Sedymentacja górnego dewonu Pogorzały i Witoszowa (Sudety Średkowe)

ACTA GEOLOGIC " A ·' POLONICA;

VOL. VI' "WARSZAWA :1956_{, i} '

.. .:0 .... ^{t •}

Sedymentacja g6rn,eg~:' de~o~u, , Pogd:rza'ly t W itoszQwa . (S.tl<l.etg; Sro,dkQw~},

. TRESC: 'Ws.f'.Qp - Pol{)ienie,l' charak1erystyka gea!ogIczn:a', Gbszaru"",,=",, Opjs asad\)w;~'

,S~Dwisk(). ~yn:e.ntacyjne..,.... CZYEIniki 1l91eogeograficme I tektmticmJe =-Za.burze,..

" , 'Dia hOdwamtwowe :;': Wi~s.zOwie ^....:... Zak06~nie ^{. .} ,~is liter:a:bury

WSTFiP

Depr~sja SwiebodZic stanowi wycinek 'rozleglego niegdys basenu sedYmentacyjnero, 'k16ry rozwijal si~ na pogr~iczu try sOwiog6rskiej

i 'Kaledonid6w rudecltich 'w' g6rnym dewonle'

i

~ajniZszym kUlmie.Sta-,

riowi

^ona odr~bn~ jedlnostk~' geologicm1l SUdet6w Srodkowych. Odr~bS

ndsc

tej jednostki zazna~ona jest wyraZnie p~zez jej sw~ist~ t1'eSC stra~' tYgraficzn~' ⁱ wlasciwll jej tektonik~, r6Znll od teidoniki wszystkich

re..

,ii,oli6w przyleglych ^(11)·~

Depresja Swiebodzic,byla przedmiotem. moich 'ba~aA !Prz~z', kilka'

"kolejnych sez00l6w. Wyniki:tych badan zostaly cz~cjowo, Qg~QSZQne drtl"::

kiem ,(10, 11). Pr~ca niniejsza'stanowi dalszll pozycj~

Vi

rOipOcz~tym

cykhi

ptiblikacji. Poswi~cilem jll utworom g6rn:o-de~o:6.skim poludniowo- wschodniej cz~sci depresji SWi~bodzic, vi, ktorej do~umentaeja paleon- ,tologiczna jest stosunkowo ^do.bra~ a tektonika ^W 'Og6hlym zarysie zrozu- miala i nie7Jbyt skomplilwwapa. '

& . • . •

trtwory te stanowi molassa, zlozona na pn;eA:pQlu gDr, lttore w~.u ..

,detach Srodko'YYc~ powstawaly w wyniku pietWszyCh'faz, warYscrj~kich.

. ^{, ,}

- - - -

228 HEN'RYK TElSSEYRE

Warto przy tym zazoaczyc, ze tatkie wyksztalcenie g6rnego dewonu me naleZy do zjawisk cz~stych.

W pracy niniejszej zajmuj~ s~ zagadnieniaini sedymentacyjnymi .i paleogeografianymi. Mi~dzy innymi szczeg6ln2\ uwag~ poswi~cam za-

burzeniom sr6dwarstwowym, kt6re odsIaniaj2\ si~ doskonale Illa brzegu Sudet6w w Witoszowie.

POL02.ENIiE I CHARAKT.mR.YSTYXA Gi!X>LOGICZNA OBSZARU

PoI:udniowo-wschod.:Qia c~s.c depresji Swiebodzic zamlmi~ta jest od poludnia przez gnejsy sowiog6rskie, kt6re granicz~ z utworami g6rnego·

dewonu' wzd.luz wielkiej linii dysIokacyjnej (uskok Szczawienika). Od p6mocnego wschodu o1:)cina j~ morfologiczna kraw~dZ Sudet6w, kt6ra.

wedle panuj2\cychPogI~d6w stanowi cofaj~ey si~ pr6g sudeckiego uskokli.

brzeinego. U podn6zy tego progu odslaniaj2\ sif: jedynie utwory czwarto-·

rz~dO'We, zwi2\Zane gl6W1nie ze zlodowaceniem. Os.i~j 2\ one powaine·

~sci. Po stronie sudeckiej utwory te Sch.odz~ na plan diugi, nato- miast na stromych zboczach, w gl~bszych wei~ciach dr6g,. w podci~tych

partiach zboczy

i

W Bztucznych wykopach ukazuj2\ si~ skaly osadowe g6r- nego dewonu (ob. tabll),

Poludniowo-wschodnia c~sc depr~i Swiebodlic .ro~ad:a s.i~ na:

kUka roonych element6w tektonicznyc~ rozgraniczonych pmez dysIoka-·

cje. BIok Pogorzaly jest najwi~kszym i najwaZniejszym wsr6d tych eIe- meIllt6w. 'Obejmuje on okolice Pogorzaly,' Witoszowa i Mokrzeszowa sU:-'

gaj~c aZ po LubiechOw. W miejscowosci tej obcina go ku zachodowi wieI- ka strefa uskokowa 0 przebiegu prawie poIudnikowym. Ku NNW bIok Pogorzaly graniczy· z synklinaln~ stref~ Lubiechowa,· wype~on~ zle:-·

piencami gnejsowymi kulmu z Ksi~a, kt6re reprezentuj~ najniZszy kar-..

bon i najprawdbpodobniej tez c~sc g6rnego dewonu. Stosunek tektonicz-·

ny obu element6w nie jest jednakZe zupelnie jasny wobec braku dosta- tecznej liczby odkrywek. Najprawdopodobniej bIok Pogorzaly jest nasu-·

ni~ty wzdluz stromej dyslokacji' na wspomnianll s~ref~.

Blok Pogorzaly ma budow~ na ogol Prostll. J ak widac i zall:lczonej mapy (tab1. I), stanowi on wycinek synkliny, zbudowanej doSe symetrycz-·

nie,o osi przebiegaj~cej prawie r6wnoIeinikowo i podnoszllcej si~ w ki~

"runku zachodnim. Synklina ta przebiega zgodnie z P6ln.oC'llIl kraw~dzi2\

kry gnej~w.ej Sowich G6r, z kt6!2l styka si~ bezposrednio. Brzeg Sude- t6w przecina jQ skoSnie (4).

W tektonice synklinalnego bloku Pogorzaly stwierdZamy w szcze- g6lach szereg komplikacji, kt6re wi~Q si«: przede wszystkim z licznymi,..

lecz' trudnymi do uchwycenia uskokami

ACTA GEOLOGlCA POLONICA. VOL. VI

11. TEISSEYRE. _{TABL. I}

Szkicowa' mapa geologiczna pd.-wscbodniej

_CZf;sci

depresji Swiehodzic

~ ~.n _n_,~.~.

____

^~1

__________

~f

__________

~tkm

0

0

0 0 0

0 0 0

0 0

0 0

0 0

0 ₀

0 ₀

0

0 0 0

0 0 0 0

0

0 0

0

0

0 0

0 0

0 0

0 0

0

0 0

0

.0 ₀

0 0 ... 85 ⁰ 0

o 0

"0

-0

^{80 0} 0 0 j 0

...1.:_____

⁰ 0 - -

·.60. --:- ... __ ~ __ .... --• . .

.,...,."",

... ... ..

LepEmda

. .

•

. . . . .

^{' ,}

.

. . . .

o. 0 0 0 0

1 uta pokrywa utwor6w plejlitWcenskich; 2 zlepieilce gnejs owe ~kulm. z· Ksi~) - karbon najnitszy, czdciowo gorny dewon; dewon gomy: 3 lI,lpki mulkowe. 4 szaroglazy i zlepieil.ce. 5 wapienie organogeniczne, przewamie rafowe;

6 lupki zielencowe i keratofiry zlupkowane; 7 diabazy; 8 kompleks paragnejsowy sowiogorskl; 9 uslrold (cz~iowo

pod cz.wartorz~em); 10 stanowiaka z faun~ gomego dewonl.!

0'2 3

~

5

8

10

OORNY DEWON POOORZAl:.Y I WlTOSZOWA OPIS QS.AD()w

Utwory g6mo-dewonskie, kt6re iwOrzll poludniowo-wschodnit} ^CZ~Sc depresji . Swiebodzic, skladaj~ sie gl6wnie · ze zlepienc6w, BzaroglazOw i lUpk6w. Osady te ^wys~ujll naprzemianlegle w postacimniej lub ^wi~-. eej grubych lawie lub warstw dostrzegalnych< nawet . w drobnych od- kryWkacli. Wapienie organicznego p·ochodzElnia obserwowac mozna jedy- . nie sporadycznie, w formie soczewek, na og61 niewielkich. t.t}cznll mil\z-

szosc

osadow gprno-dewoilskich oceniam ^y" SE ~ d~resjl Swiebodzic· co najmniej na 1200-1600 m.

