R E C E N Z JE
685
nego podłoża o b iektyw nego, a to podłoże dopiero d y k to w ało je d n o stk o m i g rupom od p o w ied n ie fo rm y p o stę p o w an ia . W alka k laso w a b y ła ty lk o je d n ą z ty c h form . W p rac y J. V âlk i czynnik te n zy sk u je au to n o m ic zn y n ie m a l c h a ra k te r.
C hciałoby się jeszcze z a u to re m d y sk u to w a ć w w ie lu sp ra w a c h szczegółow ych. S p ra w ia to pew na, n a d e r po zy ty w n a, cecha k siążki:' a u to r nie p o m ija s p ra w t r u d n y c h i d y sk u sy jn y ch , s ta r a się w k aż ć^ j z n ic h m ieć w łasn e zdanie. Jego p ra c a je s t trw a ły m o siągnięciem nau k o w y m . '
J e r z y T o p o lsk i
D o k u m ie n ty i m a tie ria ły po isto rii M o sko w sko g o U n iw iersitie ta w to ro j p o lo w in y X V I I I w., w yd. N. A. P e n с z к o, pod red. ogólną M. N. T i c h o m i r o w a i red. n a u k o w ą G. A. N o , w i c k i e g o , t. I — 1756— 1764, M oskw a 1960, s. 416; t. II — 1765—1766, M oskw a 1962, s. 356; t. I II — 1767— 1770, M oskw a 1963, s. 518.
H isto ria n a u k i i u n iw e rsy te tó w w y su w a się o sta tn io coraz b a rd z iej na czoło ja k o p rze d m io t bad ań . C hodzi tu nie ty lk o o zb a d an ie d o ro b k u i p o glądów w y b itn y c h tw ó rcó w i uczonych, ale ta k ż e uczonych śred n ich , p rze cię tn y ch , k tó rz y re p re z e n to w a li p a n u ją c e w n au ce pogląd y i sz erzy li je przez n au c za n ie u n iw e rsy teck ie. C hodzi też o zb a d an ie środow iska, k tó re k sz tałto w ało n au k o w c ó w i ru c h um y sło w y w k ra ju , o d d ziały w u ją c przez czasopism a i p o p u la ry z a c ję n a pogląd y szero k ich kół. P o w sta n ie M iędzy n aro d o w ej K o m isji H isto rii U n iw e rsy te tó w je s t w y ra ze m ro sn ąc y ch z a in te re so w a ń h isto rią nauki.
D ziełem , k tó re w d ziedzinie h isto rii n a u k i za jm ie n ie w ą tp liw ie m ie jsc e poczesne, je s t o m a w ia n a tu trzy to m o w a p u b lik a c ja źró d eł dotyczących h isto rii u n iw e rsy te tu m oskiew skiego w X V III w. U n iw e rsy te t te n był p ie rw sz ą u czeln ią tego ty p u w E o sji i p o w sta ł z in ic ja ty w y Łom onosow a. A le pie rw sz y ch p ro fe so ró w pow oływ ano z za g ran ic y , p odobnie ja k w iększość nau czy cieli zw iązanego z w szech n icą liceum . N ie b y li to uczeni n a jw y b itn ie jsi, stą d znaczenie ich p o g ląd ó w d la u s ta le n ia p rz e c ię t nego poziom u i c h a ra k te ru k u ltu r y um y sło w ej p a n u ją c e j n a Zachodzie. P olecali o n i p o d ręc zn ik i obce, k tó re tłum aczono, o d rzu c ali inne. W szystko to m a znaczenie d la h is to rii n a u k i n ie ty lk o w R osji, ale w ca łe j E uropie.
