Mieczysław Gogacz
Z filozofii poezji
Studia Philosophiae Christianae 15/1, 233-238
r ii p o z n a n ia — od L o c k e ’a, p rz e z B e rk e le y a , H u m e ’a , po n ie p r z e z w y c ię ż o n y do dziś „ z w ro t tr a n s c e n d e n ta ln y ” , p rz y p o m o c y k tó re g o K a n t c h c ia ł u n ik n ą ć tr u d n o ś c i p o s ta w io n y c h p rz e z H u m e ’a — p o sz e d ł w ięc w e d łu g A d le ra w z ły m k ie r u n k u , w y z n a c z o n y m p rz e z „ m a ły b łą d na p o c z ą tk u ” , ja k i p o p e łn ił L o d k e m ó w ią c y , że id e a je s t ty m , co czło w ie k p o z n a je (129).
D a lsz e p rz y k ła d y , k tó r y c h tu ju ż n ie b ę d z ie m y c y to w a ć , A d le r p o d a je z z a k r e s u e ty k i i filo z o fii p ra w a . T o je d n a k co z o sta ło p o w ie d z ia n e , u p r a w n ia ju ż do w y d o b y c ia k o n k lu z ji: is to tn ą w a rto ś ć p is m T o m a sz a w id z i A d le r w ty m , że A k w in a ta nie ty lk o g łę b o k o z ro z u m ia ł m y ś l A ry s to te le s a , lecz ta k ż e w g e n ia ln y sp o só b s to s o w a ł a ry s to te le s o w s k ie z a s a d y do ro z w ią z y w a n ia p ro b le m ó w , ja k ie s ta w ia ły jeg o czasy. P o d s ta w o w e zaś z a s a d y a r y s to te liz m u n ie s tr a c iły do dziś s w e j a k tu a ln o ś c i. Z r e f e r o w a n e s ta n o w is k a O w e n s a - to m is ty , A r m s tr o n g a - p la to n is ty i A d le ra - a ry s ito te lik a p o z w a la ją n a m s f o rm u ło w a ć n a s tę p u ją c e w n io sk i:
1υ X I I I w ie c z n y T o m a sz m o ż e b y ć d la n a s w z o re m , ja k p o słu g iw a ć się ró ż n o r o d n ą m y ś lą filo z o fic z n ą d la w y ra ż e n ia b o g a c tw a z a w a rte g o w w ie r z e c h rz e ś c ija ń s k ie j — b o g a c tw a , k tó re g o n ie m o ż n a w y ra z ić w ję z y k u je d n e g o ty lk o s y s te m u filo zo ficzn eg o ; m o że w ię c b y ć T o m asz w z o re m d la tw o rz e n ia te o lo g ii i d la tw o rz e n ia ję z y k a s k u te c z n ie s łu żąceg o d z is ie jsz e m u p r z e k a z y w a n iu w ia ry .
2° S tu d ia n a d T o m a sz e m : in n y m i m y ś lic ie la m i s ta ro ż y tn e g o i ś r e d n io w ie c z n e g o c h rz e ś c ija ń s tw a p o z w a la ją le p ie j z ro z u m ie ć , że e u ro p e js k a k u lt u r a filo z o fic z n o -r e lig ijn a r o z w ija się w s ta łe j k o n f r o n ta c ji e le m e n tó w m y ś li helleń sfco -p o g ań sfciej i b iib lijn o -c h rz e ś c ija ń s k ie j, co p o z w a la s p o k o jn ie p a tr z e ć n a is tn ie ją c e n a p ię c ia i w id z ie ć w n ic h je d e n z c z y n n ik ó w p o s tę p u m y ś li filo z o fic z n o -te o lo g ic z n e j.
3° T re ś ć filo z o fic z n a , k tó r ą m o ż n a w y o d rę b n ić z z a sa d n ic z o te o lo g ic z n y c h p is m T o m a sz a , m oże do p o m ó c w s ta w ia n iu i ro z w ią z y w a n iu d z is ia j a k tu a ln y c h p ro b le m ó w filo z o fic z n y c h , zw ła sz c z a n a te r e n ie filo zofii b y tu , te o r ii p o z n a n ia i e ty k i; m oże d o p o m ó c w s ta le a k tu a ln y m z a d a n iu s z u k a n ia p r a w d y o rz e c z y w isto śc i.
