Fauna, stratygrafia i warunki sedymentacji górnego dewonu depresji Świebodzic.

(1)

Tadeusz GUNIA

FAUNA, STRATYGRAFIA I WARUNKI SEDYMENTACJI GÓRNEGO DEWONU DEPRESJI ŚWIEBODZIC

SPIS TREŚCI

Wslęp . ... 115

Ogólny zarys budowy geologicznej depresji Ś w i e b o d z i c ... 116

Dotychczasowe poglądy na stratygrafię i warunki sedymentacji górnego dewonu . ...117

Opis stanowisk f a u n y ... 121

Stan zachowania f a u n y ...143

Systematyczny opis g a t u n k ó w ...144

Stratygrafia i litologia górnego dewonu depresji Świebodzic . . . . 1 9 4 Warunki sedymentacji górnego dewonu depresji Świebodzic . . . . 200

Porównanie górnego dewonu depresji Świebodzic z dewonem innych obszarów 207 L i t e r a t u r a ... 212

Summary... 218

W STĘP O sady górnego dew o n u w y stę p u ją w dw u ró żn y ch obszarach S u d etó w Środkow ych, p rz y leg ający ch do połu dnio w ej i północnej k ra w ę dzi m asy w u gnejsow ego G ór Sow ich (tabi. I).

O bszar północny nosi nazw ę d ep resji Św iebo

dzic, n a to m ia st na p o łu d n iu od k ry w k i dew onu g ru p u ją się w okolicy K łodzka i Dzikowca. W y stą p ie n ia te w p rac y będę n azy w ał d ew o n em

regionu kłodzkiego.

J a k w y n ik a z m ap y (tabi. I), g ó rn y dew on n a obu w ym ien ion ych obszarach m a różne ro z

p rze strz e n ie n ie i odm ienne w ykształcen ie lito logiczne.

N a obszarze regionu kłodzkiego g ó rny dew on od słan ia się zaledw ie w 8 izolow anych, m niej lu b b a rd z iej od siebie od ległych odk ry w kach , zw iązan y ch z liniam i tek to n iczn y m i o d c in a ją cym i od zachodu s tr u k tu rę b ardzk ą. N a jw ię k szą i n ajw cześniej pozn an ą o dk ry w k ą je s t n ie

czynny kam ieniołom w D zikow cu, gdzie o dsła

nia się p ełn y p ro fil fam en u z b ogatym i w fau n ę w apien iam i k lim en iow y m i w strop ie. Na w schód od tego k am ieniołom u w m iejscow o

ści Now a W ieś z n an a b y ła E. B ed erk em u (1929) dru g a znacznie m n iejsza o d k ry w k a z fa u n ą fa - m eń ską (zbiór fa u n y pochodzący z te j o d k ry w ki z n a jd u je się w M uzeum G eologicznym we W rocław iu). P óźniejsze b ad an ia w y k o n an e w te j okolicy przez J . O berca (1957) o p a rte na w ielu w kopach n ie p o tw ierd ziły istn ie n ia te j odkryw ki. M iejsce, z któ rego E. B ed erk e zeb rał fau n ę zaznaczono n a tab lic y I (o dk ry w k a ze znak iem zapytania).

D alej ku południo-w schodow i g ó rn y dew on odsłania się w m iejscow ościach: Ł ączna, Goło- głow y, Ś cinaw a i K łodzko. Do n ajw ięk szy ch spośród nich n ależą: n ieczy nn y kam ien ioło m w G ołogłow ach i o d k ry w k a n a Ow czej G órze w

(2)

K łodzku. W iększość w ym ienionych o d k ry w ek górnego dew onu z n an a była od w ielu lat. O pi

sy poszczególnych stanow isk i listy w y s tę p u ją cych w n ich g atu n k ó w fa u n y z n a jd u je m y w p racach n a stę p u jąc y c h autorów : G. G iiricha (1902), E. D athego (1900, 1904), E. B ederkego (1924, 1929), O. H. S chidew olfa (1937), J. O berca (1957), S. Lew ow ickiego (1959) oraz I. W oj

ciechow skiej (1966) h

N a obszarze d e p re sji Św iebodzic osady gó r

nego dew onu z a jm u ją stosunkow o dużą po w ierzchnię. Są one zróżnicow ane pod w zglę

dem litologicznym i ubogie w skam ieniałości przew odnie, co u tru d n ia u sta le n ie w ieku i z re k o n stru o w an ie p ierw o tn y c h w aru n k ó w ich se

dym en tacji. W dotychczasow ej lite ra tu rz e z n a jd u je m y różne poglądy n a te zagadnienia.

N a obecnym etapie b a d ań geologicznych p rz e prow adzo ny ch w S u d e tac h p o w stała koniecz

ność szczegółowego zbad ania zespołów fau n y i zrew id ow an ia dotychczasow ego podziału straty g raficzn eg o . Zgrom adzono także b o gaty m a te ria ł geologiczny, po zw alający n a w y ja ś nien ie w a ru n k ó w se d y m e n tac ji górnego d e

w onu.

P ra ce tereno w e rozpoczęto w 1951 r. Z e b ra no w ów czas m a te ria ł paleontologiczny z oto

czaków w apieni okolicy W itoszowa. D alsze b a

d an ia prow adzono w la ta c h 1958— 1964. Z e b ra no łącznie około 2000 okazów fau n y , a oznaczo

no i opisano 129 rodzajów i g atunków , w ty m w iele nieznan ych dotychczas z dew onu Polski.

W celu oznaczenia strom ato po ro id ó w i k o ra low ców w ykonano 250 szlifów m ikroskopo

w ych i 20 pow ierzchniow ych. W ym ieniony m a te ria ł paleontologiczny pochodzi z 55 sta n o w isk, z k tó ry c h 21 nie było dotychczas znanych n a ty m obszarze.

P ra ce k a m e raln e w ykonano w K a te d rz e Geo

logii S tra ty g ra fic z n e j U n iw e rsy te tu W rocław skiego. Z arów no b a d a n ia tereno w e, ja k i k a m eraln e subsyd io w ane by ły przez P racow nię Sud ecką Z ak ład u N au k G eologicznych Polsk iej A kadem ii N auk.

M iło m i złożyć serdeczne podziękow ania prof, d r H en ry ko w i T eissey re’owi za cenne w skazów ki jak ie u zy skałem od niego w tr a k cie b ad a ń tere n o w y c h i k a m e raln y c h , prof, d r M arii R óżkow skiej za pom oc w oznaczeniu T e- tracoralla, a prof, d r F. Biedzie za cenne u w a  gi dotyczące zarów no części paleontologicznej, ja k i geologicznej n in iejszej p racy , doc. d r A n nie S tasiń sk iej za pom oc w oznaczeniu T a b u  lata oraz doc. d r G ertru d zie B ie rn a t za k o n su l

tac je zw iązane z oznaczeniem Brachiopoda.

D ziękuję rów nież prof, d r E dw ardow i P a sse n dorferow i za uw agi dotyczące części s tr a ty g r a ficznej i paleontologicznej, doc. d r K azim ierzo

w i D ziedzicowi za in fo rm acje dotyczące p om ia

rów osi otoczaków oraz prof, d r H elm utow i Fliigelow i i prof, d r K arolow i M etzow i (In sti- tu t fu r Geologie u n d P aleontologie U niw ersi- ta t G raz — A u stria) za um ożliw ienie m i zapo

znan ia się z n iek tó ry m i p ro filam i dew onu w okolicy G razu i w A lpach K a rn ijsk ic h , oraz za cenne uw agi dotyczące strom atop oro id ów i ko ralow ców .

OGÓLNY ZARYS BUDOW Y G E O LO G IC ZN EJ D E P R E S JI ŚW IEBO DZIC O bszar, z którego pochodzi opisany m ate ria ł

paleontologiczny nosi nazw ę d e p re sji Św iebo

dzic (K. S m ulikow ski & H. T eisseyre 1953).

S kom plikow ana bud ow a geologiczna tego ob

szaru b y ła przedm iotem zain tereso w an ia geo

logów. N iektórzy spośród nich, ja k E. B ederke (1924, 1929) uw ażali, że d e p re sja Św iebodzic stan o w i część niecki śródsud eck iej. D opiero w ielo letnie b a d a n ia w y k o n an e przez H. Teis- s e y re ’a (1948, 1956a, b, 1957) w yk azały , że om aw iany obszar stano w i w y cinek w iększego basen u różniącego się w a ru n k a m i sed y m en tacji

i tek to n ik ą.

W w y n ik u ty c h b a d ań p o w stała m. in. szcze

gółow a m ap a geologiczna (tabi. II), n a k tó re j w yróżniono w iele now ych jed n o stek tek to n ic z nych. W p racach w ym ienionego a u to ra z n a jd u - 1

1 Dewon okolicy Kłodzka znajduje się w opraco waniu autora i opisany zostanie w odrębnej publika

cji.

jem y rów nież w y ja śn ie n ie w a ru n k ó w sed y m e n ta c ji górnego dew onu i dolnego karb o nu.

