Wpływ leków, używek i narkotyków na układ nerwowy. Wprowadzenie Przeczytaj Mapa myśli Sprawdź się Dla nauczyciela

(1)

Wpływ leków, używek i narkotyków na układ nerwowy

Wprowadzenie Przeczytaj Mapa myśli Sprawdź się Dla nauczyciela

(2)

Ludzie na całym świecie przyjmują środki wpływające na nastrój i samopoczucie. Jedni robią to, żeby poprawić swój stan zdrowia, inni – aby się odprężyć, szybciej zasnąć, uporać ze stresem. Są i tacy, którzy używają substancji psychoaktywnych, ponieważ chcą poczuć się swobodnie w kontaktach społecznych, doświadczyć odmiennych stanów świadomości czy zapomnieć o codziennych kłopotach. Jednak środki te z czasem przejmują kontrolę nad strukturami mózgowymi odpowiedzialnymi za odczuwanie przyjemności, wpływając na procesy psychologiczne związane z jedzeniem, piciem czy seksem. Zaburzają także pracę części mózgu odpowiedzialnej za uczenie się i zapamiętywanie.

Twoje cele

Opiszesz, jak działa układ nagrody i kary.

Wyjaśnisz, w jaki sposób leki, używki i narkotyki prowadzą do uzależnienia.

Ocenisz wpływ leków, używek i narkotyków na układ nerwowy.

Doznanie chwilowej ulgi dzięki środkom psychoaktywnym nie jest sposobem na rozwiązanie trudności – stosowanie używek, leków, alkoholu i narkotyków prowadzi do kolejnych problemów.

Źródło: pixabay.com, licencja: CC 0.

Wpływ leków, używek i narkotyków na układ nerwowy

(3)

Przeczytaj

Układy funkcjonalne mózgu

Mózg steruje zachowaniem człowieka, na które wpływa działanie trzech wielkich układów funkcjonalnych:

układ świadomości i poznania, zwany układem kognitywnym, układ pobudzenia oraz układ nagrody. Układy te ściśle ze sobą współpracują. Wykształciły się w toku ewolucji, zwiększając potencjalność korzystnych zachowań dla organizmu.

Źródło: Pixabay, licencja: CC 0.

Pozwala postrzegać zjawiska zachodzące w otaczającym świecie. Umożliwia odbieranie bodźców ze środowiska, dokonuje ich analizy i rozpoznania. Wpływa na ocenę własnej sytuacji, samoświadomość, zdolność uczenia się oraz pamięć.

Układ kognitywny

(4)

Układ kognitywny odpowiada m.in. za zapamiętywanie informacji podczas nauki.

Jak działa system nagradzania w mózgu?

Schemat przedstawia budowę układu limbicznego człowieka, którego częścią jest układ nagrody.

Układ pobudzenia Układ nagrody

(5)

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Układ nagrody jest zaangażowany we wszystkie zachowania organizmu związane z jego utrzymaniem się przy życiu i rozrodem, takie jak pobieranie pokarmu i wody, aktywność seksualna czy przejawianie agresji w sytuacjach zagrożenia.

Na przykład dotkliwe uczucie głodu motywuje organizm do poszukiwania niezbędnego dla jego przetrwania pożywienia, a jedzenie staje się przyjemnością – w czasie tej czynności układ nagrody jest pobudzony. Gdy łaknienie zostaje zaspokojone, ustaje stymulacja układu nagrody, a nadmierne spożycie pokarmu wywołuje złe samopoczucie, będące „karą” za zachowanie niekorzystne dla organizmu.

Układ nagrody jako część układu limbicznego mózgu jest stymulowany za

pośrednictwem neuroprzekaźników, czyli substancji wytwarzanych przez komórki

nerwowe. Są wśród nich acetylocholina, dopamina i serotonina oraz endorﬁna, nazywana

„hormonem szczęścia”. W przypadku zachowania korzystnego dla organizmu, tj.

zaspokajającego jego potrzebę (np. spożycie pokarmu – zaspokojenie głodu), neurony wydzielają dopaminę, która pobudza układ nagrody, co wywołuje subiektywne poczucie przyjemności.