Zlepience

Zlepience tworzll zarz:wyczaj grube warstwy lub lawice. Przewazac w nich maZe ziarno drobne, srednie lub grube (2-20 mm, 20-200 mm i po- nad 200 mm). Otoczaki SIl na og61 dobrze lub bardzo dobrze zaokrl\8lone, natomiast na og61 ^slab~ jeSt przesortowanie . materialu i selekcja w sto- sunku do jegoodpornoSci.

Wi~ksze otoczalki tkwill w szaroglazowej masie detrytycmej, kt6ra obok frakcji piaszczystej zawiera z jednej 'Strony ~tki. iilaste, rr. drugiej zaS drobne otocza4ri ⁱ okruchy skalne. .

Stosunek iloSciowy tej masy detrytycznej do otdczak6w ^wi~kszych frakcji waha ^si~ w duZych granicach.

UloZenie otoczak6w w skale jest na og61 bezladne. Otoczaki dysko- wate lez~ jednak cz~to 1l'6wnolegle ^do powierzchni stratyfilmcyjnych lub rzadziej ukladajt} si«: dach6wkowato (tzw. imbricated structUll'e).

Grubosc warstw zIepiencowych. waha si~od kilku centymetr6w do

kilkud2iesi~ciu metr6w. I.awice grube wykazu}t} cz«:sto wyraZnt} ^rytmik~

sedymentacyjntl, kt6ra ujawnia si«: w zmianach grubo9ci ziarna osadu.

Scementowanie tych ^ska~ jest r6z.ne. Obok warstw i lawic twardych, wy- stQl)ujl\cych ^cz~sto w postad. skalek, zdarzajl\ ^si~ poklady b,ardzo slabo spojone, rozsypuj~e si~ na Zwil" i piasek pod wplywem czynnik6w wie- trzeniowycb..

Sklad petrograficZlly zIepien'C6w g6r.no-dewoilskich jest w SE CZ«:-

aci

depresji Swiebodzic bardzo urozmaicoriy. Il'06ciowy stosunek sklad- ttik6w waha ^si~ przy tym od lawicy do lawi'cy, albo od jednej grupy po- klad6w do ^drugiej. Moze on si~ jednak r6w.n.ieZ zmieniac w kierunku roz- ci'l8lo§ci poszazeg6lnych jednostek. sedymentacyjnych.

PoniZsza tabela podaje przyblizony sklad petrograficzny otoczak6w sredniej frakcji w rozpatrywanych zIepiencach. Opiera si«: ona na ozna- czeniach polowych, wykonanych w dwudziestu siedmiu odkrywkach, przyczym w kazdej odkrywce brano pod uwagc:: 1000toczak6w. .

230 HENRYK TEISSEYRE·

Ta,bela 1

Procenklwy isIIdad petrogrBficmy ~e,pienc6w g6mo-dew{)nskieh SE-czdcl deorelri'i

. Swiebodzic

Lp. Rodzaj skaly .% % IPochodzen:ie ~t<>czak6w od-4o·

1 wapienie zbite, ~sto z fa\liul mor-

t

sk" g6rnego dewonu 1,3

0·<01

-

2 rupki szare, mulkowe i ilaste 3,5 0- 44 skaly

0·02

J

g6rno - dewonskie

... ^~-

.3 azaroglazy, piaskowce i zl~pience

drobnoziarniste 11,9

- - -

4 kwareyty i rupki kwarcytowe 3J,6 0-72

- - ..

--

5 . lidyty irup'k.i krzemionkowe ^{G,2 ..} 0-2

- -

- 1 - ·

6 r6Zne ;tupki metamorficzne i fylity 1,3 0- 7

-

- -

kambro - sylur,

7 dlabazy 10,1 0- 40 cz~lieiowo. zapewne

-

- -

prekambr mtodszy

·8 rupki zieleil.oowe 1,3 0- 12

- -

- -

9 paleoporfiry, keratoftry· i. porfiroidy .2,0 0- 14

10 bare, przewamie mleczny 9,2 1-47

- -

11 rozne . ..inejsy sowiogorskie 21,0

:~: ^}

^skaly G6r Sowich ^{kry gnejsowej}

12 granity ·1 pegmatyty 3;2

-

13 gabro 0,5

~}

skaly rdine 14 Inne i nieoznac2loile

I .

QORNy DEW9N POGORZALY I WlTOSZOWA

Z tabeli tej wyn~a,. Z~ ip.a skaly g6rno-qewofiskie przypada srednio ukolo 170/0otoczak6w fralreji sredniej, na skaly Za.S podnosz~cychsi~

w tym okresie fragment6w laficucha kaledofiskiego, ·zbl.'!-dowanych ze skal staropaleozoicznych i mlodoprekambryjskich, - 010010 500/0

(z

^doli-

c~niem cz~i kwarcu). Eleme.n.ty lito1.~czne kry gnejsowej Gor ·Sowich stanowi~ nat'OlIlia~t niespclna 30% w sredniej frakcji z1epi~n~6w. g6rno,:"

dewoilskich (p. tabela 1). .

Szaroglazy

Szaroglazy l~c~ si~ przejsciami zar6wno ze zlepiencami, jak

~ z rupkami. J eSli w 06adzie zlepieficowym detrytyczna m~.· .skalna, w kt6rej tkwi~ pojedyncze otoczaki, przekraeza 50%, ·wtedy 7l1epien~ec

przechodzi w szaroglaz zlepiel'icowaty. W przypadkach, w kt6ry:'C;h. frak- cja m1,llkowao zaczyna w szaroglazie przewazae, szarogla;z; .p~~chpd.zi w 11,1- pelt. Szaroglazy naszego 'Obszaru mog!l przy tym przech,o'd;z;ic w zlepiefice lub lupki zar6wno w kierunku pionowym, j ak . i poziomym. N aj.cz~sciej

jednak szaroglazy te tw.()rz~ przelawicenia w obu wyzej wymienionych typach osad6w. .

Grubosc ziarna szar'Oglaz6w zmienia si~ od warstwy do warstwy, .a .nawet moze ulegae wahaniom w jednej i tej samej warstwie. Wa\l"stw~

.wanie przek~tne zjawia si~ tu sporadyc;z;nie, natomiast o.znaki sedymen- taoeji.frakcjonalnej .~ zjawiskiemrac;z;ej rzadkim.

Mi!lzszoSC warstw szaroglazowych waha si~ naj cz~sciej od kUku de- cymetr6w do kilku metr6w. Niekiedy napotykamy jednak wldadkfden- sze .lub lawice znacznie gru,bsze. 'W sldad. szaroglazow wchodzi przede wszystkim kwarc z ~~ Iub mnieJ.~ przy:miesz~ skaleni, mika jas:"

na, rzadziej ciemna; chIoryt, mineraly ilaste, tlenki Zelaza·i cz~tokroC 'drobne okruchy r6znych skal metamorfi'cznych. .

l.upki

l.upki gornego dewonu w SE cz~sci depresji Swiebodzic ~barwy

ciemnoszarej, czekoIadowo-szarej Iub iPrawie czarnej. Skladaj!l SJi.~one

przede wszystkim z mllki kwarcowej i mineral6w Hastych, zmieszanych w r6Znych stosunkach, zawieraj!l ponadto drolbne okruClhy skaIeni, bar- dzo silnie rozdrobniony muskowit i chIoryt, a czasem WE:glany. Drobne krysztalki pirytu wyst~pujll w tych rupkach doSe pospolicie, natomiiast

wi~ksze skupienia i stosunkowo duze krysztaly tego mineraru (ponad 5 mm) napotykamy sporadycznie.

l.upki te wykazujll cz~stokr,oe cieniutkie warstewkowanie, na prze- mian jliBniejsze lu'b ciemniejsze. W wielu przypadkach wyst~pujll w nich

232 . HENRYK TEISSEYRE

wyraine smuZki jasne, utworzone przewaZnie z m~ki kwarcowej, na przemian ^7J warsteWJkami ciemnymi, ·zawieraj~cymi obfitofic substancji ilastej. Opisane warstewkowanie lupkOw jest na ogM bardzo regularne . powodujElc r6wn~, da'Ch6wkowat~· oddzielnosc skaly (Iupkli, dach6wkowe).