G ranice geologiczne d e p re sji Św iebodzic w y znaczają w w iększości linie dyslo k acy jn e. N a p ołu dn iu obszar te n oddziela od gnejsów so- w iogórskich dy slo k acja Szczaw ienka, n a w scho

dzie g ran ica przeb ieg a w zdłuż brzeżnego usko

ku Sudetów , n ato m ia st n a zachodzie w zdłuż dyslo kacji S tru g i, k tó ra obcina nieckę śró d su - decką. N a północy u sta le n ie stre fy g ran iczn ej jest tru d n e ze w zględu n a p rzefałd o w an ie je d nostek d e p re sji Św iebodzic z k aled onikiem k a - czaw skim . J a k w y n ik a z m ap y geologicznej (tabi. II), znaczną część d e p re sji Św iebodzic tw o rzą osady górnego dew onu, k tó re n a za

chodzie przechodzą bez w y ra ź n ej g ran ic y w podobnie fa c jaln ie w y k ształcon y d oln y k arb o n zw any k u lm e m z K siąża i k u lm e m z C hw ali- szowa.

O bszar d e p re sji Św iebodzic został podzielo

ny przez H. T eissey re’a (1956b) na trz y części:

(3)

południow ą, środkow ą i północną. O bszar po

łu d n io w y o b ejm u je s y n k lin a ln y blok P ogorza- ły p rzy le g ają c y bezpośrednio do gnejsów so- w iogórskich, a n a su w a ją c y się ku północy na sy n k lin ę L ubiechow a. S y n k lin a ta d alej k u północy g raniczy ze „św iebodzką stre fą brzeż

n ą ” . Środkow ą część d e p re sji Św iebodzic o b ej

m u je obszar 30 km 2 leżący m iędzy Szczaw ien- kiem a C hw aliszow em , n a to m ia st północna część sięga od Cieszow a po C hw aliszów i S ady G órne. J a k to ilu s tru je tab lic a II, p ierw sza z w y m ien io n y ch części je s t zbudow ana głów nie z osadów górnego dew onu w ykształco n ych w postaci łupków ila sty c h z soczew am i w ap ie

ni i szarogłazów p rze w arstw io n y c h zlepieńca

mi, w sk ład k tó ry c h w chodzą oprócz otoczaków sk ał m etam orficzn ych , także otoczaki niższych poziom ów górnego dew onu (z fauną). Część środk o w a jest zbu dow an a z dw u odm ian zle

pieńców : z K siąża i z C hw aliszow a. U stalenie do k ład n ej przynależno ści stra ty g ra fic z n e j w y m ienio ny ch serii zlepieńcow ych jest bardzo tru d n e ze w zględu n a b ra k skam ieniałości w ich spoiw ie. Część północna m a stosunkow o n a jb a rd z ie j skom plikow aną budow ę geologicz

ną. W y stę p u ją tu głów nie łu p k i ilaste silnie zab urzo n e tektonicznie, w k tó ry c h nie z n ale

ziono dotychczas żad n y ch szczątków o rganicz

nych. N a podstaw ie ich w y k ształcen ia litolo

gicznego p rzypuszcza się, że należą one ró w nież do górnego dew onu. Obok łupk ów ila sty c h w północnej części d e p re sji Św iebodzic w y stę p u ją rów nież b rek c je tekto n iczn e zw iązane z liniam i d y slo k a c y jn y m i p ła tu Ja sk u lin a . W zieleńcow ej m iazdze ty c h b re k c ji z n a jd u ją się m. in. bardzo liczne m niejsze lu b w iększe ostro k raw ęd ziste o k ru ch y i bloczki w apien i z fau n ą górnodew ońską.

W edług E. B ederkego (1929) i H. T eissey re’a (1956b, 1957) w p ołu dn iow ej części d e p re sji Św iebodzic dew on leży przyp u szczalnie n a gn ejsach sow iogórskich, n a to m ia st w części północnej n a seriach zieleńcow ych k aledo nik u kaczaw skiego.

G ranica górnego dew onu z dolny m k a rb o - nem jest tru d n a do ustalen ia. J a k w y k azały b ad an ia H. T eissey re’a (1956b, 1957), m iędzy ty m i dw om a ogniw am i s tra ty g ra fic z n y m i is t

n ieje ciągłość se d y m en tacji. T rudność tą do

datkow o k o m p lik u je podobne w y k ształcen ie fa - c jaln e górnego dew on u i dolnego k a rb o n u oraz n iew ielk a ilość o d k ry w e k z ty p ow ym i g a tu n kam i przew odnim i w w a rstw ac h granicznych.

B ardziej szczegółow e in fo rm acje dotyczące litologii, s tra ty g ra fii i se d y m e n tac ji górnego dew onu om aw ianego obszaru przed staw io n e zostaną w dalszej tre śc i niniejszej p racy .

DOTYCHCZASOW E PO G LĄ D Y NA STR A TY G R A FIĘ I W ARUNK I SED Y M EN TA C JI GÓRNEGO DEW ONU D E P R E S JI ŚW IEBO DZIC Z agadnieniem s tra ty g ra fii i sed y m en tacji

górnego dew onu d e p re sji Św iebodzic in te reso w ało się dotychczas w ielu geologów. P ie rw szym i z n ich byli F. Zobell i R. C arn ali (1831).

A utoro m ty m znane b y ły dw ie odk ry w ki w a

pieni, a m ianow icie w Św iebodzicach (odkr.

4 5 )2 i M okrzeszow ie (odkr. 15), n a p o dstaw ie k tó ry c h przypuszczali, że u tw o ry dew ońskie ro zp rz e strze n iają się m iędzy w ym ienionym i m iej scow ościam i.

Późniejsze b a d a n ia p rzeprow adzone przez E. B eyrićha (1844) w y k azały , że w sp om n iane o d k ry w k i w ap ien i dew ońskich oddzielone są od

siebie osadam i dolnego k arb o n u .

W k ilk ad ziesiąt la t później J. R oth (1867) opisał kam ieniołom w L ubiechow ie (odkr. 26) stw ie rd z ają c, że b u ły w ap ie n ia w y stę p u ją c e w o d słon iętym tu zlepieńcu są rów now iekow e z w ap ieniam i ze Św iebodzic i M okrzeszowa.

P ierw szy b ardziej szczegółow y opis n iek tó ry c h odsłonięć dew onu i opis w y stę p u ją c ej w 2 Cyfry w nawiasach oznaczają numerację odkry

wek przyjętą przez autora niniejszej pracy.

nich fau n y z n a jd u je m y w p racy W. D am esa (1868). W ym ienionem u au toro w i znan e b y ły kam ieniołom y w Św iebodzicach, M okrzeszow ie i L ubiechow ie oraz o d k ry w k i zlepieńców z oto

czakam i w apien i w W itoszowie, P ełczn icy (odkr. 1, 2 i 46) i S tru d z e (odkr. 53). A u to r ten przypuszcza, że w apien ie z M okrzeszow a i Św iebodzic są rów now iekow e. S tan o w ią one

„ekw iw alen t w iek o w y ” w a rstw z R h yn ch o n el- la cuboides (g. fran). Pozostałe u tw o ry tw o rzą  ce północną i połu dn iow ą część d e p re sji Św ie

bodzic zaliczone zo stały w p rac y W. D am esa do dolnego k arb o n u .

W k ilk a la t później W. D ybow ski (1873) opi

sał z w apieni M okrzeszow a dw a ro d zaje T etra- coralla, a m ianow icie: S p o n g o p h y llu m pseudo- verm iculare Mc Coy i Fascicularia k u n th i (Da

mes).

P ierw sze szczegółow e zdjęcie geologiczne w skali 1 : 25 000 okolic Szczaw ienka w ra z z opi

sem w y stę p u ją c y ch tu serii sk a ln y c h w y k o n ał E. D athe (1892), k tó ry w ydzielił k ilk a serii skalnych, a w ty m rów nież zlepieńce gnejsow e określając je n azw ą „k u lm u z K siąża” . W ięk

(4)

szość se rii sk aln y ch zaliczył do dolnego k a rb o - n u . Do dew onu w edług E. D athego należą łu p k i ila ste h o rstu S tru g i, okolicy Cieszow a i C hw aliszow a oraz otoczaki w ap ien i w y stę p u jąc e w zlepieńcach P ełczn icy (odkr. 46), S tru g i (odkr. 53) i L ubiechow a (odkr. 47).

Jego zdaniem , otoczaki w ap ieni z fa u n ą po

chodzą z ro zm y ty ch w k u lm ie serii osadow ych, w y stę p u ją c y ch p ierw o tn ie częściowo n a obsza

rze d e p re sji Św iebodzic (o dkryw ka w Św iebo

dzicach i M okrzeszowie), a częściowo się g a ją cych aż po okolice Sobótki.

D alszych in fo rm a c ji d o tyczących zag ad nie

n ia w iek u d o sta rc za ją b a d a n ia G. G iiricha (1909). W ym ieniony a u to r znalazł soczewę w a p ien i klim eniow ych w b rzeg u rzek i P ełcznicy koło Św iebodzic (odkr. 44, 44a), z k tó re j ozna

czył 7 różnych g atu n k ó w fa u n y i uznał, że w a pienie z P ełcznicy są rów now iekow e z „w ap ie

niem g łó w ny m ” D zikow ca w regionie kło dz

kim .