Pobudzenie pola brzusznego nakrywki powoduje przesłanie dopaminy do synapsy łączącej neurony z jądrami półleżącymi. Pobudzone jądra półleżące przekazują informację za pośrednictwem neuronów do kory

przedczołowej, która odpowiada za określone działania i emocje człowieka.

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Historia ludzkości dowodzi, że człowiek od zawsze wykazywał potrzebę ucieczki w świat iluzji, w którym panuje permanentne zadowolenie i szczęście. Środki psychoaktywne umożliwiają odczuwanie takich stanów, zmieniając na pewien czas postrzeganie rzeczywistości. Dlaczego ludziom przestaje wystarczać ich normalne funkcjonowanie i starają się na różne sposoby zmienić swoją świadomość?

Układ nagrody w procesie powstawania uzależnień

Funkcjonowanie układu nagrody niekiedy ulega zaburzeniu. Przejawia się to na różne

sposoby, np. niepohamowanym apetytem lub jadłowstrętem, problemami psychoseksualnymi czy niekontrolowaną agresją. Objawem zaburzeń działania układu nagrody jest także

uzależnienie.

(6)

Uzależnienie jest złożoną chorobą

ośrodkowego układu nerwowego związaną z zaburzeniem funkcji układu nagrody oraz układów: emocjonalnego, poznawczego i pobudzającego. Chęć odczuwania stanu odprężenia również po ustaniu działania mechanizmu nagrody w krótkim czasie prowadzi do uzależnienia psychicznego od substancji psychoaktywnej. Równie szybko powstaje uzależnienie ﬁzyczne. Środki uzależniające mogą modyﬁkować wytwarzanie neuroprzekaźników lub

naśladować ich działanie; gdy są przyjmowane systematycznie przez długi czas, układ

nagrody zaczyna na nie reagować jak na coś, co jest niezbędne dla organizmu.

Co się dzieje z narkotykiem w organizmie?

Skutki przyjęcia substancji psychoaktywnych różnymi drogami oraz działanie tych substancji na różne narządy człowieka.

Osoba uzależniona od narkotyków tak bardzo koncentruje się na ich zażywaniu, że całkowicie podporządkowuje temu swoje życie. Zdarza się, że koszty zażywania coraz większych dawek narkotyku popychają narkomana do działań niezgodnych z prawem – rozboju, kradzieży, prostytucji czy handlu narkotykami.

Jak substancje psychoaktywne działają na układ nerwowy?

Działanie każdej substancji psychoaktywnej – narkotyków, niektórych leków, alkoholu, nikotyny, kofeiny – jest inne, specyﬁczne są też objawy odstawienia oraz późniejsze

powikłania. Związane jest to z działaniem na różne receptory, rozsiane w komórkach ciała i mózgu.

Narkotyki podawane dożylnie działają

natychmiastowo, ponieważ nie występuje proces wchłaniania. Podanie substancji psychoaktywnej w taki sposób wiąże się z ryzykiem zakażenia, m.in.

wirusami HIV, HBV i HCV.

(7)

Narkotyki

Leki

Używki

Lotne rozpuszczalniki

Niektóre produkty, m.in. lakier do paznokci, zawierają rozpuszczalniki, których wdychanie powoduje odurzenie.

Inhalowanie się tymi produktami może być zatem szkodliwe lub nawet śmiertelne.

Lotne rozpuszczalniki występują w wielu powszechnie dostępnych środkach, takich jak kleje, farby i rozpuszczalniki. Zażywane są przez inhalację. Substancje w nich zawarte, takie jak toluen, benzen, ksylen, aceton i butapren, działają stymulująco na ośrodkowy układ nerwowy, wywołując euforię, fantazje i omamy wzrokowe podobne do snów. Po zakończeniu

(8)

inhalacji pojawiają się takie objawy jak senność, zmniejszenie aktywności ruchowej,

spowolnienie i niewyraźna mowa. Regularne i długotrwałe używanie substancji wziewnych może skutkować zaburzeniami pamięci i zdolności intelektualnych czy chwiejnością

emocjonalną. Może też powodować uzależnienie psychiczne.

