kościoła Hagia Sofia – są to wydarzenia istotne,a historyk nigdzie o nich nie wspomniał,przypuszcza się więc albo już nie pisałalbo nie żył.
z autopsji terenów, w których mają miejsce opisywane wydarzenia oraz studiowania źródeł).Sam Prokopiusz mówiwe wstępie8,iż pisze swoje dzieło,by ważne wydarzenia epokinie zostały wymazane z pamięci.Zamierza pisać sineira etstudio,nie ukrywać żad- nych występków,nie gloryfikować przeszłościaniteraźniejszości.Uważa,iż prowadzone przez Justyniana wojny są niezwykle istotne,on zaś,jako ich uczestnik,a także człowiek wykształcony,jestodpowiednią osobą do ich opisania.
Drugim utworem Prokopiusza jest Historia Sekretna,tytułowana także jako historia wielobarwna π;w rękopisach lub π .Została ona odna- leziona setkilatpóźniejw Bibliotece Watykańskiej,choć wcześniejbyło o niejwiadomo ze wzmiankiw bizantyjskim leksykonie Suda (istnieją liczne wątpliwościdotyczące autorstwa tego dzieła,nie są one jednak przedmiotem niniejszego artykułu).Historia Sekretna ukazu- je tajne życie dworu cesarskiego.Na jaw wychodzą wszystkie dewiacje imroczne powiąza- nia cesarza Justyniana,jego żony Teodory oraz ich najbliższego otoczenia9.
Interesujące dla naszych rozważań dzieło O budowlach ( ,łac.De ædifi- cis)nie budzitak wielkiego zainteresowania jak dwa wymienione przeze mnie uprzednio.
Historia wojen to bogate źródło wiedzy dla historyków ikulturoznawców,badaczy nie tyl- ko kultury Bizancjum,lecz również kultury jego wrogów.Historia sekretna pełna jestskan- dali,romansów imagii,przez co nie tylko jestzwyczajnie interesująca dla przeciętnego czy- telnika,lecz również budziwiele kontrowersjiwśród badaczy.O budowlach to jedynie sześć krótkich ksiąg, zawierających opisy budowli wzniesionych przez cesarza Justyniana we wszystkich prowincjach Imperium – począwszy od samego Konstantynopola,poprzez gra- nicę perską,Armenię,wybrzeża Morza Czarnego,Azję Mniejszą,Egipt,Palestynę,Afrykę iEuropę10.Warto zaznaczyć,iż utwór ten jestrównież pierwszym bizantyńskim panegiry- kiem na cześć władcy – głównym bohaterem jestJustynian,wychwalany jako budowniczy ipolityk11.Dzieło zostało napisane w latach 553 – 555.Badacze zastanawiają się,co było przyczyną jego powstania – bardzo możliwe,iż Prokopiusz chciałodzyskać względy cesa- rza.Ostatnie księgiHistoriiwojen nie przedstawiały bowiem Justyniana w najlepszym świe- tle,widać było zmęczenie Prokopiusza ciągłymiwojnamiizawód spowodowany nietrwało- ścią podbojów.Dziełko O budowlach nie tylko wylicza wszystkie budowle sakralne iświec- kie,które wzniesiono na polecenie Justyniana,lecz również opisuje je (mniejlub bardziej szczegółowo, w zależności od – prawdopodobnie – materiału którym historyk dysponował),zajmuje się kwestiamitopografii,ornamentyki,kosztów iźródełfinansowa-
8 Por.Prokopiusz,DeBellis,I1.1nn.
9 Por.Stabryła,ibidem.,s.191.
10 Por.Downey G.,TheComposition ofProcopius’DeAedificis,“Transactionsand Proceedingsofthe American Philological Association”,vol.78,s.171.