Opisywane osady wietmejElc przybierajEl odcienie szaro-oliwkowe.

Podo'bnie jak w wielu szaroglazach, 2JW!laS'l.Cza w drobn~arnistych, tak i w lupkach w czasie wietr'Zenia na s~kaniach i na powierzchn:iach od- dZielnotlc'i !powstaj'El naloty tlenirow zelaza i manganu.

Wapienie

Skaly wapienne o1"ganicznego pochodzenia wyst~pujEl w utworach gorno-tiewoDskich SE cz~sci depresji· Swiebodzic jedynie sporadycznie.

o

ile nie odga:-ywajEl onezacmej roli, iloscfowo rzecz· biorlt,c, 0 tyle ze

wzgl~du na liczne zazwyczaj SZCZEl-tlti organiczne SEl dtla geologa bardzo wa:i:ne. Wapienie tworz~ zazwyczaj niere~arne soczewJri i gniazda wSr6d lupk6w lub rzadziej styikajll si~ bezposrednio z szaroglazami.

Najwi~ksza soczewka takich .wapieni znajduje si~ w lasach mi~dzy

MOtkrzeszowem a PogorzalEl. Ma ona okolo 200 m dlugosci, Z'Ostala jed- . nakZe niemal w caloaci wyeksploatowana i wypalona na wapno jeszcze

w zesuym stuleciu. DziS w miejscu dawnego lomu wystc;:puje gl~boki

staw, okol'Ony pic;:knymi lecz trudno dost~nymi odkrywikami. Niewie1ki fragment tych.odkrywek przedstawia przekr6j na fig. 1.

Wsr6d serii lupkowej dostrzegamy tu kilka r6znych typ6w wapieni

.organiocznych. Na plan pierwszy wybijajEl si~ jedna·k wapieme, zaw.iera-

jElCe liczne sZCZIltki korali i alg:i z gatunku Sphaerocodiumzimmermanni

.Rothpl.Na uwag~ zasrugujll rowniez. cieDkie warstwy zIlozone z elJi.psoi-

dalnych konkrecjd wapiennych, przewaznie silnie splaszczonych. Kon- krecje te lez~ w lupku oddzielnie VI kilku poziomacil. Nieikiedy stykajEl·

si~ 'One brzegami a nawet mog~ sic;: zrastac, dajEl'C lity poklad wapienia z charakterystycznymi nabrzmieniami i przewc;:zeniami, kt6re odpowia- dajEl poszezegOlnym konkrecjom i ich partiom brzemym, zroSni~tym ze sobEl (fig. 1). WapieIllie konkrecyjne SOl czarne i zawierajll szczEltki orga- niczne, gl6wnie resztki krynoid6w i skorupki brachiopod6w.

SkamienialoSci spotykamy jednakZe nie tylko w wapieniach. Sze- reg stanowisk ^a; faunEl morsk~ znaleziono takZe (7) -iN zespola'Ch lupkowa- tych (ob. maPf: na tabI. 1). W· lupkach dostrzegamy r6wniez wi~ksz~ lub mniejszEl pnzymieszk~ bardzo drobnej, najczc;:sciej m~roskopowej sieczki roslinnej. WiE:ksze· okruchy :f1ory IEldowej zdarzajEl sic;: natomiast w sza- rogbzach. Jednakze i tej frakcji towarzys.zy na1cz~ciej tylko 'Sieczka

·roslinna.

NN£ ssw

Q 10m

Fig. 1

Odkrywka gOrnego dewonu w Mokttesz()wie (stary ~om w lesie p~ozony '1 ,km na porudnIe Qd SW k:ranca wsl)

11 Bzaroglazy Z wk~adkami ,mpIrow szarych; b hlpki mlfitkowe z mik~, demnoszare Z odcieniem niE!ibieskawym i nieliC'L- nyml krysztalkam1 pl1'ytu; rupliw06c nier6wna. na sp~aniach naloty ielaziste i ~unowe; nieliczne wk-ladki cienkich szaroglaww; c te same lupki bez szaroglaz6w; d 1upk1 czarne, .nieco wapniste, miejscaml z wyraznyml ~tkamt

. fiory; w ~ch dbSC .liczne itrysZltaNd pirytu; na sp~aniaoh naloty lim()nityczoo-arunowe, odd'LielnoSc plYtkowa;

e rupkl jak poprzecinie z wkladkami czarnycll wapieni konkrecyjnych; f wapienie szare, nier6wno-plytowe z licz- nymi ~zlltkami koraU, poza tym c~ Sphaerococ:Uum i skorupki ·brachiopod6w; wtr6d wapienia wktadki czar- nyoh lup'k6w; g wapieiL popielaty; h. hJrpki szaro-zielone i czarne, silnie rozkruszone tektonlemie; t wapienie ciem- noszare i czarne (cuchnllce), niereguiarnie ulawicone z ~it!~bwkowatymi nieregul'arnymi wkladkami rupk6w czar- ' nych; w wapieniu korale, pojawiajlloo sl~ cz~to soczewkowo; galki Sphaerocodium. brachiopody, czlony krynoid6w

8 !

t<l

~

:g

~ ~

~.

~

M

I _~

~

234

SRODOWISKO SEDYMENTACYJNE

'·Sr.odQwi$o sedymentacyjne, w kt6rym formowaly ^si~ osady SE cZf:§ci d~pr;esji' Swiebodzic, postaram ^si~ odtworzyc zestawiajlt,c najwaz- .iliejsze cechy' facjalne tych ubworow.

,.. :' "Cechy,facjalne, kt6re maj~ tu szczeg6lne Zll'aczenie, mozna ujlt,l!-

W kilkti

IPttnk;taeh,

a mianowicie: . '

, :: .. 10: ~bde ^.. ~ystkim podkreslic nalezy detrytyczny charuter ma-

t~rialu oSadQwego, z pewnlt, przewagl4 frakcji srednich i grubych.

': ,: ~.' 2P;' : :UdEir~ajlt,clt, cechl4 osad6w g6rno-dewo6.skich SE cz~ci ^depresji

S~it~b.~ic:

j;e.st

~ast~pnie wielka monotonia' ustawiczme powtarzajl4CYch

;$oi~ : typQW, s,talnych, przy duZej zmiennosci !eh nastE}pstwa, zar6wno

:Vi .

k).er~n~ pionowym 'jak i po21.iomym. POBZczeg6lne lawice majl4 ^wy- :ks?:talcerue's()czewkowe ⁱ nierzadko zaz~biajlt, si~ qb~ie z osadami ,'~ ilin~j, grUbosci ziarna. Kiedy indziej dostrzegamy powolne zmiany

frakcji ziarna w jednej i tej samej lawicy, wyst~ujlt,ce w kierunku jej : tOzcilt,gl!>§Cl. Szczeg61nie uderzajl4ce ^SIt: jednak nagle i zasadnicze zmiany t\r charakterze os:adu, kt6re zaznaczajl4 ^si~ w warstwach naprzemian- leglycb. A Wi~cBpotykamy 'si~ niekiedy z lawicami,gruboziarhistego zle-

N

s

Fig. 2

Lawica gruboziarnistego zlepienca - WltoszOw

Lawica ta a spoczYwa na lupkach mulkowych b, poprzegradzanych cienkimi. wkla&.-

kami, drobnoziarnistych szaroglaz6w c. Lupki muldtowe niekiedy wyramie piasz-

czyste. Szarog!azy majll czc::sto ^p~i faUs-te na gornyClb. powierzdhiliach' ^pr~i re

. Sit IPrzewainie a9YII1etry~e, ich S'ldo~ p6l!nocny ^j,eet bardziej stro:ny

GORlNY DEWON POqORZAl.Y I WITOSZOWA 231>

pienca ^W' formie wldadOw grubych pakiet6w osadu, pnewaZnie mul- kowego.

Przy.ldadem· takiego 'przypadku jest odikrywka, kt6rejSzkic przed··

stawiono na fig. 2. Widzimy na niej ^lawic~ zlepienca 0 otoczakl:!.ch, d'O- (!hodzllcych do kilkudziesi~iu centymetr6w sredmcy, spoczywajllcll ~z­

posrednio. na sern Iupk6w mill:kowych, kt6re z innej strony

S!l

poprze-·

gradzane cienkimi wldadkami szaroglaz6w. Szaroglazy te wykazujll 'CZE;-' st~ asymetrycme IPr~gi faliste na g6rnych powierzchniach warstw. .' . Material zlepiencowy zostal nasypany na swieze, niestwardniiile jeszcze muly .. Swiadczy 0 tym zdeformowanie najwyzszych warstewek mWkowych i wnikanie skaly mulkowej mi~~ otoczaki nadleglej lawicy zlepiencowej.