Dopalacze

Przykłady dopalaczy zawierających związek o działaniu zbliżonym do amfetaminy.

Źródło: Tristanb, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Dopalaczami nazywane są różnego rodzaju produkty zawierające substancje, które nie zostały zdelegalizowane: kannabinoidy, halucynogeny, stymulanty lub opioidy. Spożycie dopalaczy ma na celu uzyskanie efektu narkotycznego podobnego do tego, który wywołują zdelegalizowane substancje psychoaktywne. Niebezpieczeństwo zażywania dopalaczy jest jednak wielokrotnie wyższe. Większość sprzedawanych środków ma nieznany skład

chemiczny lub odmienny od deklarowanego, więc w przypadku przedawkowania lub zatrucia możliwości pomocy są ograniczone.

Słownik

dopamina

neuroprzekaźnik syntezowany i uwalniany przez neurony ośrodkowego układu nerwowego

(9)

jądro półleżące

jedno z jąder podstawnych mózgu, część układu nagrody człowieka; charakteryzuje się dużą gęstością receptorów dopaminergicznych

narkotyk

(gr. narkōtikós – oszałamiający) potoczna nazwa niektórych substancji psychoaktywnych, działających na ośrodkowy układ nerwowy

neuroprzekaźniki

neuromediatory, neurotransmitery, przekaźniki nerwowe – substancje chemiczne wytwarzane i uwalniane przez neurony (komórki nerwowe). Służą do przekazywania informacji między neuronami lub z neuronu do narządu wykonawczego (mięśnia, gruczołu). Najlepiej poznanymi neuroprzekaźnikami są acetylocholina, glutaminian, dopamina, serotonina, noradrenalina

pole brzuszne nakrywki

pole brzuszne nakrywki śródmózgowia jest ośrodkiem układu nagrody; wychodzą z niego włókna nerwowe dopaminergiczne unerwiające struktury należące do układu

limbicznego

receptory synaptyczne

integralne białka błony komórkowej neuronu postsynaptycznego umożliwiające przeniesienie sygnału zewnątrzkomórkowego na wewnątrzkomórkowy. Nośnikiem sygnału są najczęściej neurotransmitery

serotonina

neuroprzekaźnik syntezowany i uwalniany przez neurony ośrodkowego układu nerwowego

tetrahydrokannabinol (THC)

główna substancja psychoaktywna zawarta w konopiach indyjskich, z których wytwarzane są marihuana i haszysz

używki

związki, które nie mają wartości odżywczej, a wpływają na organizm pobudzająco, np.

kawa, herbata, kakao itp.

(10)

Mapa myśli

Wpływ substancji psychoaktywnych na ośrodkowy układ nerwowy (OUN)

Polecenie 1

Na powyższej mapie myśli nie zamieszczono lotnych rozpuszczalników, takich jak np. toluen, benzen, ksylen, aceton czy butapren. Do której z grup powinno się je zaklasyﬁkować? Odpowiedź uzasadnij.

Polecenie 2

Na podstawie mapy myśli i tekstu e-materiału zamieszczonego w sekcji „Przeczytaj” przygotuj trzy pytania dotyczące wpływu wybranej grupy środków psychoaktywnych na ośrodkowy układ nerwowy, które chciałbyś zadać lekarzowi.

Polecenie 3

Porównaj ﬁzjologiczne i psychologiczne efekty zażywania opiatów i barbituranów.

Polecenie 4

Substancje psychoaktywne mogą być stosowane w medycynie jako leki. W dostępnych źródłach wiedzy naukowej wyszukaj informacje, czym różni się lek od narkotyku. Dopisz te cechy do poniższej mapy pojęć.