W 1911 r. E. Z im m erm an n zajm ow ał się zagadnieniem genezy zlepieńców sferokodio- w ych z k am ieniołom u w L ubiechow ie (K alk- g rab e n — odkr. 26). A u to r ten dochodzi do w niosku, że b u ły w ap ien ia w y stęp u jące w zle

pieńcu p o w stały sy n g en ety czn ie p rzy udziale glonów z ro d za ju Sphaerocodium . W spoiw ie zlepieńca a u to r te n stw ie rd z ił koralow ce i r a - m ienionogi w skazu jące n a p rzynależność zle

pieńców sferokodiow ych do górnego dew onu.

Do górnego dew onu n ależą jego zdaniem ró w nież łu p k i ilaste podścielające zlepieniec sfero - kodiow y.

Szczegółowe zdjęcie okolicy Św iebodzic w sk ali 1 :2 5 000 (arkusz Św iebodzice zostało w y ko nan e przez G. B erga, E. D athego i E. Z im - m e rm a n n a 1909), p rzy czym dw aj o sta tn i z w ym ienionych a u to ró w n ap isali objaśnienie do te j m apy (1912). N a m apie zostały zazna

czone i opisane w o b jaśn ien iach n iek tó re od

k ry w k i z fa u n ą d ew ońską w y stę p u ją c ą in situ o raz w otoczakach. W edług w y m ienionych a u to rów zlepieńce sferokodiow e z L ubiechow a sk ła d a ją się zarów no z otoczaków, ja k i gałek sferokodiow ych zaw ierający ch fa u n ę górn ode- w ońską.

Z daniem w y m ieniony ch w yżej au to ró w za

rów no łu p k i ilaste okolicy Cieszowa, ja k i w k ład k i w apieni w zlepieńcach należą do de

w onu. T aki sam w iek m a ją w edług n ich zle

pieńce okolicy Św iebodzic i Książa.

Z djęcie geologiczne po łu d niow o-w schodniej części d e p re sji Św iebodzic (arkusz Św idnica, sk ala 1 : 25 000) w ra z z o b jaśn ien iam i opraco

w ali R. C ram er, L. F in ck h i E. Z im m erm ann , 1924). O pisali oni 12 stan o w isk fau n y , w k tó ry c h udało im się znaleźć w iele gatu n k ó w n ie

zn a n y ch dotychczas z tego obszaru.

O dm iennie niż w iększość poprzednich a u to rów , w ym ien ien i geologow ie p rz y jm u ją , że w apienie z M okrzeszow a n ależą do n a jm ło d szych poziom ów s tra ty g ra fic z n y c h górnego d e

w onu w południow ej części d e p re sji Św iebo

dzic. In n e o sady w y stę p u ją c e w okolicy Mo

krzeszow a są sta rsze od w apieni. P o g ląd ten ilu s tru ją p rze k ro je m geologicznym załączonym do m apy. Z lepieńce okolicy L ubiechow a (odkr.

47, 48), uzn aw an e dotychczas za do ln y k arb on, zaliczone zostały przez n ich do górnego dew o

nu. U tw ory dew ońskie połud nio w ej części d e

p re sji Św iebodzic, w edług nich, p o w stały w środow isku przy b rzeżn y m , być m oże w pobliżu u jśc ia rzeki. Ł ączn ą ich m iąższość o cen iają na

1100 m.

D alsze in fo rm a c je o g ó rn y m dew onie d e

p re s ji Św iebodzic z n a jd u je m y w p ra c y O. H.

S chindew olfa (1925). A u to r ten p o d e jm u je p ró bę w y ja śn ie n ia genezy zlepieńców sferokodio

w ych z L ubiechow a. W w y n ik u b a d a ń docho

dzi on do w niosku, że zarów no b u ły w apienia, ja k i k o n k recje w ęglanow e przy niesion e zosta

ły z n iew ielkiej odległości, n a co w skazyw ało

by słabe ich obtoczenie. Pochodzą one z roz- k ru szen ia ra f ko ralow ych, k tó ry m to w arzy szy

ły glony i ram ienionogi.

P ró b ę sy n tezy dotychczasow ych b a d a ń n a d s tra ty g ra fią i paleog eog rafią górnego dew onu d e p re sji Św iebodzic z n a jd u je m y w p racach E. B ederkego (1924, 1927, 1929). B ad an ia tego a u to ra w y k azały , że osady górnego dew onu le

żą tran sg re sy w n ie n a sfałd o w an y m podłożu staropaleozoicznym zb ud ow an ym z diabazów i ich tu fó w , w a p ie n i i fy llitó w , a w p o łud n io

w ej części d e p re sji Św iebodzic n a gnejsach.

W iele m iejsca w sw oich p racach pośw ięca E. B ederke zag ad n ien iu paleogeografii i sed y m e n ta cji stw ierd zając, że u tw o ry dew o nu oko

licy Św iebodzic osadziły się w stre fie p rzy brzeżnej, n a se d y m e n tac ję k tó ry c h m iał w pływ gnejsow y m asy w Gór Sow ich. R azem z oto

czakam i g n ejsu tra n sp o rto w a n e b y ły tak że oto

czaki w apieni dew ońskich, k tó re osadziły się n a k raw ęd zi gnejsów sow iogórskich lub n a gnejsach. K u północy i k u zachodow i zw iększa się ilość otoczaków sk ał k aled o n ik u kaczaw - skiego, n a k tó ry tra n sg re d o w ał dew on. W po

łudniow ej części d e p re sji Św iebodzic zaznaczy

ły się n a przełom ie fra n u ru c h y zw iązane z f a zą p rem a rsy jsk ą. W d e p re sji Św iebodzic, w e

dług E. B ederkego, ro zw ija ły się dw ie facje:

łupków g o n iaty to w y ch i w apien i koralow ych.

S tre fy w ap ien i ko ralo w y ch oddzielone są łu p k am i goniaty tow y m i.

D alsze in fo rm a c je n a te m a t paleogeografii dew onu d e p re sji Św iebodzic z n a jd u je m y w p rac y F. B erg era (1934), k tó ry stw ierd ził w

(5)

okolicy M arciszow a otoczak szarogłazu z odci

skiem sk orup ki O rthoceras (Spyroceras) cf.

n u n tiu m H ajl i na jego pod staw ie u sta lił w iek w ym ienionego otoczaka jak o fra n (tabi. IV).

F. B erg er p rz y jm u je tak że m ożliw ość w cześ

n iejszej tra n sg re sji, a m ianow icie w w yższych ogniw ach dew onu środkow ego.

Z agadnieniem s tra ty g ra fii i paleogeografii górnego dew onu połudn io w ej części d e p re sji Św iebodzic zajm o w ała się D. P a w lik (1939).

P ra c a te j a u to rk i w nosi w iele nowego m a te ria łu , a w n iek tó ry ch p rzy p a d k a c h potw ierd za p o g lądy poprzednich geologów. D. P a w lik ze

b ra ła i oznaczyła m a te ria ł paleontologiczny (w iele g a tu n k ó w n iezn an y ch było po przednim au toro m ) z 19 stanow isk, z k tó ry c h 12 zn an ych było ju ż poprzednio.

O dm iennie niż E. B ederke, a u to rk a ta p rz y j

m u je, że se d y m e n tac ja górnego dew onu w po

łu d n io w ej części d e p re sji Św iebodzic zako ń

czyła się dopiero w w yższych poziom ach fam e- n u (poziom Prionoceras w podziale R. W ede- k in d a — p iętro to IV w edług P ru sk ieg o In s ty  tu tu Geologicznego). Po osadzeniu się u tw o rów dolnego fam en u (poziom Cheiloceras, p ię

tro to II) zaznaczyła się n a ty m obszarze p re- m a rs y js k a faza górotw órcza, w sk u te k k tó re j u leg ły zerodow aniu niższe ogniw a dew onu oraz sk a ły starszego podłoża. R uch y zw iązane z tą fazą z a n ik a ją w p iętrze H em berg (to I II + + to I V — poziom y P rolobites i Prionoceras) i w ów czas osadzają się łu p k i ilaste W itoszowa.

W północnej części d e p re sji Św iebodzic faza ta nie zaznaczyła się i istn ia ła ciągłość se d y m en ta c ji aż do w yższego fam en u . Podobnie ja k E. B ederke, zalicza ona gnejsow e zlepieńce okolicy K siąża do dolnego k arb o n u , n ato m ia st zlepieńce południow ej części badanego obszaru do fam e n u (piętro H em berg).

O toczaki w chodzące w sk ład zlepieńca tra n s po rto w an e b y ły z p o łu d n ia i południo-zachodu.

S e d y m en ta cja dew o n u od b y w ała się w lok al

n y c h nieckach oddzielonych progam i (Schw el- len u n d B eckenfazies), p rz y czym zróżnicow a

nie basen u w y ra ź n ie zaznaczyło się w p o łu d niow ej części d e p re sji Św iebodzic. N a w y n ie sieniach p o w stały w ap ien ie k oralow e z glona

m i i liliow cam i, n a to m ia st w nieckach łu p k i ilaste.