11 Por.Sinko Tadeusz,Zaryshistoriiliteraturygreckiej,T.II,Warszawa 1964,s.808.
nia12.Dzieło rozpoczyna opiskościoła Hagia Sophia,najwspanialszejinajpiękniejszejświą- tyniImperium.Kolejno przedstawione są kościoły w Konstantynopolu oraz inne tamtejsze budowle:cysterny miejskie,pałace,porty,domy gościnne,a także termy Arkadiusza czy pełniące funkcje zdobnicze posąg konny Justyniana istudnię Teodory.Księga druga to opis miast Mezopotamii – zarówno tych wzniesionych(Amidy, Dary) jak i odbudowanych (Chalkida),a także wzniesionych nad Eufratem twierdz.Księga trzecia dotyczy miastAr- menii(zawiera również elementy historiitego regionu).Księga czwarta13to budowle imia- sta w Illyricum.Justynian miałumocnić wiele miastw Tessalii,Macedoniiina Pelponezie, czyniąc je trudniejszymido zdobycia,co w ówczesnym czasie było niezwykle istotne.Znaj- dujemy tu także opismiastnad Dunajem.Księga piąta zawiera opisważnych miejsc,takich jak Nikea czy Nikomedia,kościołów MatkiBoskiejw Jerozolimie ina górze Synaj,wybu- dowanych dróg oraz mostów na rzekach SiberisiSangaris.Znajdujemy tu także opisEfezu iwzniesionejtam świątyniświętego Jana.Księga szósta przynosiopowieść o miastach wzniesionych w Numidiiizachodnich prowincjach Afryki,a także o Egipcie (w tym oczy- wiście,Aleksandrii).
Cesarz Justynian jest w O budowlach przedstawiony jako ten,który uratowałiprze- kształciłpaństwo,odparłnajazdy barbarzyńców,oczyściłreligię z błędów,zreformowałpra- wa,umocniłgranice,jedne miasta odnowił,inne założył,zawsze dbało los idobrobyt mieszkańców,odznaczałsię mądrością,szlachetnością ihojnością14.Jego rządy uczyniły państwo silniejszym iwiększym,byłautorem wszelkich sukcesów militarnych,miałrów- nież w specjalne relacje z Bogiem,który wybrałgo,by następnie wspierać w jego działa- niach które prowadzą do ogólnego dobra15.
Widzimy zatem dzieło typowo panegiryczne,w którym cesarz,główny bohater,przed- stawiony zostaje jako postać wolna od wszelkich wad,władca mądry,hojny idobry.W tym samym tonie utrzymane są również opisy budowliimiastzawarte w omawianym przez nas dziele.Dlaczego dzieło Prokopiusza jesttak istotne przy opisie tego – nieistniejącego zbyt długo – miasta?OpisJustyniany nie jestdługianirozbudowany – rzec można raczej,iż la- koniczny.Niemniejjednak jestjedynym świadectwem16z tego okresu traktującym o nim sensu stricto.
Justynian I miałnakazać budowę miast dekretem wydanym w 535 roku.Justyniana Prima,która,jak nietrudno się domyślić,swą nazwę wzięła od imienia cesarza,miała zostać arcybiskupstwem,stolicą prefektury Illyricum (zastępując Tesaloniki– co do tego historycy
12 Por.Jurewicz,op.cit.s.40.
13 W którejznajdujemy także interesujący nasopisJustyniany.
14 Por.Prokopiusz,O budowlach I1.6 – 1.16.
15 Por.ibidem.II6.6.
16 Por.S.Turlej,Justyniana Prima,Kraków 2011,s.93.
nie są jednak zgodniipojawia się wiele wątpliwościihipotez),została również ogłoszona siedzibą diecezjidackiej.Justynian dbało założone przez siebie miasto – w roku 545 w ko- lejnym dekrecie potwierdziłprawa do episkopatu oraz wysokistatus miasta,co znajduje potwierdzenie także w listach,które wymieniałz papieżem Grzegorzem I.Jak już wspo- mnieliśmy na początku artykułu,już w 615 roku miasto zostało zniszczone przez Awarów.