Z powyz~ego pr.Gyldadu widzimy, ze w jednym i tym samym miej-

sell roipatrywanego obszaru sedymentacyjnego szybkosc ruchu prlld6w

wody mogla ulegac naglym i to skrajnym wahaniom.

3° Wi~.kszosc zlepienc6w i zlepiencowatych szaroglaz6w wykazuje slal:e przesortowanie ziarna,' obeClIloSc ci~sci ilastych i ostrokraw~dzi­

'stych okruch6w skalnyeh, zwlasZcza szarych ru.pk6w g6rno-dewonskich.

Dodac nalezy, ze osady te w ogromnej wi~kszosci przypadk6w nie zaWie- rajll slad6w fauny morskiej, mozna zatem iPrzYPusZczac, ze utwory zle··

piencowate SE cZ~Sci depresji Swiebodzic Sll w .znacznym.stopniu fluWiial- nego pocbodzenia.

Na lPodstawie tych -wszystkieh cechmozemy uwazac skaiy g6rnego dewonu tworzqce SE cz~sc depTes;i Swiebodzic zja 'utwCYrY deltowego 'ze- .$poiu srodowiskowego. Zlepience i szaroglazy powstaly z osad6w Zwiro- wych ~ piaS'1JCzystych, kt6re tworzyly si~ zarowno' na nadwodnych po- wierzchniach delt, jak i poniZej zwierciacRa wody morskiej. Przybrzezne prlldy morslde i fale rozmywaly cz~sciowo te osady IJ)I:zenoszr:rc drobniej- szy material w odleglejsze okolice dna morskiego. Takie przelawicone osady sll' inacznie lepiej przesortowane niZ I~wice naniesione be7\Posred- nio przez rzeki.

DeIty pOS2lCZeg6lnych strug wodnych zaz~bialy si~ ze sobll tworzll'C Litll pokryw~ akumulacyjnll, ktma rozprzestrzeniala si~ nie tylko' w kie- runku poziomym, lecz rosla takZe na grubosc.

Mi~dzy· ~awicami gruboziarnistych sedyment6w, kt6re sypaly Ipoto- .ki u swego ujscia, tworzyly si~ przejscioW'O spokojne, jakkolwiek bardzo JlIYtkie partie dna morskiego. Spokojne i zle przewietrzane obszary dna Jr.'Or.ski€fO . istnia~y r6wniez w lagunach i na da:tszy:ch iPeryieriach delt.

W tych wlasnie okolicach grromadzily si~ tprzede wszystkim osady

mu~kowe. Srddowiska sedymentacji mulkowejbyly raczej ubogie w tIen.

W wielu' pJ::l:ypadka:ch osad denny byl pozbawiony tego gazu w zupel.no- Sci, wyjllwszy maze najbardz:i.ej wierzchni~ jego warstewk~.

236 . HENRYK TEISSEYRE

. Swiadczy 0 tym cz~ta obecnosc pirytu w lupkach oraz 'Ciiemnosza-

'-ry lub ,prawie czamy ieh kolor, pozostaj~cy w zwi~ku z mniejS211 lub wiE:kszll przymieszkll zw~gIonej substancji organicznej.

PomysInewar'Wlki rOZ'Woju"zwiei'zllt i alg'rafotworczych (korale

j zespoly a1g z gatunku Spho.eTocodi'Um zimmermanni Ro'thpl.) zdarzaly siE: przejsciowo w ndektorych lPartiach stok6w deItowych. Nilgdy i nigdzie . nie doszlo jednakZe do ustabilizowarua .si~ tych wanink6w na okres C'Za-

.su nie:t}b~dny do powstania wi~kszych raf. Utwory rafowe wystE:puj~ ra-

>czej jako sporadyczne i lJliewielkie ~azda wsr6d pot~znej masy osad6w ldastycznych. Wszystkie t'afy, rozpoczynajllce sw6j kr6tki zywot, walczyc musialy z sedymentem detrytycznym, kt6ry przy najb1i.Zszej odlpowaed- . niej zmianie warunkOw pokonywal je latwo i grzebal pod wcb\z narasta-

jllcym pmsze'Zem zwir6w, piask6w i mul6w.

CZYNN'LKI P.AiLEOG.EX>GlRAFICZNE I 'lEKTOMICZNE

Paleogeograficzne i tektoniczne warunki powstawania osad6w gOr- nego dewonu w SE czE:sci depresji Swiebodzic odezytac moma do pew- nego sropnia z facjalnego rozwoju osad6w, petrogr~icZ1lego skladu zIe- 'piencow, ze szczeg6low Iitologicznych oraz z millZszoSci warstw.

Srednica otoczak6w, kt6m w wielu lawicach zlepiencowych prze- kracza wielkoSc Srednill 20-200 mm, wskazuje na duZll kompetencjE: po- tok6w w ich dolnych, ujsciowych odcinkach.

Material detrytyczny byl zatem -transportowany .na obszar depresji Swiebodzic przez potoki g6:rskie, splywaj~ce z region6w silnie podniesio- nych i zapewne glE:boko rozci~tych. Wzniesienie gor alimentujllcych moz- na oceniae ([la 1000-2000 ^In. W niekt6rych okresach g6ry dostarczaj~ce

. ma·teriaru 'detrytycznego do obniZajllcej siE: depresji Swiebodzic mogly bye jeszcze wy:isze. Dobre na ag61 obtocrLenie tego materialu, a zwlaszcza doskonaIe niekiedy zaokrllglone otoczaki bardzo zwi~zlych kwarcyt6w swiadczll 0 tym, Ze transport ich odbywal: si~ -Da przestl'zeni co najmniej 10-20 km.

Obszary alimentujllce skladaly siE:, jak widac, przede wszy,stkim ze

ska~ sJ:abo zmetamol'lfizowanych, charakterystycznych ella wy:iszych cz~

-sci gmachu kaledollskiego Sudet6w Srodko~ch i Zachodnich (ponad :SOO/o otoczaik6w w zlepiencach sredriiej frakcji). Nie wchodzdly tu jedn!ik- ze w rachubE: Kaledonidy kaczawskie i ich przedluienie na obszarze blo- ku przedsudeckiego. Te Kaledonidy 1q bowiem oddzielone od SE czE:sci depresji S.wiebodrzic pr'Lez obszary, w kt6rych osady g6mo-dewonskie nie zawderajll zlepieiJ.c6w. Ponadto Kialedonidy kaczawskie i ich wschodnie przedluzenie zbudowane 5ll ze skal w duzym $topniu odmiennych

ruz

otoczaki., charakterystyczne ella naszego regionu. U~l~dnic naleZY da-

OORNY DEWON POGORZALY I WITOSZOWA 237

lej, ze. w zlepiencach gorno-dewonskich SE cz~ci depresji Swiebodzic

wyst~puje powazna iloSe materlalu, pochodzt\cego z kry gnejsowej Gor .sowich (s.rednio okoro 300/0).

BioI'tlc pod uwag~ wszystkie te fakty mozemy pI'71.1'jt\e, zgodnie z autorkl\ D. P.awll!k (7), 'ze deity g6rno-dewonsk.ie SE cz~ci depresji .Swiebodzi'C sypane byly od poludnia. Material detrytycrzny, z kt6rego zbudowana jest ta akumulacja, pochodzil przy tym w znacznym stopniu .z fragment6w lancucha kaled'Onskiego, nie wylSt~ujllcych dziB na po-

wierzchni. FTagmenty te Sll najpI'awdopodobniej ukryte ~a obszarze Iiiec- IQ sr6dsudec.kiej, pod pot~nt\ pokrYWll mrodopaleozoiC2ID.~ (kulm, karbon produktywny i perm) oraz mezozoicznll (glown.ie g6rna kreda).

W g6rnym dewonie fragmenty te podnosily si~ i ulegaly procesom

·erozyjnym. Depiero poZniej (w mlodszym ·paleozoilku). ipOCZ~ si~ one

.stopniowo 'Za;padae. Pogr~anie si~ resztek zdegradowanych Kailedonid6w

rozpocz~ si~ najpierw w NE cz~ci niecki §r6dsudeckiej (kulm i niZsz!a

·cz~ karbo/Ilu produktywnego) i mzszerzylo si~ nast~nie .oa SW cz~s(:

tej niecki (karbon produktywny wy.zszy). W okresie czerwonego sp~gow­

·ca znikly lancuchy g6rskie w obr~bie zapadlisk p6lnocno-czel9ki.ch.