M IE C Z Y S Ł A W G O G A C Z
Z F I L O Z O F II P O E Z J I
P o s łu g u ję się n a jc z ę ś c ie j fo r m ą ro z p r a w y n a u k o w e j i e s e je m , w k tó r y c h w y ra ż a m u p r a w ia n ą p rz e z e m n ie zaw o d o w o filo z o fię : z a ró w n o s ta n o w ią c e ją p ro b le m y , ja k i ich h is to rię . P u b li k u ję te ż a r ty k u ły i k s ią ż k i re lig ijn e . U w a ż a m , że n ie s to s u ję w ty c h p u b lik a c ja c h ję z y k a p o e ty c k ie g o . W li te r a tu r z e filo z o fic z n e j i re lig ijn e j, a n a w e t te o lo g ic z n e j, k tó r e s tu d iu ję , n a tr a f ia m je d n a k często n a ję z y k p o e ty c k i. D la d o b ra w a r s z t a tu filo zo ficzn eg o n a le ż a ło z a in te re s o w a ć się r e l a c ją m ię d z y ję z y k ie m filo zo fii, re lig ii, te o lo g ii i, o czy w iście, p o ezji. R o z w a ż a n ia d o p ro w a d z iły do u ś w ia d o m ie n ia soibie n e ty lk o in n e j te c h n ik i p is a n ia ro z p r a w y i e s e ju niż u tw o r u p o e ty c k ie g o , to z n a c z y in n e g o p rz e b ie g u o rg a n iz o w a n ia in f o rm a c ji o ty m , co ch cę w y ra z ić , (a n a w e t
in n e g o sło w n ic tw a ), lecz ta k ż e in n e g o p rz e d m io tu o p isu w w y p a d k u filo z o fii, te o lo g ii i po ezji.
G d y ro z w a ż a się o rg a n iz a c ję in f o rm a c ji p o e ty c k ie j i ję z y k te j in fo r m a c ji, u w a g a k ie r u je się w ła ś n ie do je j p rz e d m io tu . In a c z e j m ó w ią c , tr z e b a z a s ta n o w ić się, czego d o ty c z y o p is p o e ty c k i.
D o sz e d łe m do w n io s k u , że p o e z ja je s t o p ise m s y tu a c ji p o e ty c k ie j. C zy m w ię c je s t s y tu a c ja p o e ty c k a ? Z g o d n ie z r e a lis ty c z n ą m e to d o lo g ią , to z n a c z y z o rg a n iz o w a n ie m j a k ie jk o lw ie k a n a liz y w o b sz a rz e : b y t—in te le k t, a n ie : in te le k t—b y t, z a w sz e , b y t, to , co r e a l n ie je s t, w y z n a c z a ro z u m ie n ie go, u ję c ie , w y r a ż e n ie i u tr w a l e n ie w ję z y k u , z o rg a n iz o w a n y m w c z y te ln y o p is. To n ie ja je s te m a u to r e m lu b tw ó r c ą sw o ic h ro z u m ie ń , co s u g e r o w a ła b y r e l a c ja in t e le k t—b y t, lecz b y t, coś re a ln e g o , s a m a rz e c z y w is to ś ć a k t y w iz u ją c a in t e le k t w k ie r u n k u d z ia ła ń p o z n a w c z y c h , b y t w r e la c ji do in te le k t u je s t a u to r e m i tw ó r c ą m o ic h ro z u m ie ń , k tó r e w y r a ż a m w z o r g a n iz o w a n y m o p isie ję z y k o w y m .
P o d o b n ie d z ie je się w p o ezji. P o le g a w ię c o n a n ie ty l e n a m a ją c y m źró d ło ty lk o w in te le k c ie c z ło w ie k a k o n s tr u o w a n iu o p is u p o e ty c k ie g o , n a o p e ro w a n iu ję z y k ie m , n a o b ra z o w a n iu , n a u ję c iu , p o z w a la ją c y m o d b ie r a ć te k s t w ró ż n o r a k ic h in t e r p r e ta c ja c h , I n ie w ie lo z n a c z n o ść p o jęć, s łó w i o b ra z ó w s ta n o w i p o ezję . W y z n a c z a ją ra c z e j i m oże p rz e d e w s z y s tk im s y tu a c ja p o e ty c k a , coś, co b y tu je p o za r e f le k s ją p o e ty , k tó r y je d n a k u m ie t ę s y tu a c ję d o strz e c , g d y ż w ła ś n ie p o e tę w y ró ż n ia i s ta n o w i w ra ż liw o ś ć n a s y tu a c ję p o e ty c k ą o ra z u m ie ję tn o ś ć je j o p i s a n ia . A b y d o jś ć do s c h a r a k te r y z o w a n ia s