Nie pomogły tutajsolidne mury izabezpieczenia,o których wspomina Prokopiusz,jak również fakt,iż miasto było tak ważnym itętniącym życiem ośrodkiem17.
Według Prokopiusza ważnym przyczynkiem do założenia miasta właśnie w tejokolicy, byłfakt,iż były to ojczyste strony cesarza.Justynian miałchcieć uhonorować w ten sposób miejsce swojego urodzenia18.Warto tu podkreślić,iż Prokopiusz uważał,że Justynian po- chodziłz okolic Tauresion,co wcale nie jesttakie pewne19irównież na ten tematistnieją liczne hipotezy.Przystępując do opisu,Prokopiusz wymienia wszystkie te rzeczy,które w jego ijemu współczesnych przekonaniu,świadczyć miały o świetnościibogactwie mia- sta.Są to zatem:małe targowiska,place,portyki,sklepy,łaźnie,znakomicie działający akwedukt,niezliczone,bogate świątynie,piękne ulice,fontanny,domy gościnne.Miasto tętniżyciem,jestbogate,a ludzie żyją w dobrobycie iszczęściu.Zwieńczeniem panegirycz- nego opisu jeststwierdzenie,iż miasto może być dumne z cesarza,zaścesarz ze wzniesienia tegoż miasta.Oczywiście,Prokopiusz podkreśla również fakt,iż Justyniana Prima to me- tropolia cywilna ikościelna,siedziba biskupa Illyricum20.Ma to,naturalnie,ogromne zna- czenie iczyniz miasta niezwykle ważny ośrodek21.
Zdawać by się mogło,że relacja Prokopiusza jestbardzo istotna ipomocna w mówieniu o założonym przez Justyniana I mieście.Niestety,są to jedynie pozory.Jak już zostało wspomniane,opisProkopiusza jestdość lakoniczny,szczególnie jeśliporównamy go do in- nych zawartych w O budowlach przedstawień.Historyk nie przekazuje nam żadnych infor- macjina tematpołożenia miasta,niczego,co pomogłoby w rekonstrukcjiilokalizacji.Nie znajdujemy informacjio ufortyfikowaniu miasta,co było w owych czasach niezwykle istot- ne ipojawiało się przy opisie innych miast22.Mury obronne izabezpieczenia odgrywały kluczową rolę w dobie tak licznych wojen inajazdów barbarzyńców (które przecież osta- tecznie przyczyniły się do upadku Justyniany).Miasta miały zapewniać obywatelom ochro- nę ibezpieczeństwo,nie ma natomiasto tym anisłowa w przekazie Prokopiusza.Dla czy- telnika,który nieco lepiejorientuje się w kulturze tamtych czasów oraz w charakterze pa-
17 Por.Prokopiusz,O Budowlach IV 1.15.
18 Por.ibidem IV 1.19-25.
19 Por.S.Turlej,op.cit.,s.97.
20 Por.Prokopiusz,O Budowlach IV 1.25.
21 Cała dyskusja na tematwiarygodnościtego przekazu:por.S,Turlejop.cit.,s.119nn.
22 Por.S.Turlej,op.cit.,s.110.
negiryków na tematmiast,oczywistym jest,iż przy opisie Justyniany Primy Prokopiusz ko- rzystałz utartych schematów,ukazując miasto takie,jakim być ono powinno.Jestto zatem utopijna wizja czystego,tętniącego życiem ośrodka,w którym obywatele pracują,żyją w dostatku isą szczęśliwi.Opis takimożna by przypasować do wielu miast.Nietrudno przecież znaleźć takie,w których stoją liczne świątynie,gościnne domy iportyki.Podobnie dość oczywistym jest,iż większe ośrodkipowinny mieć akwedukty,łaźnie,targi,jak rów- nież elementy zdobnicze,posągiczy fontanny.OpisJustyniany jestzatem jedynie panegiry- kiem na cześć miasta.