Roopatrujl\c znaczenie TUch6w teldonicznych dla sedymentacji g6r- no-dewon€kiej w SE c·z~sci depresji Swiebodric podkreslie ·nalezy pr?:ede -wezystkim duz~ millzszose osadow tego regionu, ktcn-a wedle mych O'bli-

czen wynosi co najmniej 1200-1500 m, jak ⁰ tym byla juZ mowa wyzej.

Miw,szosc ta swiadczy, ze dno basenu sedymen11acyjnego obniZalo' si~

w czasie trwania sedymentacji. Drugim faJmem znamiennym i wskazuj~­

cym na silne ruchy skorupy ziemskiej jest O'becnosc *al g6rno-dewon- skich na wt6rnym zlozu w utworach g6rnego dewonu SE ^cz~i depresji Swiebodzic. Slmly te wyst~puj~ w zlepiencach i szaroglazach zlepienco- watych wspomnianego regionu pod 'Postaci~ okruchaw bardZo zmiennej wielkosci oxaz otoczak6w nieraz doskonale zaokr~lonych. •

Wsr6d. wsPomnianych otoczakow i okruch6w dIOstrzegamy' drobno-

·zi.arniste zlepience, szaroglazy, rupki i wapienie, me r6Znillce si~ zupelnie

·od s.kaI g6mo-d.ewo:6skich, t/wOrzllcych SE cz~se depresji Swiebodzi~.

Otoczaki i bloczki wapie'!lia zawieraj~ nawet doSe czE:Sto omaamlnll fau-

n~ morsk~ g6.r.nego dewonu.

Ilose materia~u g6rno-dewonskiego, ktory zjawia si~ na w'tomym zloZuw zlepiencach wlSpomnia.nego regionu, oceniam na powyzej 150/0.

Znaczy to, ze na ka.zde 6 km⁸ osadu z1epi~nC'oWatego przypada nieco po- nad 1 km⁸ przcl!awicowanego w g6rnym dewonie i uprzednio stwardnia- lego sedymentu g6mo-dewonskiego.

Obszar, na kt6rym sypane byly gorno-detwo:6skie deity rzek w Su- detach Srodkowych, byl niezawodnie. znacznie rozleglejszy niZ po- wierzchnia SE cz~i depresji Swiebodzic. ROzpOsc.ieral si~ on przede

t! ~

_rn

~

~

'i

co ~.

"'0.

. 0 aJJlJI((I. ^~.

' 0 •

r10 . . . 0 . 0

0 0 _{.'1 _·V}

(..I. Q

''-.:I

./-r I · I./.n ./. ·0

I ./ '/ . . F 0

l~J.:/' ^·1

IJ ^{o 0}

^.,.0,

^{. ~ . .}

o·

^{O. .} 0'⁰ · ^{0 ' ·} ..

^{' .}

^{0 ~.}

\kt·

^{. .}

⁹ . ^" '

^{' .}

e

^{, o.}

^..!. '. ^.

^{. 0,: ~}

f • • 0 •

.l"ig, 3

.. ,Ill,

•• tD .

o . ' . . . ~

o . ~'. '(\ ..

'.U· E

· 0 · 0 . _

. • :. ' . 0 . • '

⁰

•. ,. /lJJ...~ , i14/J... , : . 0 ⁰ '

.:~

.... .. . .. .

:

.. ^.

^.

..

^{" .. ~ . . ..o . . t> "}

o

.

o ^'

Grubolawic<ryVe szaroglazy :nl.epiencowate gornego 4ewonu. z blokami i 8tr~mi lupk6w dewonskich - Pogorzala.

Osad powstal na skutek oG:>suni~cia swi.e.Zyoh naplyw6w na &klon,ie delty

GORJN:Y DEWON POGORZAl.Y· I Wl'1'OSrZOWA 239

wszystkim ^wzdlui; calej pohldniowej kr~i 6wcZesnego basenu sedy-

~tacyjnego. Kubatura skal gomo-dewonskich, przelawic-onych w tym okresie cZasu, byla zatem pokama i-moze by-c. w -przYh.lizemu 'oceniotla na 'kilka do kilkunastu km³•

W miar~ pogl~biania si~ srodkowej cz~sci·b.asenu sedym.entacyjneg,o podnosUy si~ zatem;me, tylko jego staTe ramy, lecz' r6wniez i rozlegle obszary br:z:eme, obj~te poczl:ltkowo przez procesy sedymentacyjne. Do- tyczyto' przede wszys1kim poludniowego brzegu'synklinorium Swiebo- dzic .. N'a. bIzegu tym erodowane: byly swiez.o. stwardniale osady ·g6rnego

-~ewonu '<>bok slml starszego podloza.

Okruchy asad6wgol1l.o-dewonski.ch,. zmieszane z ma'Sl:l. inne.go ma- terialu q,etTytycznego, dostawaly si~ na 7iqpadaj~cy si~ obszar srodko:w:ej

-cz~soi synklinorium Swiebodzic i tu oyly osadzane po Taz' wt6ry .

. ' . .. Dobre zaokr~glenie' wielu otoC2Jakow, a zwlaszC7Ja mitych wapieni:

.swiadczy 0 tym, :le Otoczaki te przeszly uprzednio przez transp,ort na przestrzeni co lDajmniej kilku kik>metr6w .

. W zlepiencach. i zlepiencowatych' szaroglazach .SE c~ei depresji SWiebodzic dostrzegamy jednakZe r6wniez .okruchy skal 'g6rno-dewon:'"

skich, slabo zaokr~lone lub nawet ostrokraw~dziste. Wsr6d odlamk6w

ostrokmw~dzmtych wyst~uj~ szczeg6Inie cz~to szare lupki mullrowe.

NiEkiedy odlatdd te osi.qgaj~ pok~ZBe rozmiary. Z08taly ,one zlozone w osadzie po odbyciu bardz~ kr6tk:iego transportu'.

DuZe bloki i male strz~py lupk6w dewonskich wyst~puj~

. we wrzyn-

ce drogi poInej w P~zaIe,. niespelna 2 kilometry na WWS od wzgorza Lipina.

W odkrywce powyz.szej (fig. 3) dos~l"Legamy T0?i>YPliwe-.grubozi!ar.- -niste szaroglazy, miejscami z drobnymi; pojedyntczymi otoczakami. Ula~

wicenie osadu jest widoczne gl6WiIl'ie dzi~ki silniej '$poj ony:rn wkJadkom.

ukazuj~qm lSi~ .w g6mej cz~sci odkrywki.

Strz~py i hloki lupk6w,. nie r6zJ;lillcych si~ zupelnie od lupk6w g6r- no-de~Dskich, tkwi~ w rmsypliwjch sza.rogbizach bezl'adnie. Inkluzje te wy'kazujll ~liwoSc zgodnl:l z delikainYm ichwarstewkowamem, ied- nakZe w Imzdym tniemal bloku i okruchu r62mie skierowan~; niekiedy·

stwierdzic moma s&1Idowanie warstewek. l.upliwosc ta usta'Wia si~ pod bardzo r6mymi kl:ltami wzgl~dem ulawicenia szaToglaz6w, kt6re stosuje

si~ do biegu i upadu panujllcego w lCalej okolicy.

Bezkierunlmwe urozenie blok6w i strz~6w lupkQwych w doI:hej cz~ci odkrYwki przemawia- za osuwiskowym charakterem osadu. Wy- raina kierunkowosctych blo-k6w i strZEWOw w. gc5rne] cz~sci odk1'fw~i, jakote.Z mznaczaj4ce si~ tu ulawicenie iszaroglaz6w w.skazujll na prze-

myde

OSliw.i:ska przez wody plyn~. . . . .

HENRYK TEISSEYRE.

Szybklosc osadzania si~ utwor6w deLtowych w SE cu:sC'i depresji Swiebodzic tr!J,dno. uchwycic dQldadJniej. Liez~c czas trwania sedymenta-' cji g6mlO-dewoilskiej w tym o=bszarze okr~lo na 10 ~ilionow lat i ~e­

niajllc sumaryczil~ mitP;szosc· osadow na 1500 m (po kompakcji) otrzyma-·

my srecIn.i.~ szyb'koSc depozycji 15 cm w tyS'i~cleciu.

Lic-zha ta ,wydaje si~ dose niska, jeSU si~ .zwaZy charakter facja1ny:

osadu.

