SPÓR O W Y C H O W A N I E PATR IO T Y CZ N E
NA P OD ST AW IE "NOWEJ SZKOŁY"
Z LAT 1948-1953*
P o z a k o ń c z e n iu II w o jn y św iatow ej P o lsk a z n a la zła się w now e j sytuacji p o lity c zn o -sp o łec zn ej. W ła d z ę przejęli kom uniści. W y b o r y do S ejm u w styczniu 1947 r o k u były tylko form alnością. W g ru d n iu 1948 ro k u odbył się K o n g r e s Z j e d n o c z e n i o w y P P S i P PR . P o w s ta ła P olska Z j e d n o c z o n a Partia R o b o tn ic z a , k t ó r a stała się rz ecz y w istą w ł a d z ą w kraju. O d tej p o ry " p ro g ra m partu stał się p r o g r a m e m n a ro d u ", a w szelkie fo rm y działalności c z ło w ie k a m usiały być z g o d n e z d u c h e m m ark sizm u -le n in iz m u .
T a z a sad a d o ty czy ła r ó w n ie ż nauki, a z w ła s z c z a n a u k takich ja k filozofia, socjologia, psy ch o lo g ia czy p ed a g o g ik a . M iały o n e p o m ó c now ej w ła d z y w s tw o rz e n iu m o d e lu c z ło w ie k a socjalistycznego. Dzieci i m ło d z ie ż j u ż od n a j m ło d s z y c h lat sp o ty k ały się z n o w y m o b ra z e m świata. C h c ia n o je w y c h o w a ć na ludzi służąc ych socjalistycznej ojczyźnie, na "p ra w d z iw y c h p a triotów ".
W tym m o m e n c i e p o w sta ł sp ó r o w y c h o w a n i e p a triotycz ne. N ależy j e d n a k p o w ie d z ie ć , że s p ó r ten m e p o leg ał na ścieraniu się kilku p rz e c iw s ta w n y c h p o g lą d ó w . B yło to w o w y m czasie po p ro stu niem ożliw e. Linia id e o lo g ic z n a była w y ty c z o n a j a s n o i nie m o ż n a było o d niej o d ch o d z ić . S p ó r ten p o le g a ł na p rz ed staw ien iu n o w y c h k o n ce p cji i z a n e g o w a n iu k o n ce p cji istniejących p rz ed w o j n ą w Polsce, a p o w o jn ie w krajach s p o z a b lo k u k r a jó w d e m o k ra c ji ludow ej.
S p ó r o w y c h o w a n i e p a trio ty c z n e o b e jm o w a ł d w ie kwestie: z n a c z e n ie p ojęcia "patriotyzm " i cel w y c h o w a n ia p a trio ty cz n eg o .
1. Z n a c z e n i e p o ję c ia " p a tr io ty z m "
S ło w o patrio ty zm w y w o d z i się od g r e c k ie g o s ło w a p a tn a , czyli o jczy z n a P atriotyzm o z n a c z a w ięc p rz y w ią z a n ie i m iłość d o ojczyzny J e d n a k ż e id eo lo d z y i p e d a g o d z y socjalistyczni pojm o w ali z n a c z e n ie s ło w a o jc z y z n a inaczej niż m y p o jm u je m y j e dzisiaj. M y o jc z y z n ę ro z u m ie m y ja k o kraj, w k tó ry m się urodziliśm y, w k tó ry m żyjem y i k tó r e g o m a m y o b y w a te lstw o , d o k t ó r e g o m a m y p o c z u c ie przy n ależn o śc i p o p r z e z kulturę, ję z y k i historię i z k tó ry m j e ste śm y e m o c jo n a ln ie zw iązani. Ide o lo d z y socjalistyczni za o jc z y z n ę uważali ojczy z n ę klas p ra cującyc h, w której socjalizm jest id eo lo g ią w iększości n aro d u . W ik to r S z c z e rb a pisał: " W y c h o w u ją c m ło d z ie ż w d u c h u p a trio ty zm u l u d o w e g o trze b a jej w y k a zać , że pojęcie "ojczyzna" z yska ło s w o je p e łn e z n a c z e n ie d o p ie ro dzięki Wielkiej Socjalistycznej R ew olucji P a ź d z ie rn ik o w e j)...) stw arzającej w a ru n k i dla z b u d o w a n i a p a ń stw a c h ł o p ó w i r o b o t n i k ó w " ' Z kolei В B ierut m ó w ił d o a b s o l w e n tó w p a ń s tw o w y c h liceów p e d a g o g ic z n y c h , że " zadaniem n au c zy ciela - w y c h o w a w c y w sz k o le ludow ej jest uczynić z