Rodzą się tutajdwa pytania.Po pierwsze:dlaczego opisJustyniany wygląda właśnie tak, po drugie:dlaczego historyk zdecydowałsię właśnie temu miastu poświęcić więcejmiejsca w swym dziele.Wydaje się,że historyk najzwyczajniejw świecie nie dysponowałżadnymi przekazamianiteż relacjamiświadków,które pomogłyby mu w bardziejszczegółowym opisie miasta.Brak informacjinadrobiłzatem warsztatem – znajomość historii,tradycjili- terackich iretoryczne wykształcenie pomogły mu stworzyć opis piękny,a zarazem w du- żym stopniu wiarygodny.Do rozważenia pozostaje nam tutajdrugie pytanie:dlaczego,wo- bec braku źródeł,Prokopiusz zdecydowałsię na opisJustyniany?Mógłprzecież z powodze- niem poświęcić więcejmiejsca innym miastom ibudowlom,które znallepiej.Odpowie- dzią tutajjestcharakter dzieła.Miałto być panegiryk na cześć Justyniana,trudno zatem było Prokopiuszowipominąć w swym przekazie ulubione miasto cesarza,założone przez niego inazwane jego imieniem.Wydaje się to logicznym rozwiązaniem – nawetnie wie- dząc o Justynianie Primie zbytwiele,historyk postarałsię wyróżnić ją tak,jak wyróżniałją Justynian,iukazać w jak najlepszym świetle.
Jak zatem widzimy,w relacjiProkopiusza Justyniana Prima to miasto niemalże utopijne – wielkiiważny ośrodek,metropolia cywilna ikościelna,pełna zarówno budowliużytecz- nych,jak itych pięknych.Pomimo iż – jak wykazała nasza analiza – obraz ten jestschema- tyczny imógłodbiegać od rzeczywistości,przekaz Prokopiusza jestdo dziś świadectwem ważnym ijedynym,które poświęca tak wiele miejsca Justynianie Primie – ukochanemu miastu cesarza,które jednak okazało się nie dość silne inie przetrwało próby czasu inajaz- du barbarzyńców.
Bibliografia Źródła:
Procopius,ProcopiiCaesarensisopera omnia,red.J.Haury,Leipzig 1962 – 1964.
Opracowania:
Borm H.,Prokop und diePerser,Stuttgart2007.
Brodka D., Die Geschichtsphilosophie in der spaetantiken Historiogrphie. Studien zu Prokopiosvon Kaisareia,Agathiasvon Myrina und TheophylaktosSimokattes,Frankfurt am Main 2004.
Cameron A.,Procopiusand theSixth Century,Berkeley 1985.
Downey G.,The Composition ofProcopius’De Aedificis,„Transactions and Proceedings of the American PhilologicalAssociation” 1974,vol.78,ss.171 – 183.
EvansJ.A.S.,Procopius.New York 1972.
Greatrex G., The datesofProcopius’works,„Byzantine and Modern Greek Studies”1994, vol.18,ss.101 – 114.
Jurewicz O.,Historia literaturybizantyńskiej,Wrocław 1984.
KaldellisA.,ProcopiusofCaesarea:Tyranny,History and Philosophy atthe End ofAntiquity, Philadelphia 2004.
Sinko T,Zaryshistoriiliteraturygreckiej,T.II,Warszawa 1964.
Stabryła St.,Historia literaturystarożytnejGrecjiiRzymu,Wrocław 2002.
TurlejSt.,Justyniana Prima,Kraków 2011.
Summary
Iustiniana Prima in a reportofProcopiusofCaesarea
Iustiniana Prima wasthe city founded in 535 AC.by the EmperorJustinian I.The city didn’tlastforlong – itwasdestroyed by invading Avarscoming from north ofthe Danube in 615 AD.Although Iustiniana Prima seems to be an important place in the time of Justinian Ireign – itwasthe seatofan Archbishopric thathad jurisdiction ofthe Central Balkans.The only one longer description of this city can be found in Procopius’“De Aedificis”.Thisarticle isan attemptto analyze Procopius’reportand itsmeaning.