(11)

Sprawdź się

Ćwiczenie 1

Oceń prawdziwość poniższych stwierdzeń.

Prawda Fałsz

Układ nagrody motywuje do podjęcia ważnych biologicznie czynności.

□ □

W normalnych warunkach układ nagrody jest stymulowany przez dopaminę, co wywołuje

poczucie zmęczenia.

□ □

Narkomania polega na chemicznej aktywacji

układu nagrody.

□ □

Ćwiczenie 2

Wskaż wszystkie poprawne dokończenia zdania.

Obniżenie aktywności ośrodkowego układu nerwowego powodują...

kokaina.

heroina.

morﬁna.

benzodiazepina.

amfetamina.



輸

(12)

Ćwiczenie 3

Przeczytaj poniższy tekst, a następnie wskaż nazwę substancji, o której mowa.

Działanie tej substancji jest niemal natychmiastowe – już po kilku sekundach od zażycia dociera do mózgu. W niskich dawkach działa stymulująco oraz znosi uczucie bólu i głodu, co wiąże się z odczuwaniem przyjemności. W większych dawkach blokuje działanie komórek układu nerwowego, zaburzając ich metabolizm: pojawiają się zmęczenie i zmiany postrzegania rzeczywistości. W jeszcze większych dawkach może wywoływać halucynacje i omamy.

Ekstremalnie wysokie dawki powodują utratę przytomności, drgawki i zgon. To substancja silnie uzależniająca, której zażywanie prowadzi do wyniszczającego nałogu.

kokaina

nikotyna

kofeina

alkohol

Ćwiczenie 4

Ułóż w odpowiedniej kolejności etapy działania narkotyku wziewnego na organizm człowieka.

W mózgu narkotyk łączy się ze specyﬁcznymi receptorami komórkowymi, które wysyłają sygnały do układu nagrody.

Powstaje uzależnienie.

Substancje wziewne docierają do błon śluzowych jamy nosowej i układu oddechowego.

Neurony układu nagrody wydzielają dopaminę, co powoduje odczuwanie przyjemności.

Wytwarza się potrzeba odczuwania przyjemności, zaspokajana przez wielokrotne zażywanie narkotyku.

Narkotyk przenika do krwi, skąd jest transportowany do mózgu.



醙

(13)

Ćwiczenie 5

Przedstaw dwa argumenty przeciw zażywaniu narkotyków. W odpowiedzi uwzględnij działanie narkotyków na stan zdrowia osoby uzależnionej.

Ćwiczenie 6

Dopalacze są reklamowane przez dystrybutorów jako „produkty kolekcjonerskie”, będące bezpieczną alternatywą dla

uzależniających narkotyków. Wyraź swoją opinię na temat zagrożenia, jakie niosą tego typu reklamy. Podaj dwa argumenty na poparcie swojego stanowiska, uwzględniające skład chemiczny dopalaczy i ich wpływ na zdrowie człowieka.

難

(14)

Ćwiczenie 7

Przeprowadzono eksperyment, w którym naukowcy badali, w jaki sposób mózgi osób będących pod wpływem alkoholu przetwarzają emocje. Ochotnicy podłączeni do skanera fMRI –

urządzenia obrazującego pracę mózgu – oglądali zdjęcia ludzi, wśród których część miała przestraszony wyraz twarzy. Wyniki innych badań donosiły, że widok zalęknionej miny jest podświadomie odbierany przez mózg jako zagrożenie.

Każdy badany był podłączany do skanera dwukrotnie. W trakcie pierwszej próby ochotnikom przez 45 min podawano dożylnie roztwór alkoholu, kontrolując poziom promili we krwi

i wydychanym powietrzu. Podczas drugiej próby uczestnicy otrzymywali placebo w postaci soli ﬁzjologicznej. Dzięki temu uczeni mogli rejestrować reakcje mózgu każdej osoby, zarówno gdy była trzeźwa, jak i pod wpływem alkoholu.