Sedymentacja w depNSji Swiebodzi~ nie ·byla jedna·kZe ci~la. Spa- ra'dycrmie moZemy obserwowac objawy lokalnej ero-z,ji w utworach deI-·

towych wspoIIlll'ianego zesporu. przykladem takiej erozji jest fig. 4.

Pr6cz kr6tkotrwalych erozj1 lokalnych istnieje jednak mozliwosc-

wyst~owania Illk sedymen1:Jacyjnych i erozji, obejmujllcych caly region ..

sedymentacyjny Iub maczne jego c~ci. D. Pawlik przyjmuje tak~ lulkf;,

~czonll z rozmywaniem osad6w w stropie pi~ra Nehden (Chei1;oceras) ..

a zatem u po'dstawyglOwnej masy szaroglaz6w i zIepieilc6w, $ldadajllcych.

sif; na zbadany ()ibszar (faza premarsyjska - 7). -

Procz tej Iuki,·kt6ra objf;la przynajmniej znacznll cz~ basenu se- dymentacyj:nego, m6gl.i6tn.iel:·na zbadanym obszarze szereg okres6w za- hamowama depozycjf' materialu kIastycmJ~go.

Zahamowanie depozycji musialo nast~pic w tychprzypadkach,:

w kt6rych kubatura materialu dopl'owtadzanego przez potoki byla pr~i dlui:szy okres czasu nieproporcjonalnie dub w stosunku do· szybkosci

. zapadania si~ basenli sedymEDltacyjn.ego.

Nie mamy lPeW1ioSci, 'Czy okresy takie .i.stnilaly fa~Y'Cznie w czame·

rozwoju urtwor6w deltowych w SE cz~C'i depresji Swiebodmc. Mozemy . jednakZe podejrzeWWlc, ze one byly, zwlaBZ'CZa w dolnej CZ~scl pit:tra Hem-

berg (PTolobites), kiedy to osadzaly s.i~ pot~Zn.e masy zlepienc6w i szare-:

glazow. Masy te twOTzll mi~~y inny:mi wzg6rza: MroWll'ica, Lipina.

i Witosz.

Opisywane zIep.ience i szaroglazy dochodz~ 'do kiIkuset metr6w gru-·

besm i zawierajll miejscami O'bfity material g6rnQ-ldewonski na wt6rnym.

dom.

ZABURZENIA SRODW~WlE W WITOISIZOWIE

Odkrywkta, w kt6rej wyst~ujll zaburzenia srodwarstwowe .w Wj'-:

toszowie, znajduje ^1Si.~ Ila lewym ·brzegu doliny, w od1egloSci okolo 520 m na p61noc od S'ZlCzytu wzgorza Lipina . .rest 1lo lS7Jtuczna SlciaIrlta ska]',...

na, wykopana n!l 7Jboczu doliny dla Iepszego pomieszczenia mbudowan.

niewieIkiego gospodarstrwa ro1ne~o (budynki. obecnie w ruinie). SJmla jest tu stosunko.WIO swieza, zaburzerua zas sr6dwarstwowe wyst~uj Il W· niej

GORINY iDEWON POGORZAl..Y I WITOSZOWA 241.

wyjlltJkO'WlO wyTamie. Z tego wzgl~du obiekt ten zaslug1ije Die tylko na opisanie, lecz T6wnilez i 114 .och~, jaktJ mbytek ~y.

W odkrywce naszej ·wystEWujll wanrtwy ISzaroglaz6w na przemian z wkladkami lupkowymi. Utwory te nalezll .do niZszej ^cz~ci mlodszego;

.g6mego dewonu. Btorllc pod uwag~ faun~, opracowanll przez D. Pawlik,.

DlOma je zaliczyc do pi~a Heinberg. c:zyli do pi~tra P7'oLobites w po-

dzm1e g'pll'iatytowym.· .

SZlaroglazy majll ziarno zmiennej grUtboSci. DuZe rozndce zachodzic mogll pod tym wzgl~dem nie tylko pomi~dzy poszczeg6lnymi warstwami.

lecz rawnieZ w obr~bi,e jednej i tej samej warstwy.

Nier6wnoziar::niste osady przechodzll w drobnoziamisty zlepieniec.

Srec:inica oto'CZak6w teg.o zlepienlCa dochbdD. do kilku millimetr6w, rza- ,dziej waha ·si~ w graniaach wi~kszych.

. przelawiceni.a luplrowe zawierajll stale p1"Zymieszk~ bardzo roz- drOibnionej jasnej mind, cz~o ta·lti:e ziama drobnego p.iasku w Ibar'dzo

• ..

•

o~. ________________________ ^~5pCm

Fig. "

Przyklad erozji sr6dtormacyjnej w utMlraCJh garno-dewotiskich w okoliicy Pogorzaly 1 szarogmzy nieco ilaste i zrupkowane; 2 S'Zarogiaz zlepieii.cowaty; 3 rupki muikowe

z cienkimi wkladkami Zibityeh drobnoziamistych snrogl'az6w

Acta Qeologlca PoloDlca, vol. VI - 16

~42 HmmYK'TEISSEYRE

,zmiennej iloScl. Niekaedy piase.k przewaza w nich ,wyramie ID/ad-f~lllf

:peli'toWl4.

ZWE:glona si~czka ro~linna drobn~ lub bardzo drobna, ^,mikros~o­

-wej ~ielit'Elsci, jest

dose

pmpolita zar6wno w .szaroglazach jak i w lul>":

kacl1. N~ewie1kie kry.sztalki pirytu zjawitajl4 siE:sporady.~~t¥e. Cieni~tpe

smugQwanie, illa przell)ian jasniejsz,e i eienmiejsze, :wYStE:PJ~je:p.ield.e.4y.~

w Iutpk8'Ch i' drohnoziaItOistych szarogJazach. Grubosc ~a~tw-~ia.t"ogJ~~

z6w i lupk6w waha mE: naj cz~ciej w granioach.od lcilku do stu kilI:kudzie- si~iu

,'Centymeltrow,

bywa jednak i wiE:ksza.

t." Bieg warstw w,episywaneJ oQ.krywc,e' wy~ot.om'280-~_ natomiast"

:uPa4' zV?f6pony ku NNE' w~~ siE:, okotO 30o~350:' ,

...... "0 ' •.• . ,' . \ .. "

N

'. '..

. •... . .

. . ^'

..

^{' .:' . ' . ' ',' .'}

o , ,10 _, ' 20 _t 30 ,

Fig. 5-

40 t '~Dcm I

....

...

: ...

:Zaburzenia sr6dwerstwowe w Witoszowie, ~,przykJ:ad warstw miernie z8Jburzonych

Cl-szaroglaz . drabnoziarnisty, niecQ iiasty, niewyramie warste~weny; P 1jlpek :mulkowy 'szary; c szaroglaz grubo i nier6wnoziariliSty; partiami drobnozlepleilco- -waty; d hipki muikowe silnie piaszczyste; e szarogllaz drobnoziarnisty, nleW)':t~e

, warstewkowany ' , ,

GORNY DEWON POGORZ,ALY I WITOSZOWA 243

Poklady spOCzywajll na soibi~ ~koj:ni~, nie wykaZUjllC wyrainych :zluinieil ~biz .fug :wtamtwowych a:Qi' te.~ '.abjaw6w 4yferenojalnego ,..sfal-

dowania. Jedynll' oznak:~ silniejszego zaangazowania tektonicznego jest ztupkowanie scinajllce (tzw. shear cleavage), kt6re zjawia sic:: sporadyci- nie Wykazuj'llc bi~ od 320⁰ do 30⁰ i 'upadly' strome' w k1Wach-antach po-

:ludhio'wych. '

, W "n.i~lrl6.rych wkladkath, zj awi~jllsic:: z'abUot'2lenia' wewnc::trzne,' :rimiej lub wUi'Ce~ siIne, kt6~ ;z: peWnoBci.ll nie ~ spowadowane .rUchami

~ekfonicznymi.

Zalburzenia te Z8II1ik!ajll ku stropowi i sp~owi warstw zaburzonycll.

'Warstwy te Sll przegradzane pmez poklady smroglazowe i rupkowe. nie wykazujllOO zadnych zald'6cen wew:ru:trznych.