k a ż d e g o dziecka i ucz n ia c z y n n e g o w s p ó łu c z e s tn ik a w w a lc e o p r z e b u d o w ę świata, b o jo w n ik a o w y z w o le n ie ludzkości z kajdan p rz e m o c y imperialistycznej, g o r ą c e g o patriotę, m iłu jąc eg o swój n aró d , o f ia r o w u ją c e g o m u cały swój m ło d z ie ń c z y za p ał i sw o je uzdolnienia, ca łe s w e serce i w szystkie s w e siły. (...) N a u c z y c ie l- w y c h o w a w c a musi sam c z u c się b o jo w n ik ie m sp ra w y ludow ej i krz e w ić w ś ró d sw ych w y c h o w a n k ó w o fiarn o ść b o j o w ą w w a lc e o socjalizm , w w a lc e o p o s t ę p o w e i sp ra w ied liw e ideały s p o łe c z n e " '. W idzim y w yra źnie, że o jc z y z n ą dla P o la k ó w , z g o d n ie z z a ło ż e n ia m i partii, miał być socjalizm. N iektórzy, np. W. S zcz erb a , widzieli sw o ją o jczy z n ę w Z S R R S z c z e rb a pisze w ten sposób: " T o te ż patrio ty zm nasz jest n ie ro z e rw a ln ie z w ią z a n y z g łę b o k im p rz y w iąza n ie m d o Kraju Z w y c ię sk ie g o Socjalizm u, z w ią z a n y z p o c z u c ie m d u m y z osiągnięć te g o kraju, z p o c z u c ie m s p o k o ju i s w o b o d n e g o b u d o w n i c tw a w P olsc e L u d o w e j na skutek wielkości i siły Z S R R " ’.
Z takim ro z u m ie n ie m pojęcia "ojczyzna" w ią ż e się o d p o w i e d n i e ro z u m ie n ie pojęcia p atriotyzm . В B ierut fo rm u łu je definicje p a trio ty zm u n astępująco: "P a trio ty z m to g o rą c e , szczere, p e łn e ofiarności u cz u cie s p o łe c z n e , u c z u c ie p rz y w ią z a n ia d o p o s t ę p o w y c h d z ie jó w n aro d u , d o jego kultury, d o ziemi ojczystej, to d u m a z najlepszych j e g o tradycji, to p o c z u c ie o d p o w ie d z ia ln o śc i za z a szcz y tn y w sp ó łu d z ia ł o jc z y ste g o kraju w p o s tę p o w y c h dziejach ludzkości. P atrio ty zm proletariacki to w a lk a re w o lu cy jn a o lepszy i sp ra w ied liw szy ustrój spo łecz n y , to g o r ą c a tro sk a o p rz o d u ją c y
udział s w e g o kraju w ś w ia to w y m ru c h u rew o lu cy jn y m . P atriotyzm proletariacki to czyn k o n g re s o w y , to o d d a w a n i e w szystkich sił dla z w y c ię s tw a socjalizm u w e w łasn y m kraju, aby przyśpieszyć z w y c ię stw o socjalizm u na św iecie P atriotyzm proletariacki to najgłębszy re w o lu cy jn y internacjonalizm . Nie m a s p rz ecz n o śc i m iędzy p a trio ty z m e m a in te rn a c jo n alizm em P r z e c i w n i e patrio ty zm je s t tylko w 'ô w czas szczery, p ra w d z iw y i istotny, kiedy jest internacjonalistyczny. Nie m o ż n a k o c h a ć s z c z e r z e i g o rą c o ojczyzny, g d y się nie w alczy o w o ln o ś ć i p o stęp o g ó ln o lu d zk i. N a cjo n alizm to sym bol ciasnoty, e g o iz m u i zdziczenia, to u cz u cie a n ty sp o łe c z n e , to - j a k w y k a z a ło d o ś w ia d c z e n ie ostatnich lat - w o s ta tec z n y m r a c h u n k u rezy g n ac ja z s u w e re n n o śc i, z a p r z a ń s tw o n a r o d o w e " 4 B ierut n eg u je tutaj tradycyjne z n a c z e n ie patrio ty zm u , g d y ż zna k ró w n o śc i p o m ię d z y p a trio ty z m e m a in te rn a c jo n a liz m e m m o ż e m y p o sta w ić je d y n ie w ó w c z a s , kiedy p rz yjm iem y k o m u n is ty c z n ą ideę o g ó l n o ś w i a to w e g o p a ń stw a c h ł o p ó w i ro b o tn ik ó w . W innym b o w ie m w y p a d k u p atriotyzm i in te rn a cjonalizm w y k lu c z a ją się naw zajem .