U osób trzeźwych widok przerażonej twarzy pobudzał część mózgu odpowiedzialną za przetwarzanie bodźców wzrokowych, która reagowała o wiele silniej niż podczas oglądania neutralnych twarzy. Te same osoby po zaaplikowaniu im alkoholu w ilości powyżej 0,8 promila nie rozpoznawały niebezpieczeństwa, o czym świadczyła słaba reakcja tych samych obszarów mózgu. Jednocześnie wykazano, że pod wpływem alkoholu pobudzane były w mózgu rejony układu nagrody.

1. Określ problem badawczy opisanego eksperymentu.

2. Wskaż grupę ochotników, która była próbą badawczą, oraz grupę ochotników, która była próbą kontrolną.

3. Sformułuj jeden wniosek dotyczący wpływu alkoholu na organizm człowieka, wynikający z przeprowadzanego eksperymentu.

Źródło: Jodi M. Gilman i in., Why We Like to Drink: A Func onal Magne c Resonance Imaging Study of the Rewarding and Anxioly c Eﬀects of Alcohol, „The Journal of Neuroscience” 2008, nr 28 (18), s. 4583–4591.

(15)

Ćwiczenie 8

W latach 1995–2011 w ramach międzynarodowego programu „European School Survey Project on Alcohol and Drugs” (ESPAD) realizowano badania ankietowe dotyczące eksperymentalnego i okazjonalnego używania substancji psychoaktywnych przez polską młodzież. Prowadzono je m.in. na próbie uczniów w wieku 15–16 lat. Wyniki jednego z badań przedstawia poniższy wykres.

Na podstawie analizy danych z wykresu podaj nazwy dwóch środków uzależniających, których zażywanie przez nastolatków w latach 1995–2011 wykazało trend wzrostowy, oraz dwóch wykazujących trend spadkowy.

Źródło: Międzynarodowy program „European School Survey Project on Alcohol and Drugs” (ESPAD) 2011.

難

(16)

Dla nauczyciela

Scenariusz zajęć Autor: Alicja Kasińska Przedmiot: biologia

Temat: Wpływ leków, używek i narkotyków na układ nerwowy

Grupa docelowa: uczniowie III etapu edukacyjnego – kształcenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym

Podstawa programowa:

Zakres podstawowy

Treści nauczania – wymagania szczegółowe V. Budowa i ﬁzjologia człowieka.

7. Regulacja nerwowa. Uczeń:

11) wyjaśnia wpływ substancji psychoaktywnych, w tym dopalaczy, na funkcjonowanie organizmu;

Zakres rozszerzony

Treści nauczania – wymagania szczegółowe XI. Funkcjonowanie zwierząt.

2. Porównanie poszczególnych czynności życiowych zwierząt, z uwzględnieniem struktur odpowiedzialnych za ich przeprowadzanie.

6) Regulacja nerwowa. Uczeń:

n) wyjaśnia wpływ substancji psychoaktywnych, w tym dopalaczy, na funkcjonowanie organizmu, Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje w zakresie wielojęzyczności;

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych, technologii i inżynierii;

kompetencje cyfrowe.

Cele operacyjne:

Uczeń:

wyjaśnia, w jaki sposób leki, używki i narkotyki prowadzą do uzależnienia i nałogu;

porównuje efekty działania różnych substancji psychoaktywnych;

ocenia wpływ leków, używek i narkotyków na układ nerwowy.

(17)

Strategie nauczania:

konstruktywizm;

konektywizm;

strategia problemowa.

Metody i techniki nauczania:

rozmowa kierowana;

mapa myśli;

runda bez przymusu;

wykład;

gra w role – pytania do eksperta;

rozmowa nauczająca.

Formy pracy:

praca indywidualna;

praca w parach;

praca w grupach;

praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;

tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg zajęć Faza wstępna

1. Nauczyciel nawiązuje do tematu lekcji, zadając pytania kluczowe: „Co to jest używka?”,

„Jaką substancję możemy nazwać używką?”, „Co decyduje o tym, że daną substancję możemy nazwać używką?”.