W stęp h isto ry c zn y do każdego to m u n a p is a ł p ro fe so r u n iw e rs y te tu im . Ł om o nosow a w M oskw ie, G. A. N o w i с к i j, członek w sp o m n ia n ej w yżej k o m isji m ię d zy n a ro d o w e j d la h is to rii u n iw ersy te tó w . W stęp y e d y to rsk ie d a ła do każdego to m u N. A. P e n с z к o, głów ny b ib lio te k a rz o d d ziału rz a d k ic h k sią że k i ręk o p isó w b ib lio te k i u n iw e rsy te c k ie j, k tó ra p rzy g o to w a ła m a te ria ły do d ru k u .
We w stę p ie sw oim prof. N ow ickij p o d k re śla tr u d n e p o cz ątk i u n iw e rsy te tu i b r a k fu nduszów , in g e re n c ję b iu ro k ra c ji, k tó ra s ta ra ła się ograniczyć p ra w a K o n fe re n c ji, o b ejm u ją c e j p rofesorów , n ie zro zu m ien ie p o trz e b ze stro n y m ia n o w an y c h przez rzą d k u ra to ró w . N iem n iej c h a ra k te ry sty c z n e je s t sta n o w isk o cudzoziem ców , k tó rzy nie chcą dopuszczać do k a te d r m ło d y ch uczonych ro sy jsk ic h , p rz y je ż d ż a ją cych po stu d ia c h z za g ran ic y i n a rz u c a ją im jeszcze egzam in y i p ró b n y w y k ła d p rze d dopuszczeniem do p ra c y d y d ak ty cz n ej. W p ie rw sz y ch la ta c h u n iw e rsy te t s ta r a ł się głów nie o rozw ój liceu m z n im zw iązanego, ab y przy g o to w ać k a d ry stu d e n tó w . G dy p ro fe so r P o p o w sk ij chciał w y k ła d a ć filozofię po ro sy jsk u , w ię k szość K o n fe re n c ji w y stą p iła p rzeciw te m u o b aw ia ją c się, by „łatw o ść słu c h a n ia w y k ład ó w po ro sy jsk u , n ie p rzy c iąg n ę ła w szy stk ich uczniów i n ie o d w ró c iła ich od za ję cia się łacin ą, k tó ra je s t głów nym celem założenia u n iw e rs y te tu i p o d sta w ą w szy stk ich n a u k , do k tó reg o to ję z y k a w iększość b y n a jm n ie j n ie o k az u je sk ło n ności” (t. I, s. 11). U czniow ie liceu m ty lk o w części po zo staw ali n a u n iw e rsy te c ie ;
6 8 6 R E C E N Z JE
w ielu z n ic h zw alniało się, aby w stą p ić do służby w o jsk o w ej lu b cyw iln ej, albo z a b ie ra li ich i o d d aw a li do służby w b re w w oli rodzice. A le ci, k tó rzy pozostali, o d znaczali się w ielk im zap ałem do n a u k i i zdolnościam i. W yszli z nich sto sunkow o liczni p ro feso ro w ie u n iw e rsy te tu , re d a k to rz y czasopism , k ie ro w n ic y i n auczyciele liceów i k o rp u só w kadeckich, w sp ó łp raco w n icy k o m isji praw o d aw czy ch . N ie zaw sze w ład ze ok azy w ały zrozum ienie d la n au k i. W r. 1766 prof. R ost chciał w y k ład a ć g eo g ra fię m a te m a ty c z n ą i chronologię, ale n a życzenie k u r a to ra A d o d u ro w a w y k ła d te n zastąpiono o bszernym k u rse m fo rty fik a c ji i a rty le rii. K u ra to r A dodurow , pop leczn ik i fa w o ry t K a ta rz y n y II, „re aliz o w ał w u n iw e rsy te c ie m o sk iew sk im je j a n ty n a ro d o w ą p o lity k ę w sto s u n k u do ro sy jsk ie j n a u k i” (t. II, s. 13). Is tn ia ła w ięc o pozycja w śró d profesorów . A le now e p rą d y ra c jo n a listy c z n e , k tó re p rzyw ozili z Z achodu m łodzi ro sy jsc y uczeni n a p o ty k a ły n a op ó r K o n fe re n cji. C iek aw e szcze góły p rz y ta c z a N ow ickij w to m ie I II (s. 12), k ie d y cudzoziem cy p ro te sto w a li p rz e ciw poglądom ra c jo n a listy c z n y m w y p o w ied z ian y m p rzez m a g is tra A niczkow a; na sk u te k p o tę p ie n ia p rzez sy nod ce rk w i nie d o sta ł on sto p n ia do k to ra.