N ow e św iatło n a budo w ę geologiczną d e

p re sji Św iebodzic rz u c a ją w ielo letn ie b a d a n ia geologiczne w y ko nane przez H. T eissey re’a i K. Sm ulikow skiego (1948, 1952a, 1952b, 1956a, 1956b). W w y n ik u ich p o w staw ała szczegółowa m apa geologiczna i zo stały stw ierdzo n e now e fa k ty geologiczne pozw alające n a o dm ienną od dotychczasow ej in te rp re ta c ję zagad nienia te k toniki, sed y m en tacji i paleogeografii górnego dew o nu i dolnego k arbon u .

P ierw sze in fo rm a c je geologiczne dotyczące dew onu d e p re sji Św iebodzic zostały podane przez T eissey re’a już w 1948 r. W p ra c y te j p rz y jm u je on, że dew on g ó rn y rozpoczyna się w okolicy Św iebodzic serią łu pk ow ą o m iąższo

ści k ilk u se t m etró w , przechodzącą w p iaskow ce stanow iące podstaw o w ą część d e lty z K sią ża, rozp ościerającej się m iędzy L ubiechow em a Cieszowem. D e lta sy p a n a b yła przez górskie potoki p ły n ące z G ór Sow ich i z podnoszących się m asyw ów k aledoń skich z n a jd u jąc y c h się n a przedpolu Sudetów .

Obecność otoczaków g a b ra w osadach d e lty w skazyw ałab y, zdan iem w ym ienionego a u to ra , n a to, że ero zja potoków sięgała aż po okolicę Sobótki lub okolicę N ow ej R udy. N atom iast obecność dużych bloków sk a ln y c h w y s tę p u ją cych w zlepieńcach św iadczyłab y n a to, że w b lisk im sąsiedztw ie d e lty znajdow ało się s tro m e w ybrzeże skalne. Z lepieńce gnejsow e z K siąża zostały zaliczone w te j p ra c y do gór

nego dew onu.

Późniejsze b a d a n ia (1952, 1953), w y ko n an e przez H. T eissey re’a i K . Sm ulikow skiego, do

sta rc za ją now ych m ate ria łó w d otyczących se

d y m en ta cji i p aleogeografii k u lm u i górnego dew onu. O p ierając się n a analizie sk ład u zle

pieńców a u to r te n dochodzi do w niosku, że zachodnie w y p ię trz en ie ram ow e d e p re sji Św ie

bodzic jest zbudow ane przew ażnie z u tw oró w górnodew ońskich w y stę p u ją c y ch obecnie w podłożu nieck i śródsu deck iej. D ew on d e p re sji Św iebodzic jest w y k ształco n y w p ostaci u tw o rów m orskich. Są to osady synorogeniczne, p rzy czym starsze poziom y te j fo rm a cji u leg ły zerodow aniu ju ż w m łodszych ogniw ach gó r

nego dew onu. O dm iennie niż p rzy jm o w ali E. B ederke (1924, 1929) i D. P a w lik (1939), a u to r ten stw ierd za ciągłość se d y m e n tac ji od dew onu do dolnego k arbon u .

W w y n ik u dalszych b a d ań H. T eisseyre (1956a, 1956b, 1957) p rz y jm u je , że d e p re sja Św iebodzic jest fra g m e n te m w iększego zbior

n ik a se d y m en tacy jn eg o pow stałego w e w czes

ny ch fazach w a ry scy jsk ic h m iędzy m asyw em gnejsów sow iogórskich a k aled o n id am i k a - czaw skim i.

B ad ając w a ru n k i se d y m e n tac ji górnego d e

w onu w połu dnio w ej części tego obszaru (oko

lice P ogorzały i W itoszowa) H. T eisseyre do

szedł do w niosku, że se d y m e n tac ja od b yw ała się w zespole środow isk deltow ych, a m a te ria ł tra n sp o rto w a n y by ł z obszaru gnejsów sow io

górskich i łań cu ch a kaledońskiego. D no b asen u obniżało się b ard zo in ten sy w n ie, n a co wska-.

żuje duża m iąższość osadów k tó rą cy to w an y a u to r ocenia n a 1200— 1500 m. D elty p o w sta

w a ły w zdłuż połudn io w ej k raw ęd zi ów czesne

(6)

go b asen u i w m iarę pogłębiania się środkow ej jego części obszary brzeżne u legły w ydźw ig- nięciu i erozji. Rozm yciu u leg ły w ów czas osa

d y górnego dew onu i sk ały starszego podłoża.

D ługość drogi tra n s p o rtu d la różnych otocza

kó w b y ła różna, n a co w sk azy w ałb y stopień ich obtoczenia.

W obrębie osadów d elto w ych om aw ianej części d e p re sji Św iebodzic zostały stw ierdzone przez H. T eisseyre’a śla d y erozji podm orskiej i zabu rzenia sed y m en tacy jn e.

K oralow cam i dew onu d e p re sji Św iebodzic in te reso w ały się M. Różkow ska (1948, 1960, 1962) i A. S tasiń sk a (1953). M. Różkow ska opi

su je i c y tu je stą d w iele in te re su ją c y c h g a tu n ków Tetracoralla, a m ianow icie: P rism a to p h yl- lu m sed gw icki E d w ard s et H aim e i D isp h y llu m g o ld fu ssi (Geinitz), M acgeea cf. Czarnocki Róż

kow ska, pochodzące z otoczaków w apieni z W i- toszow a (odkr. 1, 2) oraz now e rod zaje i g a tu n k i jak : S u d etia lateseptata R óżko w ska, i P enec- kiella m ino r (Romer) k u n th i (Dames). A. S ta siń  skiej znane b y ły z otoczaków w apieni: A lv e o li

te s obtortus Lecom pte, A lv eo lite s cf. -fornicatus S chltiter?, Tham nopora sp. i A lveo lites m in u  tu s L ecom pte?. O dnośnie do pochodzenia oto

czaków w apieni z fa u n ą M. Różkow ska w y p o w iad a pogląd, że obecnie in situ podobne g a

tu n k i n a obszarze S udetów nie są znane. O to

czaki te pochodzą z ro zm y ty ch ogniw dolnego i środkow ego fra n u . O pisując n ieczy n ny k a m ieniołom w M okrzeszow ie a u to rk a p rzy p u sz

cza, że u b rzegu m orza dew ońskiego istn ia ły nag ro m ad zen ia p o jed y n czych i k o lo n ijn y ch ko

ra li, k tó ry m to w arzy szy ły glony z ro d za ju Spha ero co dium zim m e rm a n n i R othpletz.

B ad ania w y k o n an e przez S. R adw ańskiego (1952, 1954) w e w schodniej części niecki śród- su d eck iej w ykazały, że w p ew ny m ro zw oju kulm ow ego zbio rn ika sed y m en tacy jn eg o ero- dow ane by ły szarogłazy górnodew ońskie w y stę p u ją c e pierw o tn ie w G órach K aczaw skich.

Z tego obszaru, w ed łu g S. R adw ańskiego, po

chodzą rów nież otoczaki sk rzem ien iały ch p ia

skow ców z fa u n ą górnodew ońską w y stęp u jące w ku lm ie z Lubom ina.

C. Ż ak (1958) uw aża, że w środkow ej części S u d etó w zaznaczyły się rozległe obniżenia, na k tó re w kroczyło m orze dew ońskie. Zasięg m o

rza b y ł znacznie szerszy niż obecne ro zp rze

strz e n ie n ie osadów dew ońskich. P odobnie jak F. B erg er (1934), w y m ien io n y a u to r uw aża, że zalew m orski sięgał n a obszar południow ej czę

ści Gór K aczaw skich i na okryw ę g ra n itu K arkonoszy. Na początk u n a stą p iły ru c h y pio

now e, k tó re doprow adziły do w ycofania się m orza z w y m ienionych obszarów oraz te re n u

późniejszej se d y m e n tac ji k u lm u . W ty m czasie osady dew ońskie uleg ły częściowo erozji.

M. P ajch lo w a (1959) z a jm u ją c się zag ad n ie

niem s tra ty g ra fii i rozw ojem fa c ji dew onu w Polsce, zw raca rów nież uw agę n a d e p resję Św iebodzic. A u to rk a ta przypuszcza, że w e fra n ie istn ia ły śródgórskie zb iornik i sed y m en tac y jn e, w k tó ry c h p o w staw ały zlepieńce sy pane przez potoki górskie. L okalnie tw o rzy ły się w apienie z koralow cam i, k tó re m igro w ały z o tw arteg o m orza w czasie okresow ego obni

żania się d n a m orskiego. W y stęp u jące tu ga

tu n k i k o rali tak ie , jak: T h a m n o p h y llu m k u n th i i M acgeea berdensis pozw alają, je j zdaniem , n a ko relację ty c h sk ał z rów now iekow ym i u tw o ram i G ór Ś w iętokrzy sk ich i W y żyn y Sląsko- -K rakow sk iej. W fam enie istn iały , w edług M. P ajch lo w ej, głębokie zatoki m orsk ie łączące się z o tw a rty m m orzem o taczający m pasm a górskie. A u to rk a ta p o d a je rów nież tab elę po

działu dew onu Sudetów .