M im o to h asło r z u c o n e p rz e z B ie ru ta podjęli inni Z Szczygielski pisze m in. tak: " N acz eln y m postu latem w y c h o w a n i a w P olsce jest p atriotyzm , ale p a triotyzm internacjonalistyczny, j a k o siła w iąż ąca i k o o rd y n u ją c a cechy n o w e g o c z ło w ie k a. (...) N ie m o ż n a by ć socjalistycznym p a trio tą nie b ę d ą c praw 'dziw ym internacjonalistą"". Z r e s z t ą patrio ty zm t r a k t o w a n o w rę c z p o d r z ę d n i e w s t o s u n k u d o in ternacjonalizm u. Ś w ia d c z ą o tym c h o ć b y fra g m e n ty arty k u łu K. M a ria ń s k ie g o (c z ł o n k a К С P Z P R ): "P a trio ty z m byłby fra g m e n ta ry c z n y , z a ś c ia n k o w y , g d yby nie łączył się "z g łę b o k im p o c z u c ie m więzi m ię d z y n a ro d o w e j i b ra te rstw a z tw ó rc z y m i wysiłkam i n a r o d ó w socjalistycznych, z wszystkim i siłami w świecie, w a lczącym i o p ostęp i p okój" ( p r z e m ó w ie n ie na III Z jeździe). (...) U czyć się w inniśm y u Z S R R n a jw y ż s z e g o p o z io m u p atrio ty zm u , p o ł ą c z o n e g o n ie ro z e rw a ln ie z naj czystszej krw i in tern a cjo n alizm em , n ieubłaga nej p o sta w y w o b e c w ro g a , żelaznej k o n s e k w e n c ji w k ro c z e n iu n a p r z ó d w o p a rc iu o krytykę i sam o k ry ty k ę , b o l sz e w ic k ie g o o p a n o w a n i a i z d r o w y c h n e r w ó w , pieczy o dzieci i m ło d zież, k o n t y n u a t o r ó w u m iło w a n e j sp ra w y " 6.
M o ż n a p o w ied z ie ć, że kilka lat p o II w o jn ie św iatow e j s ło w o p a triotyzm , m i m o że de n o m in e ciągle u ż y w a n e , z o sta ło z a stą p io n e prz ez coś, co m oglibyśm y n a z w a ć p a trio ty z m e m Z a n e g o w a n e z o s ta ło istniejące w św iecie i w p rz e d w o je n n e j P olsce p ojęcie p atriotyzm u. P atrio ty zm z a c z ę to dzielić na b u rż u a z y jn y i lu d o w y , z k tó ry ch tylko ten drugi miał p r a w o
istnienia w socjalistycznej Polsce. P atriotyzm ludow y, o w p atriotyzm proletariacki, o k tó ry m pisze Bierut, u to ż s a m ia n o z intern a cjo n alizm em .
2. C el w y c h o w a n i a p a tr io ty c z n e g o w P olsce L u d o w e j
Ś w ia d o m ie w tytule pisząc o celu w y c h o w a n i a p a trio ty c z n e g o w P olsc e L u d o w e j m e p o d a ję ram c z a s o w y c h Cel ten, u stalony na p o c z ą tk u istnienia P R L p rz e trw a ł aż d o j e g o k o ń c a , c h o c ia ż oczy w iście ulegał z n a c z n y m p rz e m ia n o m .