2. Uczniowie w formie rundy bez przymusu podają przykłady środków, które uważają za spełniające ustalone kryteria używki.

3. Nauczyciel weryﬁkuje pomysły, zachęca do pracy, ukierunkowuje myślenie uczniów.

Zadaje kolejne pytanie: „Dlaczego ludzie sięgają po używki?”.

Faza realizacyjna

1. Nauczyciel przedstawia układy funkcjonalne zarządzające pracą mózgu, zwraca

szczególną uwagę uczniów na układ nagrody, opisuje jego działanie. Uwzględnia wpływ używek na zaburzenie funkcjonowania układu nagrody.

(18)

2. Uczniowie indywidualnie zapoznają się z graﬁką interaktywną w sekcji „Przeczytaj”, przedstawiającą, co dzieje się z narkotykiem w organizmie. Odpowiadają na pytanie problemowe zamieszczone pod ilustracją: „Jakie mogą być skutki przyjęcia zbyt dużej dawki substancji psychoaktywnej?”.

3. Nauczyciel, wykorzystując mapę myśli, przedstawia uczniom podział środków psychoaktywnych według rodzajów aktywności i wpływu na układ nerwowy.

4. Nauczyciel dzieli uczniów na trzy zespoły:

grupa I przygotowuje informacje na temat środków psychoaktywnych obniżających aktywność ośrodkowego układu nerwowego;

grupa II – informacje na temat środków psychoaktywnych stymulujących aktywność ośrodkowego układu nerwowego;

grupa III przygotowuje informacje na temat środków psychoaktywnych wpływających na zniekształcenie percepcji zmysłowej.

Każdy zespół opracowuje informacje na podstawie tekstu zamieszczonego w sekcji „Przeczytaj”. Uczniowie powinni uwzględnić sposób działania na organizm poszczególnych substancji psychoaktywnych, krótkofalowe i długofalowe konsekwencje ich stosowania oraz przykłady substancji określonego rodzaju.

5. Po upływie wyznaczonego czasu liderzy zespołów przedstawiają ustnie zebrane

informacje. Nauczyciel czuwa nad poprawnością merytoryczną omawianych zagadnień.

6. Uczniowie wykonują polecenie nr 1, zamieszczone w sekcji „Mapa myśli”.

7. Nauczyciel informuje uczniów, gdzie i do kogo można się zwrócić o pomoc w przypadku problemów z substancjami uzależniającymi (zob. materiały pomocnicze).

Faza podsumowująca

1. Nauczyciel prosi uczniów o odpowiedź na pytanie: „Dlaczego ludziom przestaje wystarczać ich normalne funkcjonowanie i na różne sposoby starają się zmienić swoją świadomość?”. Przygotowaniem do rozmowy może być wykonanie ćwiczeń nr 5–8.

2. Uczniowie poddają pytanie reﬂeksji, wyrażają swoje opinie na ten temat.

3. Nauczyciel ocenia pracę uczniów, udziela im informacji zwrotnej o zaangażowaniu podczas lekcji.

Praca domowa

Wykonaj ćwiczenia interaktywne od 1 do 4.

Dla chętnych: wykonaj polecenie nr 4, zamieszczone w sekcji „Mapa myśli”.

Materiały pomocnicze

Baza placówek udzielających pomocy osobom uzależnionym od substancji

psychoaktywnych – portal Krajowego Biura Do Spraw Przeciwdziałania Narkomanii www.kbpn.gov.pl

(19)

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania mapy myśli

Mapę myśli może zostać wykorzystana w fazie wstępnej lekcji, jako wprowadzenie do tematu. Ponadto mapę można wykorzystać podczas lekcji Substancje uzależniające, jako uzupełnienie informacji dot. wpływu substancji uzależniających na układ nerwowy.