Z agadnieniem ru ch ów epejrogenicznych i orogenicznych w y stęp u jący ch n a g ran icy środkow ego i górnego dew onu n a obszarze okry w y m asy w u czeskiego zajm ow ali się P. R óhlich i K. A. T ró ger (1961). W S u d etach, ich zdaniem , tru d n o u stalić d okładn ie czasow y zasięg ty c h ruchó w , poniew aż u tw o ry dew onu zachow ały się tu frag m en tary czn ie.

Z agadnieniem genezy s tru k tu ra ln e j elem en tu S tru g i zajm ow ał się J. T eisseyre (1962). W y

m ieniony a u to r p o d aje rów nież opis serii d e

w ońskich i k ulm ow ych w y stęp u jący ch w te j okolicy, dochodząc do w niosku, że g ó rn y de- w on po w stał tu w p ły tko w o dn ym środow isku.

Z agadnieniem sed y m en tacji i paleogeografii sy n k lin y P o g orzały in te reso w ał się ostatn io K. Ł y d k a (1963). P ra c a tego a u to ra dostarcza w ielu in te re su ją c y c h m ate ria łó w p e tro g rafic z n ych pozw alający ch w yciągnąć w nioski co do w a ru n k ó w sed y m en tacji i k ie ru n k u tra n s p o rtu m ate ria łu . B ad an ia p etro g raficzn e w yko n an e przez w ym ienionego a u to ra w ykazały, że m a teriał, z któ reg o p o w stały sk ały dew ońskie w czasie tra n s p o rtu i sed y m entacji nie ulegał w ietrzen iu. W edług K. Ł y d k i n a p ołudn iu p rzew ażają otoczaki w u lkan itów , a n a północy kw arcytów . A nalizy p etro g raficzn e skał d ro b n o z iarn isty ch pozw oliły K. Ł ydce stw ierdzić, że w czasie ich sed y m en tacji zachodziły p ro cesy w u lkan iczne d ostarczające m a te ria łu p i- roklastycznego.

Od 1958 r. b ad an ia n a d zagadnieniem s tr a ty g ra fii i p aleogeografii górnego dew onu d e p re sji Św iebodzic prow ad ził a u to r niniejszej pracy. W yniki częściow ych b ad ań zostały już opublikow ane (T. G unia 1962, 1966, 1967).

(7)

O PIS STA N O W ISK FAUNY S tan ow iska z fau n ą górnodew ońską, k tó ra

została opisana w n in iejszy m opracow aniu, roz

m ieszczone są w ró żn ych częściach d ep resji Św iebodzic, a częściowo tak że n a w schodnim obszarze niecki śró dsudeckiej. Są to zarów no n a tu ra ln e , jak i sztuczne odsłonięcia, w k tó ry c h fau n a w y stę p u je in situ lu b w otocza

kach. N iek tóre spośród n ich zostały już opi

sane, n ato m ia st in ne znaczono jedynie na m a

pach geologicznych n ie p o d ając o nich bliższych in form acji. Z naczną część stanow ią jed n a k odkryw ki, w k tó ry c h po raz pierw szy znaleziono faunę. S tosunkow o najw ięcej tak ic h stan o w isk (tabi. IV) stw ierdzono w p ołu dnio

w ej części d e p re sji Św iebodzic w okolicach G órnego W itoszow a i P ogorzały, n ato m iast w części północnej tego obszaru są one m niej liczne. Łączna liczba odsłonięć, z k tó ry ch ze

b ran o i opracow ano m a te ria ł paleontologiczny, w ynosi 55; z liczby te j 21 nie było dotychczas znanych.

W niniejszym o pracow aniu uw zględniono rów nież fau n ę otoczaków pochodzącą z 9 od

k ry w e k , z k tó ry c h 5 a u to r opisał już w cześ

n iej (T. G unia 1962, 1967). D la cało kształtu za

g ad n ie n ia s tra ty g ra fii i paleogeografii w roz

dziale ty m a u to r ograniczył się do podania szkiców uprzedno opisanych o d k ryw ek oraz w y m ien ił w tab e li 2 poznane g a tu n k i fau n y . N a m apie (tabi. IV) zaznaczono także o d k ry w kę zlepieńców dolnok arb oń sk ich w y stę p u ją c ą

w e w schodniej części niecki śród su d eckiej (okolice M arciszow a), gdzie F. B erg er (1934) znalazł w otoczaku szarogłazu fa u n ę dew oń- ską. Szczegółow y opis te j o d k ry w k i został po

d a n y przez w ym ienionego a u to ra i dlatego po

m inięto go w n in ie jsz e j pracy.

O d k r y w k a l i 2

O dkry w ki 1 i 2 z n a jd u ją się w W itoszow ie G órnym n a północnym zboczu w zgórza L ipina.

Są to stanow iska znane w ielu geologom b a d a jącym ten obszar. Szczegółowy ich opis został podany przez a u to ra w o d ręb n ym opracow an iu (T. G unia 1962). N astępstw o o d słon iętych tu w a rstw ilu s tru ją fig u ry 1 i 2. F a u n a w y stę p u je w otoczakach w ap ien i oraz w dw u w a r

stw ach łupków m ułkow ych, k tó re zaznaczono na szkicach odsłonięć. L istę fa u n y zaw iera ta bela 2.

O d k r y w k a 3

O d k ryw k a 3 z n a jd u je się w odległości około 750 m na północo-zachód od zabudow ań go

spodarskich w m iejscow ości W itoszów Górny.

J e s t to znan y od d aw n a w lite ra tu rz e i od w ie

lu la t nieczy n ny kam ieniołom tzw . „łupków dachow ych ” położony n a zalesionym zboczu.

Fig. l

Szkic geologiczny odkrywki 1 w Witoszowie Górnym

1 — g le b a , 2 — z w ie tr z e lin a , 3 — z le p ie ń c e d rob n o- i śr e d n io z ia r n iste , 4 — z le p ie n ie c s fe r o k o d io w y , 5 — z le p ie ń c e gru b o

z ia r n iste , 6 — b rek cja te k to n ic z n a , 7 — szarogłazy, 8 — łu p k i m u łk o w e, 9 — so c z e w k i w a p ie n i, 10 — w a p ie n ie m a sy w n e , n — m a rg le z g a łk a m i sfe r o k o d io w y m i, 12 — g a łk i ila ste , 13 — b rek cja o sa d o w a , 14 — z a r y s y k a m ie n io ło m ó w , 15 — w a r

stw y z fa u n ą . O b ja śn ien ia d o ty c zą fig u r 1—47

Geologie diagram of outcrop No. 1 in Witoszów Górny

1 — so il, 2 — w a ste m a ter ia l, 3 — fin e - and m ed iu m -g ra in ed co n g lo m e r a te s, 4 — sp h a ero c o id a l c o n g lo m era te , 5 — co a rse- -g ra in ed c o n g lo m era te s, 6 — te c to n ic b reccia, 7 — g r e y w a c k e s, 8 — s ilty sh a le s, 9 — lim e sto n e le n se s, 10 — m a ssiv e lim e sto n e s, 11 — m arls w ith sp h a ero c o id a l b alls, 12 — cla y b alls, 13 — se d im en ta ry b reccia , 14 — o u tlin e s of q u arries,

15 — b ed s w ith faun a

(8)

Fig. 2

O b jaśn ien ia ja k p rzy fig u r z e 1

Geologic sketch of outcrop No. 2 in Witoszów Górny

E x p la n a tio n s as in F ig. 1

O d k ry w k a m a około 100 m długości i około 80 m szerokości. O becnie kam ieniołom te n jest za ro śn ięty i zasy p any zw ietrzelin ą tak , że ty l

ko w e w schodniej i zachodniej jego części n a niew ielk iej p o w ierzchni o d słan iają się serie łupkow e.

W czasie b a d ań geologicznych przepro w adzo

n y c h o statn io przez a u to ra oczyszczono ze z w ie trze lin y fra g m e n t zachodniej ściany k a m ieniołom u o długości m i w ysokości 2— 3 m , gdzie stw ierdzono łagodnie sfałdow ane serie sk alne (fig. 3). W idoczne są tu n a p rz e -

ne są jasno szarym i szarogłazam i d ro b n o zia rn i

stym i, w k tó ry c h spoty k a się dość często czę

ściowo zw ietrzałe k ry sz ta łk i p iry tu i d e try tu s roślinny. M iąższość w a rste w e k szarogłazu w a

h a się od 10 do 20 cm. Bieg i u p ad w a rstw w ty m odsłonięciu w ynosi 100° (40°) NE. F au n ę stw ierdzono tu ty lk o w jed n ej w arstew ce łu p ków, k tó rą zaznaczono n a szkicu odkryw k i.

O d k r y w k a 4

O dkryw ka 4 podobnie ja k p o przedn ie od

słonięcia, z n a jd u je się w W itoszow ie G órnym w odległości około 500 m n a połudn ie od za

budow ań gospodarskich daw nego folw arku.