y tu a c ji p o e ty c k ie j, z a u w a ż m y n a j p ie r w , ż e rz e c z y w is to ś ć je s t z e sp o łe m re a ln y c h b y tó w , ta k ic h ja k l u dzie, z w ie rz ę ta , ro ś lin y , p o m ię d z y k tó r y m i lu b ic h w ła s n o ś c ia m i z a c h o d z i o g ro m n a ilość r e a ln y c h r e la c ji, ta k ic h j a k z a le ż n o śc i p rz y c z y n o w e (s p ra w c z e i celow e) i o d n ie s ie n ia o sobow e (obecność, ro z m o w a , p rz y ja ź ń ). T e b y ty i t e re la c je , p o z n a w a n e p rz e z c z ło w ie k a , są w y r a ż a n e w tw o rz o n y c h p rz e z n ieg o w y tw o ra c h . W y tw o ry s ą -now ym i u k ła d a m i b y tó w r e a ln y c h , s c a la n y c h n a d a n ą im p rz e z czło w ie k a f u n k c ją . W y tw o re m je s t np. stó ł. T w o rz y m y go w te n sp o só b , że s c a la m y w n o w y u k ła d r e a l n e d re w n o , żelazo , f a r b y w ta k im celu , że p e łn i on fu n k c ję k o m p o z y c ji, n a k tó r e j o p ie r a m y się, p is z e m y , s ta w ia m y w a z o n z k w ia ta m i. I n n ą f u n k c ję z le c a m y p o d o b n e m u u k ła d o w i, g d y k a ż e m y m u b y ć sz a fą . I n n e te ż f u n k c j e z le c a m y , in a c z e j z re s z tą k o m p o n o w a n e j rz e ź b ie , m u z y c e , czy a rc h ite k tu r z e . Z k o lei, m ię d z y b y ta m i i w y tw o r a m i p o w s ta ją r e la c ję p o m y ś la n e , ta k i e ja k in s ty tu c je , te o rie , ś w ia to p o g lą d y . D o d a jm y ty lk o , że m ię d z y b y ta m i, n p . c z ło w ie k ie m i tw o rz y w e m w y tw o ró w , ta k im ja k d re w n o , żelazo , f a r b y , z a c h o d z ą r e la c je r e a ln e . R e la c je p o m y ś la n e za c h o d z ą m ię d z y b y ta m i, a is to tą w y tw o ró w , w k tó r y c h t ą is to tą , ty m , cz y m o n e są, je s t p e łn io n a p rz e z n ie fu n k c ja .
G d y r e la c je p o m y ś la n e p o w ią ż e m y z r e la c ja m i r e a ln y m i w s k o m p o n o w a n ą całość, p o w s ta je ży cie c o d z ie n n e , w k tó r y m d o m in u ją w a r to ś c i, w y z n a c z a n e ś w ia to p o g lą d a m i, b ę d ą c y m i z in te r p r e to w a n ie m a k t u a l n e j k u lt u r y , z re s z tą ta k sa m o z b u d o w a n e j, j a k św ia to p o g lą d y .
R e a ln y m i b y ta m i z a jm u je się filo z o fia i te o lo g ia . W ła sn o śc i ty c h b y tó w i ic h r e la c je do a p a r a t u r y fiz y c z n e j b a d a ją n a u k i p rz y ro d n ic z e . W a rto ś c ia m i, ś w ia to p o g lą d a m i, k u lt u r ą i ich z w ią z k a m i z c z ło w ie k ie m z a jm u ją się n a u k i h u m a n is ty c z n e . T e o rią k o n s tr u o w a n ia w y tw o ró w z a j m u ją się sztuika i n a u k i te c h n ic z n e . W sz y s tk ie te n a u k i z a jm u ją się
b y ta m i lu b r e la c ja m i w ró ż n y c h ich u k ła d a c h z g o d n ie z p y ta n ie m , k tó r e ja k o p rz e d m io t fo r m a ln y w y z n a c z a d a n ą n a u k ę .
W sz y s tk ie n a u k i ra z e m w z ię te n ie w y c z e rp u ją je d n a k z a k re s a m i p rz e d m io tu sw y c h b a d a ń n ie z lic z o n e j ilo ści n a k ła d a ją c y c h się n a sie b ie r e l a c ji re a ln y c h i p o m y ś la n y c h . P o z o s ta ją jeszcze r e la c je i ic h u k ła d y , k tó r e u jm ie ty lk o k to ś n a n ie w ra ż liw y , k to je d o s trz e ż e d z ię k i te j w ra ż liw o ś c i i opisze. P o z o s ta ją r e la c je , k tó r e s ta n o w ią s y tu a c ję p o e ty c k ą .