Cel w y c h o w a n i a p a trio ty c z n e g o w y nikał z istniejącej w ta m ty m o kre sie definicji p atrio ty zm u . P isano i m ó w i o n o b a r d z o d u ż o o w y c h o w a n i u dla ojczyzny, ale w g ru n c ie rzeczy c h o d z iło o w y c h o w a n i e dla socjalizmu. W y c h o w a n i e p a trio ty c z n e w rzeczyw istości nim nie było. O jczyzna, naród, p a ń s tw o - to w sz y s tk o było na d ru g im planie Liczyła się p rz e d e w szystkim partia. K. M aria ń s k i,p is ząc o klubach t e c h n i k ó w i r a c jo n a liz a to ró w ,w y r a ź n ie p o d k re ś la istniejącą w o w y m czasie skalę w artości: "R uc h ten rośnie pod tro s k liw ą o p i e k ą Partii i P a ń s tw a " 7
C e le m w y c h o w a n i a p a trio ty c z n e g o na ca ły m św iecie jest w y tw o rz e n ie p r z e z o s o b ę w y c h o w y w a n ą p o c z u c ia e m o c j o n a ln e g o p rz y w ią z a n ia do ojczy z n y (o jc z y z n y w ro z u m ie n iu n iek o m u n isty c z n y m ). W P olsc e L u d o w e j, a t a k ż e w innych k rajach socjalistycznych z e Z w ią z k ie m R ad zie ck im na czele, w y c h o w a n i e p a trio ty c z n e nie było celem , a za le d w ie śro d k iem w d ążeniu d o o siągnięcia celu n ajw a żn iejsze g o , czyli socjalizm u. Idee r o b o tn ic z e m iały m ło d z ie ż y p o z w o lić "d o strz e c zw ią z e k m iędzy m iłośc ią ojczy z n y i so lid a rn o śc ią m i ę d z y n a r o d o w ą klasy r o b o tn ic z e j" 8
O p rz e w a d z e socjalizm u n ad o j c z y z n ą m ó w i o n o i p isano o tw a rc ie ("W tro s c e o w y c h o w a n i e o b y w a te la św ia d o m ie i ak ty w n ie u c z e stn ic z ą c e g o w b u d o w n i c t w i e socjalistycznym w nasz ym kraju sz k o ła za sz c z e p ia ć będ z ie i ro z w ija ć takie ce c h y c h a ra k te r u , jak m ę s tw o , p ra c o w ito ść , ucz ciw o ść, b e z in te re s o w n o ś ć i o fiarn o ść w s p ra w a c h sp o łe c z n y c h , c z u jn o ś ć w o b e c w r o g a k l a s o w e g o i g o to w o ś ć d o najw y ż szy ch ofiar w o b ro n ie ludow ej o jczy z n y " 9 (p o d k r e ś le n ie m o je - P.Z.), " S z k o ła w in n a o d e g r a ć z a s a d n ic z ą rolę w k sz ta łto w a n iu ś w ia d o m o śc i socjalistycznej s ze ro k ich m as obyw ateli, w p o g łęb ian iu p r o c e su p rz e o b ra ż a n ia się n a r o d u p o lsk ie g o w naró d socjalistyczny""', "(...) o b e c n ie w y c h o w a n i e (...) je s t re a liz o w a n e w stałym z w ią z k u z celam i stojącym i p rz ed n a r o d e m i p a ń s tw e m w d r o d z e do
s o c ja liz m u " 11 lub też z a sła n ia n o się u ż y w a n ie m s ł o w a p atriotyzm (np. W . O z g a u ż y w a te g o s ło w a pisząc o w y c h o w a n iu dla s o c ja liz m u ,1" K .M ariań sk i re fera t o w a lc e o socjalizm z a ty tu ło w a ł "W służbie dla o jc z y z n y " 1').
C e le m tzw. " w y c h o w a n ia p a trio ty c z n e g o " b y ło ta k ż e w y c h o w a n i e w miłości d o Z w i ą z k u R a d z ie c k ie g o (a w m niejszym sto p n iu r ó w n ie ż do innych k r a jó w socjalistycznych). Jest to w r ę c z absurdalne, jeżeli w e ź m ie m y p od u w a g ę rz ecz y w is te z n a c z e n ie s ło w a p atrio ty zm Z. Szczygielski pisze np tak: "B io lo g z n a jd z ie o k a z ję d o rz e te ln e g o o m ó w i e n i a teorii M iczu rin a i Łysenki. Fizyk m ó w i ą c o S k ło d o w sk ie j o p o w i e w n a stę p stw ie o w y n a la z k u prof. Joliot, a w ięc nie o m in ie "szantażu" b o m b y a to m o w e j i podkreśli rolę Z w ią z k u R a d z ie c k ie g o j a k o g w a r a n ta p o k o ju . P olo n ista o p is z e przyjaźń M ic k ie w ic z a z P u szk in em , p o w i e o tłu m a c z e n ia c h poezji polskiej na języ k ro sy jsk i"14 Z p o w y ż s z e g o cytatu w ynika, ż e o p rz ed staw iciela ch Polski w a r t o m ó w i ć je d y n ie , jeżeli m o ż n a przy tym pod k re ślić ro lę Z S R R . Jest to o c z y w is te z a p r z e c z e n ie p a trio ty z m u w trad y c y jn y m ro z u m ie n iu
S p ó r o w y c h o w a n ie p a trio ty c z n e w P olsc e p o w o je n n e j nie p o w sta ł sam z siebie. N ie był on z r e s z tą ja w n y . Z w o l e n n i k ó w trad y c y jn y ch k o nce pcji w y c h o w a n i a p a trio ty c z n e g o nie d o p u s z c z a n o d o głosu. M o ż n a było pisać z g o d n i e z z a ło ż e n ia m i m a rk siz m u - le n inizm u lub nie pisać w ogóle. D la te g o też s p ó r ten nie miał szansy, aby zaistnieć na ła m a c h prasy.