J e s t to n a tu ra ln e odsłonięcie położone n a za

chodnim zboczu w zgórza M row ina (fig. 4) i na p raw y m b rzeg u płynącego k u północy potoku.

S tanow isko to nie było dotychczas znane w lite ra tu rz e . W czasie b ad a ń tere n o w y c h oczy

szczono ze zw ietrzelin y część te j o d k ry w k i i odsłonięto p rzed staw io n ą n a fig u rze 4 serię nap rzem ian leg ły ch w a rste w e k łupków m u łko - w ych, łupków szarogłazow ych i szarogłazów . Długość odsłoniętej ściany w ynosi około 40 m, a jej w ysokość około 6,5 m. Podobnie ja k w odkryw ce pop rzed niej w yróżnić tu m ożna dw a rodzaje łupków , a m ianow icie: łu p k i szarog ła- zowe b a rw y jasn o szarej, dzielące się n a n ie re -

Fig. 3

O b jaśn ien ia ja k p rzy fig u r ze 1

E x p la n a tio n s a s in F ig . 1

m ian leg łe w a rste w k i łupków m u łkow ych b a r w y ciem nostalow ej z fa u n ą i szczątkam i flo ry oraz łupków szarogłazow ych b a rw y jasnosza

re j bez fau ny . M iąższość poszczególnych w a r stew ek w ah a się od 0,5 do 1 m. Zarów no w jed n ej, ja k i w d ru g iej odm ianie p e tro g rafic z n ej łupków w idoczna jest w y raźn a lam in acja m a te ria łe m jaśniejszym . Ł u p k i p rze w arstw io -

g u larn e p ły tk i z licznym i śladam i spływ ów podw odnych, o raz ciem nostalow e łu p k i m ułk o- w e dzielące się n a re g u la rn e p ły tk i, w k tó ry c h obok szczątków flo ry w y stę p u je także fauna.

M iąższość w a rste w e k łupków jest zm ienna i w a h a się od 0,10 do 0,8 m, n a to m ia st m iąż

szość w a rste w e k szarogłazów sięga zaledw ie 0,15 m. Bieg i u p a d w a rstw w te j odkryw ce

(9)

Fig. 4

Geologic .sketch of outcrop No. 4 in Witoszów Górny

w ynosi 105° (40) NE. F a u n a jak ą tu znaleziono je s t b ard ziej liczna zarów no w osobniki, jak i g a tu n k i niż w o d kryw ce poprzedniej.

O d k r y w k a 5

O d k ry w k a 5 z n a jd u je się w m iejscow ości P o - g orzała n a p o łudniow ym zboczu w zgórza L i

p ina p rzy drodze leśnej, w odległości około 200 m na w schód od zabudow ań gospodarskich.

Stanow isko to n ie było dotychczas zn ane w li

te ra tu rz e geologicznej. W czasie b a d ań te re n o w y ch pro w adzo ny ch przez a u to ra w yko nan o tu w ykop o długości 11 m i w ysokości 4,5 m, w k tó ry m odsłonięto n a stę p u jąc y p ro fil w a rstw (fig. 5).

Fig. 5

Szkic geologiczny odkrywki 5 w Pogorzale

(10)

Spąg: 1 m — średnioziarnisty szarogłaz o spoiwie ilastym, bogaty w łuseczki miki, zawierający pojedyncze otoczaki kwarcu, łupków mułkowych i meta

morficznych o średnicy 1—1,5 cm 2—8 cm — łupek mułkowy barwy ciemnoszarej,

laminowany materiałem jaśniejszym 0,5 m — szarogłaz gruboziarnisty, miejscami

zlepieńcowaty z trzema wkładkami łupków mułkowych o miąższości 2—6 cm

0,5 m — szarogłaz drobnoziarnisty barwy jas

noszarej, o spoiwie ilastym

7 cm — łupek mułkowy barwy ciemnoszarej, dzielący się na regularne płytki 0,20 m — łupek ilasty bogaty w łuseczki miki,

dzielący się na grube regularne płytki

0,40—0,90 m — łupki mułkowe barwy oliwkowosza- rej, silnie spękane i częściowo zabu

rzone tektonicznie

0,15 cm — łupki ilaste barwy jasnoszarej boga

te w łuseczki miki, zawierające szczątki fauny i flory

0,20—0,70 m — łupki ilaste barwy oliwkowoszarej, dzielące się na regularne płytki 0,20—0,70 m — łupki mułkowe barwy ciemnoszarej,

z gałkami ilastymi o średnicy 3—5 cm i pojedynczymi otoczakami kwarcu wielkości 1—2 cm. W war

stewce tej obok szczątków flory wy

stępuje również fauna Strop: 0,20 m — zwietrzelina.

Bieg i upad warstw zmierzony w tej odkrywce wynosi 265°(40°)NE.

O d k r y w k a 6, 7 i 21

Dw a z w y m ienionych w yżej stan ow isk fau n y (odkr. 6 i 7) znane już b y ły w dotychczasow ej lite ra tu rz e . Są to częściowo zasypane w kopy, położone na w schodnim zboczu w zgórza Lipina p rzy drodze leśn ej prow adzącej z W itoszow a do M odliszowa, n a sk ra ju lasu.

W czasie b ad a ń teren o w y ch przep ro w adzo ny ch przez a u to ra — oczyszczono ze zw ietrzelin y ściany ty ch w kopów . Długość odsłonię

tego p ro filu w odkryw ce 6 w ynosi 11,5 m, a wysokość 3,5 m (fig. 6), n a to m ia st w o d k ry w ce 7 długość dochodzi do 10 m , a w ysokość około 5 m (fig. 7). O bok w ym ienionych o dk ry

w ek w ykonano rów o długości 12 m i głębo

kości 1,7 m, k tó ry oznaczono na m apie jako 21.

Zarów no w odkry w kach , ja k i w row ie stw ie r

dzono podobny p ro fil w a rstw (fig. 17). O dsła

n ia ją się tu ciem noszare łu p k i m ułkow e z w k ładkam i i soczew am i w apieni, p rz e w a r- stw ione szarogłazam i. M iejscam i są one silnie spękane i zabu rzone tektonicznie. Ł u p k i dzie

lą się n a n ie re g u la rn e p ły tk i o bardzo o stry ch kraw ędziach. Często spotyka się w nich m n ie j

sze lub w iększe płaszczyzny ślizgów m ech a

nicznych oraz m ikrofałdk i. W kładki i soczew ki w apieni m a ją m iąższość od 0,10 do 0,50 m. J e st to w apień organogeniczny, b a rw y ciem nostalow ej, częściowo b itum iczny. W n iek tó ry ch soczew ach obok licznie w y stę p u ją c ej fa u n y spo

ty k a się rów nież m n iej lu b b ard ziej zw ietrzałe k ry sz ta łk i p iry tu . W arstew k i szarogłazu m ają m iąższość od 5 do 20 cm. J e s t to sk ała drob no

z ia rn ista o spoiw ie ilasty m , b a rw y jasnoszarej.

Bieg i upad w a rs tw w ynosi 105° (50°) NE.

Fig. 6

O b jaśn ien ia ja k p rzy fig u r z e 1

(11)

J a k zaznaczono na fig u ra ch 6, 7 i 17, skam ie

niałości n ajliczniej w y stę p u ją w w apien iach i p rzy le g ają c y ch bezpośrednio do n ich w a r

stew k ach łupków .

k ry w k i zaznaczają się dw ie w k ła d k i szarogłazu o m iąższości 5— 10 cm.

Poza fra g m en te m O rthoceras sp. in n ej fa u  n y tu nie znaleziono. Bieg w a rstw w ynosi 105°

a up ad 80° n a NE.

Fig. 8

O b jaśn ien ia jak p rzy fig u r ze 1

Geologic sketch of outcrop No 8. in Pogorzała

Fig. 7

O b jaśn ien ia ja k p r z y fig u r z e 1

E x p la n a tio n s as in F ig . 1

O d k r y w k a 8

O d k ryw k ę 8 stanow i w kop o długości 9,5 m i szerokości 1,5 m w yk o n an y w sk arp ie drogi p o ln ej p row adzącej z m iejscow ości Pogorzała.

O dległość odsłonięcia od najbliższy ch zabudo

w a ń gospodarskich w ynosi około 400 m na SE.

W e w kopie, ja k to ilu s tru je fig u ra 8, o d słania

ją się cienkopłytow e łu p k i m ułkow e silnie spę

kane, z licznym i n a lo ta m i m anganow ym i i li- m onitow ym i. N iek tó re w a rste w k i w y k azu ją d użą dom ieszkę fra k c ji piaszczystej, a inn e s tr u k tu rę gruzełkow ą. W północnej części od-

O d k r y w k a 9

O d k ryw ka 9 z n a jd u je się w m iejscow ości P o gorzała, n a połud nio w y m zboczu w zgórza L i

p ina w odległości około 150 m n a E od od

k ry w k i 5. J e s t to n a tu ra ln e odsłonięcie w skarpie drogi po lnej, znane w dotychczasow ej lite ra tu rz e . Jego długość w ynosi 5 m, a w yso

kość 1 m. W idoczne są tu jasnoszare łu p k i m u ł

kow e z w k ład k am i szarogłazu. M iąższość po

szczególnych w a rste w e k łupków w a h a się od 10 do 20 cm, n a to m ia st grubość w a rste w e k szarogłazu od 5 do 10 cm. Bieg i up ad odsło

nięty ch w a rstw w ynosi 110° (40°) NE.