P o s łu ż m y się n a jp i e r w p r z y k ła d e m , a b y te u k ła d y r e la c ji, n a z w a n y c h s y tu a c ją p o e ty c k ą , w y ra ź n ie j z o b aczy ć i o d ró ż n ić od in n y c h u k ł a d ó w re la c ji, zo b aczy ć w n ic h to, co je w ła ś n ie w y ró ż n ia . O to f r a g m e n t w ie rs z a , ilu s tr u ją c e g o m o że dość w y ra ź n ie ta k ą s y tu a c ję p o e ty c k ą . N ie ch o d zi tu o k la s ę w ie rs z a , le c z o jeg o p rz y d a tn o ś ć w p o s z u k iw a n iu s y tu a c ji p o e ty c k ie j. M ów ią n ie z r o z u m ia łe tw e m e ta fo r y a ja n a p r a w d ę k o c h a m k o c h a m w ro n y I żal n a p r a w d ę m a m do sło ń c a że m o je oczy n a d n o w o d y ja k ja r z ę b in y s tr ą c a W p o d a n y m fra g m e n c ie w ie rs z a są o p is a n e r e l a c j e r e a l n e i p o m y ś la n e , a p o n a d to t e r e la c je p o m y ś la n e są tu tr a k to w a n e w ła ś n ie jaiko r e a ln e . R e a ln ą r e la c ję s ta n o w i o d n ie s ie n ie c z ło w ie k a do w ro n y , r e a l n ą r e l a c ją je s t ró w n ie ż o d n ie s ie n ie c z ło w ie k a do w o d y i do ja r z ę b in y . Te r e l a c je są je d n a k s p lą ta n e z r e la c ja m i p o m y ś la n y m i. T a k ą r e l a c ją p o m y ś la n ą je s t w ty m w ie rs z u d e k la r o w a n a r e l a c ja o so b iste j s y m p a tii do w ro n y , a ta k ż e in f o rm a c ja , że k to ś p rz e ż y w a r e l a c ję ż a lu do sło ń ca, że z a c h o d z i r e l a c ja m ię d z y o c z a m i c z ło w ie k a i sło ń c e m , ta k a je d n a k ż e sło ń c e u m ie sz c z a te oczy n a d n ie w o d y , t a k ja k k to ś rz u c a ta m ow oce ja r z ę b in y . T y c h r e a ln y c h oczu n ie m a n a d n ie w o d y . J e s t ta m ty lk o ic h o d b icie. R e la c ję c z ło w ie k a do teg o o d b icia, k tó r e je s t ty lk o z a ła m a n ie m ś w ia tła , a w ię c sw o is tą w ła s n o ś c ią s u b ie k ty w n ą , czy d ru g o rz ę d n ą , ja k o k re ś liłb y to H u m e , u w a ż a s ię za r e l a c ję re a ln ą , g d y ż n ie t r a k t u j e się w w ie rs z u te g o o d b ic ia , ja k o o d b icie, lecz ja k o re a ln ie z n a jd u ją c e s ię w w o d z ie oczy. U to ż sa m io n o p o n a d r e a l n ą r e la c ję d rz e w a do z n a jd u ją c y c h s ię n a d n ie s tr u m ie n ia je g o o w o có w z r e l a c ją czło w ie k a do o d b ic ia w w o d z ie jeg o oczu. U z n a n o w ię c r e la c ję n ie r e a ln ą , a w ięc p o m y ś la n ą , za r e la c ję re a ln ą .
W w y n ik u teg o n a ło ż e n ia się r e la c ji p o m y ś la n e j n a r e la c ję re a ln ą a z a ra z e m z p o w o d u p o d o b ie ń s tw a r e la c ji p o m y ś la n e j do r e a ln e j, u z n a n o r e la c ję p o m y ś la n ą za r e a ln ą , i w te n sp o só b p o w s ta ła w ła ś n ie s y tu a c j a p o e ty c k a . T a k ie j s y tu a c ji liub ta k ie g o u k ła d u r e l a c ji re a ln y c h i p o m y ś la n y c h n ie b a d a ż a d n a n a u k a . O pis te j s y tu a c ji s ta n o w i o so b n e w y d a rz e n ie . J e s t p o e z ją . P o w tó rz m y , czym je s t t a s y tu a c ja p o e ty c k a , k tó r e j o p is w y z n a c z a p o ezję . P rz e c ię c ie się r e l a c ji r e a ln y c h z r e la c ja m i p o m y ś la n y m i, s p lą ta n ie o d n ie s ie n ia d rz e w a do z n a jd u ją c y c h s ię w w o d z ie jeg o o w oców z o d n ie s ie n ie m c z ło w ie k a do o d b ic ia w w o d z ie jeg o oczu i tr a k to w a n ie te g o o d b ic ia ja k o r e a ln y c h oczu n a z a sa d z ie p o d o b ie ń s tw a z w ią z k u