Fig. 6

:Zaburzenla sr6dwarstwow~ w Witoszowie - przyklad warstw silnie zaburzonyeh z wybitnie zamaczO'.llIl wt6rnll telaltlmI fluidalnll '

a lupek szarogblzowo-mulkowy; b s'Zaroglaz drobnoziarni,sty mulkowy; c szaro~!lZ

nierownoziarriisty., przewainle grubozfarnisty; d lupek szarq.g!azowo-m1Hkowy. m,teh ,scami -wyraznl~ i"cienko,warstewkowany; e eienmQSuI:Y )up~k,mu&owy ' ",

,2

HENRYiK TEISSEYRE

Zaburzenia sroo.'waI'stwowe obejmujil zawsz.e dwa rome elementy li.tOlogiczne, a mianoW,i~: 1) '09ld d:rdbnozi~sty, mniej lub wi~ej mUl~

~owy i 2) osad gruboziamisty, cz~sto. zlepienco'wa'ty.

Przy miemych zahurzeniach sr6<iWliu'stwowycli osad mulkawy spit.,..

czywa .zav.,~e p-oniZej maroglazowego (fig. 5). W' poldadalCh lIlatomiast, w ktorych pierwot.ne se'dymentacyj.ne urozenie. ziama min.eralnego uIe- gIo sidnym zakloceni<6m, 'obie frakcje osadow.e przenikajil si~ w spos6b.

riiniej lub wi~cej skomplik!owany (:fig. 6, 7, 9). Pie>rwotn.e IlIa~O osa- d6w nie da si~ tu na og.61 ustalic, j akkC?lwiek wnosic by naleialo,

ze W

kai,dYlll PrzYP~d.ku warstwa s.mro~azoWa lIlasy:pywana ibyla na osad

rini&o~~ ' .

WO..dkrywce witOSZQ~ie1.moZemy 'ZatelD. s~~ .. :rn~~s.~I1.!fi.~ roz,,:, w9ju zaburzen srOdwarstwowych. ,PodkrEiSlic jednakZe naleiy, ~ nieza- leZnie od int.ensywno,Sci weW':lu:trmego zald6cenoia.danego ~~olu 'Waxstw (co najmniej dwu warstw);'g6ma i dolna powierzchnia tego zespolu majQ;

za'Wsze 'PI'Zebieg regularny i rownolegly do og6ln.ego ulozenia powi~zcli­

ni sedymentalCyjnych W odkrywce.

:Fig;' 7

Zabunenia sJ;'6dwarstwowe W WitoszoWie

d lupek s-zary 'mulkowy,' cienko warstewkowany; b szaroglaz 'drobnoziamisty~ nasty.

duakowany; ~c·szaroglaz ~gruboziarnisty; pr.zecbodzq,ey. w .drpbnoziarnisty. zlepieniec~

.od·lUpek:szary-,.:mu&owy, denko warstewlrowany.·

GORNY DE'YON POQORZALY I WlTOSZOWA 245

W przypadku miexnych deformacji sr6dwarBt~wych {fig. 5) gra- nica mi~y nadleglym osa'dem szaroglazowym a :lez~'C~ niZej warstwll mulkowll przebiega sLnusoida1nie.

AmpUtuda i dlug10Sc poszczeg6lnych fal jest przy tym w przyblize- mu stala w jednym i tym samym zaburzonym ~spole, moze bye jednak- ze w r6Zny.ch zespolach bardzo· .r6Zn.a. Sfalowania S4 tu jedna'k naj~

sciej mnie'j lu'b w~f:Cej a'Symetryczne . i przechyllone w kierunku

p61-

nocn.ym ..

S1ed:z~c szozeg6rowo granioce' o'sactU muikowego ⁱ wyiej leZ~cego szaroglazu dostrzegamy CZE:sto szer.eg drobnycll. kompliita'Cji ·~ig. 5). Po-

legaj~ one na zaz~bieniu si~ obu osadaw w gnbietowej cz~ci sfailowan czy teZ. na'wet ,na -tworzerou si~ cie'iiiu'tkich wypustek mulkawych, -wni- kaj llcych gldx>ko w wars'tw~ ·SZlarOglaZowll.Tafu, gdiie zaZltlatoZa SiE:· d&- Iikatne warstewkowanie osadu mulkowegb i matoglazowego, mozemy . dbserwowac stopniowe zaanikanie sfaldowan kusp~owi C:z,-'j' ku~stropowi,

co przedstawiono wyraZn.ie na Eg. 5.

Ma'k.synw.lne zttburzenia zjawiajq ~~ n;atomiast zaWS2:/e no. ktmtak- cie obu zde'farmow!l:nych watr'SVW. . ,

F.ig. 6 i 7 lObrazujllwkladki '0 znacznie wi~kszych W'.ewn~trznych deformacjachniZ przyklad, przedstawiony' na figurze poprzedniej. We wkladkach tycll osad drobnoZiarJJisty i grubqz;iamiSty przenjkaj~ Si~ DIa-

wzajem w sposOb nieregUIarny i ez~siokroe batdzo' zawily. WS.r6d silnie znieksztalco'nej masy osadu szarogl~zowego mozemy niej ednokrotnle 'Obserwowac "apofizy", muUrowe, ci.e11'ki~ lub nabrzrirlewaj~ce. W pr.zj- padkach, w krl:6rych ;,apofiza" tam uJegla przerwaniu, pow&1:aje gniaZdo lupkowe

w

masie szaroglazowej' (fig. '6,7). -

MasS. $iarogbizowa moze r6wniez ulee rozczltmkowaniu na mniej- sze -lub WiE:'kszie iragmenty ju.z to niereguiarne, jui tei; 0 zarys'ie bochen- kowatyro., sferycznym ,lU1b ellpsoidalnym.

WieIkdSC tych fragment6w moze ,bye bard7iO~x:6Zna. W wieilu przy- padlmch powstaj~ 'One w spos6Jb przed'stawiony.na f~g. 8.

. , .

Prooes oddzielania si~ fragmentu warstwy szaroglaz.owe:i rozpoczy-

'Ila si.~ o'd silnego wybrzusze~ia lub zafaldoW6nia tej 'warstwy ku dolowi

'W maBE: munrow~. NastE:Pnie·,wy'brLUS~i.e', pmewE:Za siE: u' ,pod'Stawy (fig. 8, a, b). Deformecja moZe zatrzymac si~" w,tym stadium, jeali jed- nak ruchy sedymentu trwaj~ nadal, nast~puje rozerwanie 'ZwE:zenia pod- 'stawo'wego i calkowite 'oddzielenie' wybrzuszonej lub sfaldowanej :n1a'SY

(fig. 8 c). Wiele gniazd: szaroglazo'WYlCh, oddzielonych w 'ten spos6iJ, wy- ,kazuje delikatne wsp61srodkowre warstewkowanie, zwi~zane pierwotnie z rymiikll sedymenta'Cyjnll, a w, okresie deformacji wygiE:te i zamklniE:te

olcr~Znie.

ISSEYRB· HENRYK TE

'. . " .. () . b ' .

^{.Fig. 8. ...} szaro-

. -... ' .. ,...,,,. . . • . . . . I _ . . . k6w

.

^.

. ' ~""""'''''''f . .... ',"': :""""""'.",,,.-

.. " . ":'. . . . .": .. '. ' .

. ' .. . . .. : . . . P_an.

o"'''''ch ^wOrM '--rdnfe-^)up

:g . ... ,.... .

.. ". ' .

..~ " ., . ',

^.

^~ ~... '. ".

^{' " . m.... ·"·owy} nlem .. u ^ad .... : ... : ... :: .. : ... : :'::-;' ::"

.~. .

.. :::.... glaz

~

.. ch przed S.WG

"==" . ;' ,' ' :, .. ;"".; '. . .

^{la ....}

= \ \ ". " •. ".......

~6wne

^{stad j'}

- ^{.• ,} :' .• .,. ^:.,' ."" " •. ''',,:':., ' :", .,

~'.

.. b, d .... ^- ormacjl

~

^'. P ^lastycme. fe" b

gI~_

. . . . " . . . . WOlll """ f "dowalIl •

• : '.'. ',. ", .",. . 0 .'; , ":'. .••• .,... • •

ws~" 4-~~e

s a",

kani...

1

oou

osa-

.

~ ^{... ~-,.: . ... =}

^{d6w, • tki}

ezaro~ macle.~-

^p

-~'<>weJ' ^_

~"- _~ '" ~ _~ ^=lei

^od

W=

^materl¥o

""'j

"""~l""'"

~ ^{- .}

·~;·:~~;::·>·:.:.:~::~:2~~::::·" '. ' . . ,...:

^':=;,.. " .. ,

...