O d k r y w k a 10

O d k ry w k a 10 położona je s t w odległości oko

ło 2,5 km n a południo-w schód od m iejscow o

ści W itoszów G órny, n a po łudniow ym zboczu

Szkic geologiczny odkrywki 10 (profil rowu) w Witoszowie Górnym

O b ja śn ien ia ja k p rzy fig u r z e 1

(12)

w zgórza M row ina. O w ystępo w aniu w apieni w zdłuż kraw ęd zi gnejsów w spom ina E. B ed er- ke (1924), a R. C ram er, L. F inckh i E. Zim - m e rm a n n (1912) znaczą na m apie stanow isko fa u n y położone p rzy drodze leśnej. W ym ienie

n i a u to rz y nie c y tu ją stąd żadnych gatu n k ów fau n y . E. B ederke nadm ienia, że w y stęp u jąca w te j okolicy fau n a zaw iera te sam e ro d zaje i g atu n k i, jakie znane są z w apieni w M okrzeszow ie z odk ry w ki 15 zw an ej przez n iek tó ry ch au to ró w „jeziorem D aisy ” (fig. 12a, b, c, d).

W czasie bad ań teren o w y ch przeprow adzonych przez a u to ra okazało się, że odk ryw k i znane poprzednio autorom nie istn ieją. W tak ie j sy

tu a c ji zaistn iała Więc konieczność spraw dzenia dotychczasow ych in form acji. W ykonano tu rów 0 długości 21 m i głębokości 1,5 m, w k tó rym , ja k to ilu s tru je fig u ra 9, odsłonięto podobny p ro fil w a rstw ja k w od k ry w k ach 6, 7 i 21. We w schodniej części ro w u są w idoczne ciem no

szare łu pk i ilaste bez fau ny , częściowo zabu rzone tektonicznie. N a n ich leży seria jasn o szary ch łupków m ułkow ych z m niejszym i lub w iększym i soczew am i w apieni, p rzew arstw io n a szarogłazam i. Poszczególne soczewy w ap ienia m a ją średnicę od 0,05 do 0,5 m, n ato m iast m iąższość w a rstew ek łupków w ah a się od 0,10 do 0,70 m, a szarogłazów od 0,05 do 0,11 m.

F a u n a w y stę p u je tu w k ilk u w arstew k ach , k tó re zaznaczone zostały na fig u rze 9, a jej ze

spół jest bardzo b o g aty zarów no w osobniki, ja k 1 w rodzaje i g atunki. N ajw ięcej skam ieniałości zebran o z soczew w ap ieni i otaczający ch je w a rste w e k łupków . B ieg i u p ad w a rstw w y nosi 110° (40°) NE.

W poszczególnych w a rste w k a c h łupków m u ł

kow ych oprócz fau n y spoty k a się tak że m n ie j

sze lu b w iększe szczątki flo ry (frag m en ty ło

dyg)-

O d k r y w k a 11

O d k ry w ka 11 z n a jd u je się w odległości około 150 m n a północ od pierw szego zabudow ania w W itoszowie G órnym . J e s t to n a tu ra ln e od

słonięcie o długości 9,5 m i w ysokości 2,5 m (fig. 10) położone n a południow ym zboczu

Fig. 10

w zgórza o w ysokości 428 m n.p.m ., obok d a w nej leśniczów ki. O d słan iają się tu n a p rz e m ia n - legle ułożone w a rste w k i ciem noszarych łu p ków m ułkow ych i jasnoszarych, d ro b n o ziarn i

stych szarogłazów z oscylacyjnym i pręg am i falisty m i na strop ow y ch pow ierzchniach. M iąż

szość w a rste w e k łupków w a h a się w g ran icach od 0,3 do 0,7 m , a szarogłazów 3— 10 cm. Od

słonięte w a rstw y m ają bieg 290° a upad 30°/NE. Są one bardzo ubogie w sk am ienia

łości.

O d k r y w k a 12

O dkryw kę 12 stan ow i rów , o długości 10 m i głębokości 2 m, w y kon an y w czasie b adań prow adzonych przez a u to ra. Rów te n położony jest w odległości 1,5 km n a północo-zachód od zabudow ań w W itoszow ie G órnym , p rzy d ro dze polnej p row adzącej z W itoszow a do „jezio

r a D aisy”. S tanow isk o to nie b yło dotychczas znane w lite ra tu rz e . J a k ilu s tru je fig u ra 11, na dnie w kopu odsłonięto n a stę p u jąc y p ro fil: od SE k u NW w idoczne są d ro b n o ziarn iste zle

pieńce o spoiw ie ilastym , złożone z otoczaków kw arcu, k w a rc y tu , łupków m ułkow ych, szaro- głazu, gnejsów i zlepieńców , n a n ich leżą n a - p rzem ianległe w a rste w k i łupków m u łkow ych i dro b n o ziarn isty ch szarogłazów . Bieg i up ad w a rstw w ynosi 285° (40°) NE. Obok nielicz

nej fauny, k tó rą stw ierdzono w jed n e j w a r

stew ce łupków , w y stę p u ją tu rów nież dość licznie szczątki flory.

Fig. U

Szkic geologiczny odkrywki 12 w Witoszowie Górnym (profil rowu)

O b ja śn ien ia ja k p r z y fig u r ze 1

Geologic sketch of outcrop No. 12 in Witoszów Górny (section of ditch)

E x p l a n a t i o n s a s in Fig. 1

(13)

O d k r y w k a 13 i 14

W ym ienione stan o w iska fau n y nie b yły do

ty ch czas znane w lite ra tu rz e . Z n a jd u ją się one w W itoszow ie G órnym , n a południow ym zbo

czu w zgórza o w ysokości 428 m n.p.m. P ie rw sze z n ich położone jest p rzy drodze leśnej w odległości około 300 m n a północo-w schód od zabudow ań, n ato m ia st stanow isko d ru gie (od

k ry w k a 14) z n a jd u je się n a zboczu w lesie, a jego odległość od o d k ry w ki po przedniej w y nosi 150 m w k ieru n k u południow o-zachodnim . O d k ry w k a 13 m a długość 5 m, a wysokość 2,5 m, n ato m iast odsłonięcie 14 m a długość 2 m i w ysokość 3 m. W obu stanow iskach od

słan ia się podobny p ro fil w arstw . Są to cie

m n oszare łu pk i ilaste dzielące się na cienkie re g u la rn e pły tk i, p rze w arstw io n e d ro b n oziarni

stym i, jasnoszarym i szarogłazam i. Miąższość w a rste w e k łupków w ah a się od 5 do 20 cm, a w a rste w e k szarogłazu 5— 10 cm. Ł u p ki w y k azu ją bardzo w y raźn ą lam in ację m ate ria łe m jaśniejszym . Bieg i up ad w a rstw w ynosi 290°

(40°) NE. F au n ę stw ierdzono w w arstew k ach łupków b a rw y ciem nostalow ej.

O d k r y w k a 15

O d k ry w k ą 15 jest od kilkudziesięciu la t n ie

czynny kam ieniołom w ap ien ia w ypełniony w o

dą, z n a jd u jąc y się w lesie w odległości około 2 km n a południe od zabudow ań w M okrzeszo- w ie G órnym . N ależy ona do n ajw cześniej po

zn an y ch i opisanych w y stą p ie ń górnego dew o- n u w okolicy Św iebodzic. Szczegółowy opis odsłoniętych tu w a rstw i w y stęp u jącej w nich fa u n y zn a jd u jem y w p rac y W. D am esa (1868), k tó ry w 1867 r. dokonał obserw acji w czynnym w ów czas kam ieniołom ie w apieni. Opis odsło

n ięty c h tu w a rstw i znalezionych gatu nków fau n y zn a jd u jem y tak że w pracach in n ych a u torów , spośród k tó ry c h w kolejności chronolo

gicznej w ym ienić należy: W. D ybow skiego (1873), R. C ram era, L. F in ck h a i E. Z im m er- m an n a (1924), E. B ederkego (1924, 1929), D. P a w lik (1939), M. Różkow ską (1948, 1960, 1962), H. T eissey re’a (1956a) i K. Ł ydkę (1963).