d rz e w a z o w o cam i do z w ią z k u c z ło w ie k a z jeg o o czam i, p o n a d to in f o r m a c ja , że k to ś o g lą d a ją c y w w o d z ie o d b ic ie sw o ic h oczu r e a l n ie p r z e ż y w a żal- do sło ń c a za o d e b ra n ie m u oczu i w rz u c e n ie ic h do w o d y , w sz y stk o to tw o rz y s y tu a c ję p o e ty c k ą . In a c z e j m ó w ią c , s y t u a c ją p o e ty c k ą je s t w y s tę p o w a n ie r e la c ji p o m y ś la n y c h łą c z n ie z r e l a c ja m i r e a ln y m i i n a z a s a d z ie p o d o b ie ń s tw a t r a k to w a n ie r e l a c ji p o m y ś la n y c h ja k o r e a l n y ch . T y c h r e la c ji w ła ś n ie n ie b a d a ż a d n a n a u k a , bo p rz e c ie ż o d b icie oczu lu d z k ic h w w o d z ie n ie s ta n o w i r e a ln y c h oczu, a n i ic h w ła s n o ści. T e n u k ła d r e la c ji, t ę s y t u a c ję p o e ty c k ą d o s trz e g a ty lk o p o e ta . G d y c z ło w ie k , w ra ż liw y n a p o d o b ie ń s tw o r e la c ji p o m y ś la n y c h do re a ln y c h , g dy w ła ś n ie p o e ta to p o d o b ie ń s tw o u jm u je i o p isze t r a k t u j ą c tę z b ież n o ść ja k o coś re a ln e g o , p rz e jm u ją c e g o , w y ją tk o w e g o , u z y s k u je m y opis p o e ty c k i. G d y w ię c k to ś d o strz e ż e k o m p o z y c ję r e la c ji re a ln y c h i p o m y ś la n y c h i z e w z g lę d u n a ic h p o d o b ie ń s tw o p o tr a k tu j e r e la c je p o m y ś la n e ta k , ja k re a ln e , g d y p o n a d to o p is z e to w sp o s ó b ,k tó r y u k a ż e n ie d o s trz e g a n y d o ty c h c z a s u k ła d , a w re sz c ie , g d y te n o p is a n y u k ła d p o ru s z y e m o cje, p o w s ta je p o e z ja . K la s a te j p o e z ji za le ż y od n ie p o w ta r z a ln o ś c i w y k r y te j s y tu a c ji p o e ty c k ie j i ta k ie j tr a f n o ś c i o p isu , ż e c z y te ln ik u tw o r u p o e ty c k ie g o na no w o p rz e ż y je sw ó j los, sw ą lu d z k ą k o n d y c ję , e sc h a to lo g ic z n e sz a n s e m iło ści i szczęścia lu b ic h z a g ro ż e n ie .
T r a f n o ś ć o p isu p o le g a n a w ie rn y m u ję c iu s y tu a c ji p o e ty c k ie j p rz y p o m o cy ję z y k a taik p rz e jrz y s te g o ,ta:k ś w ie tn ie w s k a z u ją c e g o n a tę s y tu a c ję , że c zło w ie k je s t z d u m io n y , p o ru s z o n y i w w y n ik u teg o sw ó j los, szczęście i m iło ść czy n i p r z e d m io te m sw y c h r e f le k s ji i e m o c ji, k tó r e b u d z ą w n im n a d z ie ję , tę s k n o tę , o c z e k iw a n ie , a ta k ż e a k ty w n o ś ć , k ie r u ją c ą do teg o , co n a js z c z y tn ie js z e . P o e z ji, ja k k a ż d e g o w y tw o ru , n ie m ie rz y się je d n a k ty lk o s k u tk a m i o d e b ra n e g o p rz e z n a s o p isu s y tu a c ji p o e ty c k ie j. P o p rz e z te n opis· p o r u sza n a s z re s z tą s a m a s y tu a c ja p o e ty c k a , z a s k a k u ją c y u k ła d p r z e c in a ją c y c h się, p o d o b n y c h do sie b ie r e la c ji r e a ln y c h i p o m y ś la n y c h , k tó r e d z ię k i o p iso w i p o e ty c k ie m u sa m i z a c z y n a m y d o strz e g a ć . Z a u w a ż m y , że m o że n a s p o d o b n ie p o ru s z y ć i u k ie r u n k o w a ć n p . s a m a m iłość. G d y w s z y s tk o to w y w o łu je w n a s je d n a k k o m p o z y c ja słó w , t ę k o m p o z y c ję u w a ż a m y za d zieło p o e ty c k ie . J e s t w ięc ono w s k a z a n ie m na s y tu a c ję p o e ty c k ą ,' je s t je j o p is e m i w y w o ła n ie m p rz e z t e n opis d o z n a ń (ro z u m ie ń i em o cji), k ie r u ją c y c h c z ło w ie k a do w a rto ś c i, k tó r e s t a n o w ią h u m a n iz m , b ro n ią go i ta k ż e b u d u ją .
O sa m e j k o m p o z y c ji u tw o r u p o e ty c k ie g o m ó w ią ju ż b a d a c z e l i t e r a tu r y .
F ilo z o f m o ż e d o d ać, że ta k ż e p o e z ja je s t r e la c ją , k tó r a p o p rz e z u tw ó r w ią ż e s y tu a c ję p o e ty c k ą z je j s k u tk a m i w lu d z k ic h e m o c ja c h , d e c y z ja c h i ro z u m ie n ia c h .