GORN'Y DEWON POGORZALY I WlTOSZOWA

Fig; 9. przedstaw.:ia prrzypad.ek, w kt6rym warstwa szartiglazowa.

u1egla dalelko icUicemu .rozC'ztonkowaniu~ Wif:k.sze oi nmiejsze fl'agmenty osadu sza'togla:z'Owego otulollle SIl w niej ze wszystkich stron:przez ma~

mullrowll. Fragmeniy majl:l· ksztalty bardzo roznorodne, cz~to skomplli- kowane przez zatokowe \vy,cif:cia, ptytkie i gl~bokie, jak widzi~ . na fig. 9 ..

. Gen,eza .. zatburzen· sI:6d'warstwowych, opisanych i zilustrnwanych w lDiniejEZym uSt~ie, wydaj,e sif: d~c jasna. Chc~ j~ zrozumiee naleZy wzi4cpod u.wagf: Dast~~jIlCe., ist.otoo dla tego .zagadnienia, ~echy

Zabu-

.. rzonych osad6w, ~iQ~o

jUz

wzmial'tkowaDJe 'w opisie BZ'Czeg61owym:

L Wszystkie opisane wkladki ,sklSdajllsif: z .dwu r6znych e!1emen- t6w litologi-cznych - mwkowego lub mWkowo-piaszczystego i szarogla- zbwegp,.przechodz2tcego c~mo w drOlbnoziJarrrristy zlepieniec.

2. ' W. zeSpolach warstw sJ:abo iub miernie za:bUDZottlych dost~ega­

my

.. .warstwf; 8zarQgUiiawq ic!-Ul8ze ^' . p01iad waTstwq mUlkowq (fig. 5).

. \ . ; ' I , ' .

I, .

Fig. 9

Zaburzenia ~r6dwarstwowe w Witoszowie

a szaroglaz drobnoziarnisty, miejscami niewyrainie przek/ttnie warstvrowany; b lu- pek szary piaszczysty; c lupek szaroglazowo-mulkowY; d szaroglaz gruboziarnisty, partiami zlepfencowaty; e szaroglaz drobnozfarnisty zbity; f lupek szary mu!kowy;

g szaroglaz drobnoziarnisty, cienko warstewkowany zblty; h hlpek szary mulkowy'

. i 8zaroglilz nier6Wnoziarnisty ,

HENRYK TEISSEYRE

3. Najw.i~ksze zaburzenia zjawiaji\ si~ na granicy obu osadow i m-

nikajCl zar6wno ku g6rze jak i ku dolowi .

. 4~ Powierzc1h.nie zewn~trzne ka.zdego za;burzonego zespolu wa,rstw, zarowno stropowa jak i spIlgowa, nie wykazuli\ zakl6cen i przebiegaj~

rownolegle· do szaroglaz6.w i· lupk6w wewn~trrmip 'I1iezaburz.onych~

a przegradzaji\cycll zespoly zdaformowane.

Charakterystyka pOwyisza, jak i zalll'CZOne do pracy rysunki (~. '5, 6,

7,

9) WytkaZuj~ jasOO, ze Odkszttdcenia ,osad6w ~bu1-.oonych ni;e'sq na':

tury tektonic~j. Sq to detaMn'acj,e na. ~ p'tynn.e!1,o l8:edym.en.tu, ''WIJI'I.OP:'' llLne raczej ,'~z ,T'l,Ld/lIy gniw~tacyjne~ .ROOhy ^'be mUsialy· zaChodzi6 w SwieZym osadzie,bezposredD1o po pePozycji 'obu warstw, allbo ttet mo- gly si~ rozpoCZl¥! juz

'?'

trakcie ich sedymentacji. ,

Mechanik~ ruchu 1 p$lebieg deformacji . mozntr ,~l:>i~ Wyobrazic w 9pX>s6b nas~U!illcy. Swie2y mul, najal,~iej piaszczysty. '0S8dzoo:ly w plytkim srodo~ku wodnym i, zapewne.,"<d.asc bogatty' '\v czilStki Itoloi';' dalne, Za6ypywany byl pr.z.ez piaski, przewa.i.nie grubOZiarniste. Ci~zar

wlaSciwy tyCfh. piask6w.byl nieco wir:kszy nit ci~ar wldciwy niZej le- zllcego muhl. Poszozeg6lne z.iarna warsbwy piaszczystej me to.ru:Iy j~

ntakZe w mule dzir:ki jego wie1kiej 1epkoSci. !ObcillZenie mUN, l'OsnllJCe Btopniowo ale nier6wnmnieI'nie w r6Znych par.tiacll zasypywanego dha, -musiaro spowodowac zespolQwe ruchy cZQStek, twol'ZlLCYch o.bie warstwy.

W paroaCh przeci~onych warstwa piasku, wyginajllc 'Si~ ku dolowi, to- nda w mule. Wparti~h slabiej obciClZonych mm: podnosU sie ku gt'irze.

wtl!aczajq'c si~ :w warstw~ piasuzystll.

Ruchy takie, kt6re rozp.oczy,naly si,.e na drue pochylym, mogly ula- twic powolne splywanie obu rodzaj6w osad6w w kierunku 'spadku. ,Gra- niezna pow:ier:llCMia obu porUszajqcych. 'mE: warstw: ulegla przy tym ~a­

lowaniu, podobnemu do sfal'C1Wania, j1akie pojawia si~ na granicy dwu r6mych i nie mieszajqcych siE: ze sobq .plynow, ~cYch w ruchu. Zja- wi$ka turbulencYdne i pE:kanie ,bardziej sztyWtnej warsfwy pilisku mogly

$powodowac pewne kornplika'Cje w powyzszym sfalowaniu.

, Cz~stokroc jednakze ruchy pionowe pmewa.zaly nad ruchami sply- wowymi. W takich przypaQkach plastyczn.ie plynny mu! wdzieral si~ gb~­

bo~ 'W warstw~ wyZej leZqcego pia'sku, a nawet m6g1 jll rozrywac. W6w- czas 'rozlewal si~ on wzdluz g6rnej powierzchni warstwy gruboziarnistej.

Mi~ obiema warstwami nastcwowa1a cz~owo wymiana zajmow~mej przestrzeni W przypa'dkadh skrajnych warstwa pia-szczysta l!legala. ro- ze;rwaniu na fragmenty, kt6re tonqC w mule zatrzymywaly si~ ostatecz~

nie na pewnym poziomie.

W innych IZn6w' przYiPadkach sfaldO'Waniari1ul6w. wnikajllce gl~

boko w nadleglq ma'SE: grub'oziarni~tych piask6w, mogly zwezac si~

GOHNY DEWON POGORZAl.Y I 'WI'I'OSZOWA 249

i wyginac w nastf:pnej fazie tuch6w. Wypustki mulu przew~zon'e una,..

sady i odci~te od osadu macierzystego' tworzyly' .r62li1.'OksztMtne gniazda, otoczone 'Ze wszystkiCh stron obcym. :s,edymentem. Podobniepowstawalv tez oddzielne gniazda piasku w masie mulowej (fig. 8).

Dla ws.zystkioh tych deformacji jest rzeczll szezeg6lnie ^znamienn~

i;e nigdy nie nasUij)owal'o tu mleszanie si.~ pojedynczych ozf4Stek piasku i ·mum· ze. sobl;l.·· CZl;l'S1;ki sedymentu ,oibu osad6w podlegaly~ podobn'ie .i ak w plyn"looj deczy; rtichom zesp<llawyID, Jaiko pewnekoo'tinuum; _

. Nab~wanie:.,war$ewek.szarogl~wych .. w IE:~ srPdw~stwo:,

wydI··afald~w.an:i rl7LSZerZanie sit: •. wa:r.stewek-muill·w-.8lttyklinach· jest nlekiedy wyrainie widoczne (fig. 5). Zjawiska te. swiadcz"l" ze prze.suni~~

. ciac~stek def~o~llnych sedymenttS'w/n~~~owaly wdluz. faiduj4cych

'si.~ warste'WE'k: w~1>iasku ---::-kU, osiom -synklin,"'VV mule - 'ku. qsiom aIlty;

klin, w mySl sttialek, umi.eszcioriyc!h ns: fig. 10. .

Z postfWem deformacji moglo dojsc oczywiBcie do przew~zania. si~

i do rozrywama poszc:zeg6lnych warstewek. Nle. obserwujemy jednakz~

Fig. 10

Z!llburzenia sr6d warstwowe w Witoszowie .:....,. przek.r6j teoretyczny' a szarog!az zlepieiJ.cowaty; b szaroglaz m'lllkowy .'

Strzalki wskazujll kierWlek ruch6w eZQStek niezestalonego sedymentu' w . czasie roZwoju·zaourzenia §r6dw8l"stwowego