O becnie większość ścian w ym ienionego k a m ie niołom u jest p o k ry ta zw ietrzelin ą, a częściowo jest zaro śn ięta, n ato m ia st te ściany, na k tó ry ch fra g m en ta ry c z n ie od słan iają się serie skalne są bardzo strom e i dostęp do nich jest m ożliw y jed y n ie z tra tw y lu b łodzi. W czasie b ad ań od

sło niętych ścian kam ieniołom u a u to r zebrał z nich faunę. O pisyw ana o dkryw ka, ja k ilu s tru je fig u ra 12a, b, c, d, m a k sz ta łt zbliżony do elipsy, k tó re j dłuższa oś m a k ieru n e k pół

noc-południe (fig. 12a). Długość odk ryw k i w y nosi 180 m, szerokość 50—70 m, nato m iast głę

bokość m ierzona od pow ierzchni lu s tra w ody w ynosi 15— 25 m. W ysokość ścian ponad lu stro w ody jest różna w różn ych częściach kam ienio

łomu. Ściana północna i część ściany w schod

niej m ają w ysokość 1— 2 m, n ato m ia st ściana zachodnia 3— 14 m. N ajw yżej ponad lu stro w o

dy, bo około 20 m , w znosi się południow a część ściany w schodniej i zasypana z w ietrzelin ą ściana południow a (około 22 m). U podstaw y te j ściany przy niskim stan ie w ody w idoczna je s t „p latfo rm a sk a ln a ” o szerokości 2— 3 m, n a k tó re j o d słan iają się m argle z licznym i b u łam i w apieni, k tó ry c h średnica w ah a się od 10 do 30 cm. Rozm ieszczenie grup fa u n y w po

szczególnych w a rste w k a c h o d k ry w k i 15 podane zostało w o d ręb ny m rozdziale n in iejszej p r a cy- W yżej w ym ienionej „p la tfo rm y s k a ln e j” na ścianie południow ej odsłania się n a stę p u jąc y p ro fil w a rstw (fig. 12b).

Spąg: l m — wapień marglisty z gałkami sfe- rokodiowymi zawierającymi faunę, 0,30 m — margiel ciemnoszary z Receptaculi-

tes neptuni Defrance,

Strop: 0,50 m — wapień barwy ciemnostalowej zbu

dowany z koralitów Peneckiella m i

nor (Roemer) kunthi (Dames) emend.

Różkowską

Stosunkow o n a jle p ie j odsłonięta jest w schod

nia ściana kam ieniołom u, gdzie ja k to ilu s tru je fig u ra 12d, w idoczne są m niej lub b a rd z iej sfałdow ane w a rstw y łupków , m arg li i w apieni.

W południow ej części te j ściany zaznacza się niew ielkie siodło łagodnie obalone ku północy, którego jąd ro tw o rzą grubo u w arstw io n e b itu m iczne w apienie. Na skrzy d łach a n ty k lin y w y stę p u ją n ap rzem ianległe w a rste w k i w apieni, m arg li z g ałkam i sferokodiow ym i oraz łupków m ułkow ych i szarogłazów . N iektó re w a rste w k i są ta k bogate w m niej lub b ard ziej zdeform o

w ane skorupki ram ienionogów , że m ożna je określić nazw ą zlepu m uszlowego. M iąższość w apieni m asyw n ych m ierzona po nad lu strem wody w ynosi około 2 m, n ato m ia st łączna m iąż

szość serii leżącej ponad ty m i w apieniam i w y nosi około 10 m. M iąższość w a rste w e k w ah a się od 5 do 20 cm. W g órnej części opisanego fra g m en tu o d k ry w k i jest w idoczna soczewa w apieni ciem noszarych, otoczona w a rste w k a m i m argli, łupków m u łkow ych i szarogłazów . K u północy seria ta przechodzi w oliw kow o- szare m arg le z M anticoceras in tu m esc e n s (Bey- rich) i H y p o th y rid in a cuboides (Sowerby).

M argle p rzew arstw io n e są w a rste w k a m i jasn o

szarych szarogłazów o m iąższości 10— 50 cm.

D alej ku północy spod g ru b ej p o k ry w y zw ie- trz e lin y fra g m en ta ry c z n ie o d słaniają się sfał

dow ane łu pk i m ułkow e b a rw y ciem noszarej z w kładk am i szarogłazu. W arstw y te są znacz

nie uboższe w fau n ę niż opisane w yżej w apie

nie i m argle.

(14)

U >> I S O' C

£ M C • C« n -H

g i g ^ £ S »

O C .3 _N _{£ hn} fe _{£ r.} o «

w S o '9 5 3 tfl

O) 2 H ^ N 51 O c

S ^

0

^{p S} ^o

(H O I I jy J j OJ *12

.m 3 £ «

O C 0 3 W O " C

§ « -a 5 £ "*«5

O N 5fl Jg £ ° 21

k* ‘M W fi-i X . X

* ~ * ~ -3 w

. 2 | ' E -S O * d

c .2 18 * < « “

0> C^Trt C O ^ y

f ^ l f c a g f l | g

^ ►> S £ g °*

c *3 >> V,^c o> C § S ^

C co c o *M r< >ł

_9

^£

<m o q 5 « § . a o o

»h ^ b o cc y 'y —< ^

•h o m S n ^ m ^ tjj

M d ^ o 5 ° gH g w

2

^.

2.2

^{o .S}

3

S «, I g * £

E 8 £ - & ■r3-2'°"S

5 :2 c h l j “ S

>, i a s a § 2 & s

| 1 “ 5 O O « I

® 1 3 B g ° 8 £ 8 ■“ *5 -g £ “ 3

•2 j 8 * 4 5 I «

•=• E a 2 2 ° ° s

w & O c a

rM a o S ^ O o B

■o v 2 5 S S o

« ° “ g £ J ( J S

•m u o g _ " 3 0

P 3 3 * 0 S ° g

u w S £j 01 " M

rW I t ■*-» I +3 t

' O l i 3 1 I

O a o O o o io

(15)

Ś ciana zachodnia (fig. 12c) jest n achylona pod k ą te m około 60°, a jej w ysokość w ah a się od 3 do 15 m. W środkow ej jej części od słan ia

ją się u góry d ro b n o ziarn iste piaski z głazam i skał skandynaw skich, poniżej zaś w y stęp u je z w ietrzelin a łupków i m argli. P rz y niskim po

ziom ie w ody o d słan iają się w południow ej czę

ści te j ściany m arg le z gałązk ow aty m i kolo

niam i tab u lató w , tak ic h jak: Cladopora v e r m i

cularis (Mc Coy), Tham nopora dubia (Blainville) oraz A ulopora serpens G oldfuss i tetra k o ra li, zw łaszcza T a b u lo p h y llu m p riscu m (M unster).

W części północnej zaś w idoczne są cienko u w a rstw io n e łup k i m ułkow e, zaw ierające po

dobny zespół fauny ja k łu p k i ściany w schod

niej.

O d k r y w k a 16

To stanow isko fau n y znane było w d o ty ch czasow ej lite ra tu rz e . Z n a jd u je się ono w od

ległości około 2,5 km n a północo-zachód od m iejscow ości P ogorzała i w odległości około 300 m n a zachód od w zgórza o w ysokości 475 m n.p.m . W czasie b ad ań teren o w y ch p ro w adzonych przez a u to ra w ykonano w kop w sk arp ie drogi polnej, o długości 9,5 m i w yso

kości 1 m. J a k ilu s tru je fig u ra 13, odsłonięta

Fig. 13

Geologic sketch of outcrop No. 16 in Pogorzała

E x p la n a tio n s as in F ig. I

tu seria skalna składa się z n ap rzem ian ległych w a rste w e k łupków m ułk o w y ch i szarogłazów . Bieg i u pad w a rstw w ynosi 280° (40°) NE. F a u na ja k ą tu stw ierdzono jest źle zachow ana i nieliczna.

O d k r y w k a 17

W ym ieniona odk ry w k a jest now ym stan o w iskiem fauny. J e s t n im n a tu ra ln e odsłonięcie w drodze polnej biegnącej w odległości około 1,5 km na zachód od Pogorzały. Na p o w ierzch-

• ni około 6 m 2 od słan iają się n ap rzem ian ległe w a rste w k i jasn oszarych łupków m ułkow ych i szarogłazów . Bieg w a rstw w ynosi 120°, a u p ad 50° ku NE. Z naleziona tu fau n a jest nieliczna i źle zachow ana.

O d k r y w k a 18

Stanow isko fa u n y 18 nie było dotychczas znane w lite ra tu rz e . J e s t nim w kop o długości 7 m i w ysokości 3 ni w y k o n an y na zboczu w zgórza p rz y drodze z P ogorzały, w odległości około 1,5 k m n a zachód od te j m iejscow ości.

J a k przedstaw io no n a fig urze 14, w w y k o n a-

O b ja śn ien ia jak p r z y fig u r ze 1

Geologic sketch of outcrop No. 18 in Pogorzała

E x p la n a tio n s a s in Fig. 1

ny m w kopie o d słan iają się łu p k i m ułkow e z p rzew arstw ien iam i szarogłazów . Znaleziono tu kilka okazów fa u n y i flory. Bieg i upad w a rstw w ynosi 120° (50°) NE.

O d k r y w k a 19

W ym ieniona o d k ry w k a je s t n iezn an y m w do

tychczasow ej lite ra tu rz e stanow iskiem fau n y.

Fig. 15

Szkic geologiczny odkrywki 19 w Witoszowie Górnym (profil rowu)

O b ja śn ien ia ja k p rzy fig u r z e 1

Geologic sketch of outcrop No. 19 in Witoszów Górny

E x p la n a tio n s a s in F ig. 1