D e c y z je m o g ą u z y s k iw a ć p o zio m d e b r a , a ro z u m ie n ia — pozio m m ą d ro ści. D z ie je się ta k n a jc z ę ś c ie j, g d y z e tk n ie m y się z w ie lk ą p o e z ją , to z n a c z y z o p isem w a ż n y c h d la C złow ieka s y tu a c ji p o e ty c k ic h , p o r u sz a ją c y c h n a jg łę b s z e em o cje, a k ty w iz u ją c e do w a ż n y c h d e c y z ji i r o z u m ie ń . Z a w s z e je d n a k k a ż d a p o e z ja je s t re la c ją , k tó r a — m o b iliz u ją c c z ło w ie k a do d o b ra i m ą d ro ś c i o p ise m s y tu a c ji p o e ty c k ie j — m u si b y ć k o m p o z y c ją o d u ż e j sile sło w a, sło w a tr a fn e g o , p ię k n e g o , s h a r m o - n iz o w a n e g o w p ro p o r c je , w y k lu c z a ją c e e le m e n ty zb ę d n e , sło w a w i e r
nego, w p ro s t a d e k w a tn e g o do s y tu a c ji p o e ty c k ie j i je j s k u tk ó w w czło w ie k u , g d y c z ło w ie k opis te j s y t u a c ji p o z n a i p rz e ż y je .
P o e z ja w ięc to n ie m e ta fo r y , ja k k o lw ie k są o n e z n a k ie m p o d o b ie ń s tw a r e la c ji p o m y ś la n y c h do re a ln y c h . P o e z ja to opis teg o , co z a c h o d zi p o za m n ą ja k o u k ła d r e la c ji, ta k i je d n a k opis, że jeg o g łó w n y s e n s , jeg o p o in ta z n a jd u j e się p o za ty m o p isem , w ła ś n ie w s k u tk a c h o d e b ra n ia te g o o p isu , w ro z u m ie n ia c h i e m o c ja c h : z o b a c z e n ie g łę b ie j sw e g o lo su , szczęścia i m iło śc i, w n o w y c h p e r s p e k ty w a c h i sz a n s a c h , b liżej d o b ra i m ą d ro ś c i tw o rz ą c y c h h u m a n iz m , a p rz e z to p e łn ie j p o z w a la ją c y c h n a m słu ż y ć c zło w ie k o w i, z w ię k s z y m z a p a s e m sił, e m o cji, ro z u m ie ń i d ecy zji.
P o e z ja , ja k o opis u k ła d ó w r e la c ji p o m y ś la n y c h i r e a ln y c h , b u d u je się w ię c w o b sz a rz e o d n ie s ie n ia : b y t—in t e le k t . Z a c z y n a p o d le g a ć r e a lis ty c z n e j m e to d o lo g ii, co z w ię k sz a s z a n s e je j o d k ry w c z o śc i. R z e c z y w is to ś ć b o w ie m je s t b o g a ts z a n iż p o m y s ły lu d z k ie g o in te le k tu . D o s ta r cza s y tu a c ji p o e ty c k ic h n a m ia r ę n ie s k o ń c z o n y c h m o ż liw o śc i k o m p o n o w a n ia się r e la c ji p o m y ś la n y c h z r e a l n y m i w co ra z to in n e u k ła d y , z a s k a k u ją c e „ p o m y s ło w o śc ią ” , św ieżo ścią, ła d u n k ie m in f o rm a c ji, a s p e k ta m i p ię k n a , je ż e li ty m sło w e m o k re ś lim y h a rm o n ię , p ro p o r c ję , s y m e tr ię ,sw o is tą s e n s o w n o ś ć u k ła d ó w re la c ji, s c a la n ie się o d n ie s ie ń p o d o b n y c h w sp o só b n ie p o w ta r z a ln y , t a k w y ją tk o w y , że m o ż n a je p o ró w n a ć z n ie z lic z o n ą ilo śc ią o d m ia n k w ia tó w , ic h b a r w i k s z ta łtó w . W y sta rc z y to o p isa ć ,to z n a c z y u m ie ć o p isa ć sło w e m t r a f n ie d o b ra n y m , w ie r n y m te m u , co k to ś w ra ż liw y n a s y tu a c je p o e ty c k ie d o strz e g ł, z ro z u m ia ł i o d czu ł, i z k o le i w ła ś n ie p rz e k a z a ł w o p isie p o e ty c k im , a b y w y w o ła ć r o z u m ie n ia i e m o c je , w y n o sz ą c e lu d z i z c o d z ie n n o śc i w sw o iste , in te le k t u a ln e i e m o c jo n a ln e , w p r o s t d u c h o w e św ięto .