T r u d n o się w s z a k ż e dziw ić p o s t ę p o w a n iu ó w c z e sn e j w ładzy. P rz y jm u ją c o d p o w i e d n i e z a ło ż e n ia id e o lo g ic z n e o r a z s p o ł e c z n o - polityczne nie m o g ł a się z g o d z ić na istnienie tradycyjnej p ed a g o g ik i, g d y ż ta burz y ła b y istniejący p o rz ą d e k .
M o ż n a n a w e t przyjąć, że s p ó r o w y c h o w a n i e p a trio ty cz n e w p ierw szy ch latach Polski p o w o je n n e j mniej był sp o re m p e d a g o g ic z n y m , a bardziej p o lity c z n o -id e o lo g ic z n y m . W id a ć to c h o ć b y p o tym, że w d yskusjach na ła m a c h prasy c z ę s to zabierali g ł o s politycy i ideolodzy. I to w łaśn ie ich zdanie, a nie zd a n ie n a u k o w c ó w , m ia ło za zw yczaj n ajw ięk sz e znaczenie.
Nie zm ien ia to ocz y w iście faktu, że w s p ra w a c h d o ty c z ą c y c h w y c h o w a n i a w y p o w ia d a ć pow in n i się p e d a g o d z y , ale na ich u sp ra w ie d liw ie n ie m o ż n a p o w ie d z ie ć , ż e nie mieli w ó w c z a s takiej m ożliw ości. P ra w d o p o d o b n i e , g d y b y była d o p u s z c z o n a rzeteln a dyskusja i m o ż n a b yłoby b e z o b a w w y p o w i a d a ć w ła s n e z d a n ie s p ó r o w y c h o w a n i e p a trio ty c z n e w y g lą d a łb y z u p e łn ie inaczej.
* Praca napisana pod kierunkiem prof. d r hab. T. H ejnickiej-B ezw ińskicj
*W. Szczerba: Klasowy i historyczny ch a rak te r pojęcia patriotyzm u. S o w a Szkolą 1952. n r 2. s. 139
"В . Bierut: P rzem ów ienie do absolwentów państw ow ych liceów pedagogicznych z 18 VI 1950. .Youe D rogi 1950. n r 5. s.4-5
■’W. Szczerba: op.cit.. s. 140
■^B Bierut: .Ymre D rogi 1949. nr 1. s.79
-’’Z . Szczygielski: Z agadnienie internacjonalizm u i patriotyzm u w pedagogice. Sow a
Szkoła 1949. n r 8/9. s. 13
^K . M ariański: W przededniu nowego roku szkolnego. S o w a Szkoła 1951. nr 3. s. 1 10. Cvtowanv przez K. M ariańskiego fragm ent pochodzi z przem ów ienia B.B ieruta na Ili Z jazd ZN P
4 . M ariański: W przedeniu... s. 123
^W . Szczerba: op.cit.. s. 128
yWl. O zga: Rola oświaty i w ychow ania w zakładaniu podstaw socjalizm u w świadom ości ludzi. S o w a Szkoła 1950. n r 6. s.347
*()W. Jarosiński: R ealizacja P lanu 6-lclnicgo w dziedzinie oświaty (Z referatu w ygłoszonego na posiedzeniu Kom isji Oświaty i Kultury Sejm u w d niu 7 m arca
1951 r.). S o w a Szkoła 1951. nr 1/2. s. 14. W. Jarosiński by 1 ów czesnym m inistrem oświaty.
* 'z . Szczygielski: op.cit.. s. 12-13 ^W .O z.ga: op.cit.
* ’K. M ariański: W służbie dla ojczy zny . S o w a Szkoła 1951. nr 4 *^Z. Szczygielski, op.cit.. s. 13-14