T o w y n ie s ie n ie c z ło w ie k a do p o z io m u ś w ię ta n ie w y r y w a lu d z i z ż y cia co d zie n n eg o , g d y ż ż y c ie c o d z ie n n e je s t ta k ż e u k ła d e m r e l a c ji p o m y ś la n y c h i r e a ln y c h . 'Nie ró ż n i się od p o e z ji ty l k o w te d y , g d y r e la c je p o m y ś la n e z a c z n ie m y u w a ż a ć za re a ln e . W ż y c iu c o d z ie n n y m ta p o m y łk a je s t ź ró d łe m d o d a tk o w y c h tr u d n o ś c i, a n ie k ie d y p r z e n ie s ie n ie m n a s w n ie r e a ln y ś w ia t s p r a w fik c y jn y c h . G d y u z y s k u ją one sw ó j b iu r o k r a ty c z n y w y s tr ó j, ż y c ie s t a je się ciężkie. G d y zb liż ą n a s do p o e z ji, z n a jd u je m y p o c ie c h ę w d o z n a n iu o d d a le n ia się z a g ro ż e ń , w w z b o g a c e n iu ro z u m ie ń i e m o c ji d o strz e ż e n ie m teg o , czego n a co d z ie ń n ie w i d z im y , co je s t a s p e k te m w z ru s z e n ia , u w a ln ia ją c e g o od stre s ó w , ła g o d z ą c e g o n a p ię c ia , u m o ż liw ia ją c e g o ła g o d n o ś ć i d o b ro ć .
P o e z ja ja k o opis u k ła d ó w r e la c ji, p o z w a la o d b ie r a ć ś w ia t w ła ś n ie ła g o d n ie j, z d y s ta n s e m , ży czliw ie. U su w a lę k , z b liż a d o lu d z i, s k ła n ia do u fn o ś c i i d o b ro ci. U k a z u je ś w ia t, lu d z i, ży cie c o d z ie n n e od s tro n y o b ecn eg o w n ic h k o lo r u , d ź w ię k u , h a rm o n ii, p ro p o r c ji, s y m e tr ii i ty c h s e n só w , k tó r e p o z w a la ją b u d o w a ć się h u m a n iz m o w i.
N ie k ie d y je d n a k p o e z ja , p rz y z w y c z a ja ją c do p o s łu g iw a n ia się p o d o b ie ń s tw a m i i w w y n ik u te g o do tr a k to w a n ia r e l a c ji p o m y ś la n y c h ja k o re a ln y c h , m oże o d d a la ć n a s od ś w ia ta , lu d z i i ży cia co d zie n n eg o . M oże n a s z a tr z y m a ć w ś ró d s p r a w fik c y jn y c h .
W y n ik a z te g o ty lk o ty le , że tr z e b a u m ie ć z d y s ta n s o w a ć ta k ż e p o e z ję , a p o le g a to ,na ty m , że w łą c z a m y ją w h u m a n iz m , to z n a c z y p o d d a je m y czło w ie k o w i, g d y ż on je s t p ie rw s z y z r a c ji sw e j g o d n o ści, w y j ą t k o w y , p o n ie w a ż ro z u m n y , u m ie ją c y u z y s k iw a ć m ą d ro ś ć i o b d a ro w y w a ć m iło śc ią . P o e z ja n ie m o ż e b y ć czym ś, czem u c z ło w ie k słu ży . Jaiko w y tw ó r, r e f e r u ją c y s y tu a c ję p o e ty c k ą , n a le ż y do k u lt u r y . A u to re m k u l tu r y je s t c zło w ie k i z te g o w z g lę d u m a o n p ra w o do k o ry g o w a n ia
k u ltu r y , a ty m s a m y m p o e z ji. P rz e z k o r e k tę k u l t u r y i p o e z ji r o z u m ie m t u p o s łu g iw a n ie się n im i d la u z y s k iw a n ia szczęścia, g d y ż n a w e t p o e z ja , ja k o w y tw ó r c z ło w ie k a , m a p e łn ić w o b ec n a s w ła ś c iw ą fu n k c ję , k tó r a je s t jeg o is to tą . F u n k c ją p o e z ji je s t u k a z y w a n ie n ie d o s trz e g a n y c h n a ogół a s p e k tó w k o m p o z y c ji ś w ia ta , w y w o ła n ie n o w y c h ro z u m ie ń i e m o c ji, p rz e n o s z ą c y c h w św ię to , w n a d z ie ję , tę s k n o tę , o c z e k iw a n ie i w a k ty w n o ś ć , s p r z y ja ją c e m iło śc i i szczęściu.
G d y b u d u je m y p o e z ję w o b sz a rz e o d n ie s ie ń : in t e le k t - ^ b y t , u z y s k u je m y opis teg o , co p rz e ż y w a ty lk o te n je d e n czło w ie k . G d y u k a ż e n a m to su g e s ty w n ie , p rz e jm u ją c o , z a m y k a n a s w o b rę b ie sw o ic h p r z e żyć, w m a ły m ś w ie c ie s p r a w . M a ją c a p o c z ą te k w u ję c ia c h K a r te z j u - sza te n d e n c ja w y d o b y w a n ia p ro b le m ó w z w ła s n e g o in te le k tu , p ro w a d z i do z u b o ż e n ia p o e z ji, g d y ż ty lk o do p r z e k o n s tr u o w y w a n ia o k re ś lo n e j ilo ści w ą tk ó w i re la c ji.
Gdy^ b u d u je m y p o e z ję w o b sz a rz e r e la c ji: b y t—in te le k t, a u to r e m s y tu a c ji p o e ty c k ic h s t a je s ię rz e c z y w is to ś ć , o g ro m n a w sw y c h n ie d a ją c y c h s ię w y c z e rp a ć u k ła d a c h re la c ji, w s p a n ia ła w sw y m d o s to je ń s tw ie ź ró d ła w c ią ż o p is y w a n e g o , c o ra z p e łn ie j ro z u m ia n e g o , w z b o g a c a ją c e g o c z ło w ie k a aż do p o z io m u w ła ś n ie m ą d ro ś c i i szczęścia.
P o e z ja je s t d o b re m , g d y je s t p o e z ją , g d y je s t w ię c r e l a c ją m ię d z y s y tu a c ją p o e ty c k ą , a je j s k u tk a m i, w y w o ła n y m i w c z ło w ie k u , k tó r y tę r e la c ję o d e b ra ł, to z n a c z y z ro z u m ia ł i p rz e ż y ł. G dy n a to m ia s t w l i te r a tu r z e filo z o fic z n e j, r e l ig i jn e j , te o lo g ic z n e j, s ta n o w i tw ie r d z e n ie , s y g n a liz o w a n e ję z y k ie m p o e ty c k im , z n a c z y to d la m n ie , ż e a u to r z y p ra c z ty c h d z ie d z in p o m y lili r e la c ję r e a l n ą z r e l a c ją p o m y ś la n ą i z a fa s c y n o w a n i ic h p o d o b ie ń s tw e m u z n a ją to, co p o m y ś la n e , za coś re a ln e g o . Z d a rz a się n p . -często w te o lo g ii, ż e S ło w o , k tó r e je s t d r u g ą osobą T ró jc y Ś w ię te j, b y w a m ie s z a n e ze sło w e m , p r z e k a z a n y m p rz e z P ism o św . P o d o b ie ń s tw je s t tu w ie le . T y c h ró ż n y c h je d n a k s p r a w n ie w o ln o m y lić . B óg b o w ie m je s t p e łn ie js z y , d o sk o n a lsz y , z n a k o m its z y n iż to , co p o m y ś la n e i w y tw o rz o n e . J e s t s a m ą m ą d r o ś c ią i szczęściem , p o d czas g d y p o e z ja je s t ty lk o ty m , co m oże k u B ogu k ie ro w a ć . Z a w sz e k ie r u je do B oga, ś w ia ta i lu d z i, g d y ta m m a sw e źródło.
JE R Z Y G U ŁK O W iSK I
JO Z E F A L O JZ Y p M O W S K I , /SJ — Z A P O M N IA N Y P R E K U R S O R N E O S C H O L A S T Y K I
M a r ia n M o ra w s k i w sw e j k sią ż c e F ilo zo fia i j e j za d a n ia ( L w ó w 1 1877, L w ó w 2 1881, K ra k ó w -3 .1899), p isz ą c o o d ro d z e n iu s c h o la s ty k i w o k re s ie p o p rz e d z a ją c y m e n c y k lik ę A e te r n i P a tris (1879) s tw ie rd z a : 1 K r a k ó w 3 1899. W w y d a n iu ty m p r z e d r u k o w a n o b e z w y ja ś n ie n ia z w y d a n ia d ru g ie g o — „ p rz e d tr z y d z ie s to m a l a t y ” o ra z „ p rz e d ro k ie m ” (m ie jsc e o z n a c z o n e — *) 2 „ M in d ” , 13/1888, s. 383—404. A r ty k u ł t e n w s k a z a ł m i ś-p. m g r B r u no J a n u s z R u c iń s k i w r o k u 1973. B. J. R u c iń s k i w y ło w ił z te g o p is m a w ie le c ie k a w y c h a z a p o m n ia n y c h in f o rm a c ji, k tó r y m i się p o d z ie lił z n ie k tó r y m i k o le g a m i i k o le ż a n k a m i o ra z sp o rz ą d z ił lic z n e w y c ią g i, k tó r y c h