B ardzo w ażn e są spisy n arz ęd zi i a p a r a tu ry d la p o zn a n ia w a rs z ta tu p rz y ro d n ik a n a u n iw e rsy te c ie X V III w. -Nazwy dziś nie uży w an e zostały w y jaśn io n e w osobnym słow niczku n a k ońcu to m u III. W ażne je s t ta k ż e stw ie rd z e n ie zapo trz e b o w a n ia n a k sią żk i Ł om onosow a, k tó re u n iw e rsy te t w y d a w a ł i ro zsp rze d aw ał lu b d aro w y w ał. P ró b y tłu m a c z e n ia d y se rta c ji d o k to rsk ic h n a ła cin ę i w y sy ła n ia ich za g ra n ic ę d la w y m ia n y n a p o ty k a ły n a opory b iu ro k ra c ji. U n iw e rsy te t p rz e p ro w a d za ł ta k ż e egzam iny nau czy cieli dom ow ych-cudzoziem ców . P ro to k o ły K o n fe re n c ji d o sta rc z a ją ciek aw y ch m a te ria łó w dla dziejów m łodzieży a k a d em ick iej i je j m a te ria ln e g o i społecznego położenia. S tu d e n t, k tó ry się ożenił bez p ozw ole n ia w ła d z został n a ż ą d an ie k u ra to ra w ydalony.
Ju ż ty c h k ilk a u w ag w y sta rc za , ab y w sk az ać n a znaczenie, ja k ie m a p u b lik a c ja m a te ria łó w do d ziejów u n iw e rs y te tu m osk iew sk ieg o zarów no d la dziejów n a u k i i k u ltu r y w R osji, ja k i w całej E uro p ie.
S tro n a e d y to rsk a z a słu g u je n a uw agę. W obec w ie lk ie j o b jęto ści m a te ria łó w N. A. P enczko p rz e p ro w a d z iła p e w n ą ich selek cję. W to m ie I opuszczono p ism a k a n c e la ry jn e , w t. I II p o n iech an o d ru k o w a n ia p ro to k o łó w K o n fe re n cji, ta m gdzie tre ść zo stała pow tó rzo n a w decy zjach k u ra to ra . O puszczono te ż p a r tie p ro to k o łó w ta m , gdzie d ru k o w a n o in e x te n s o alleg a ty . J e s t to now ość, n a ogół bow iem w y d aw cy p o d a ją w re g e sta c h a lle g a ty i n a w e t decyzje. W szelkie opuszczenia i sk ró ty zo stały zaznaczone k ro p k a m i i om ów ione w odsyłaczach. A lle g aty d ru k o w a n e są w zw ią zk u z p ro to k o ła m i K o n fe re n c ji, te o s ta tn ie zaś w p o rz ą d k u chronologicz nym . Do te k stó w ro sy jsk ic h zastosow ano n o w ą o rto g ra fię z w y ją tk ie m lite ry „ ł” ta m , gdzie dziś w y m a w ia się ją ze zm iękczeniem . Z ach o w an o je d n a k cechy c h a ra k te ry s ty c z n e o rto g ra fii epoki, te k s ty obce n ie zo stały zm odernizow ane. D obre in d e k sy u ła tw ia ją k o rz y sta n ie z w y d aw n ic tw a, k tó re n ie w ą tp liw ie p rz y g o to w a n e zostało w zorow o pod e d y to rsk im k ą te m w idzenia.
K a ro l G órski
Ju lio d e R i v e r e n d , H isto ria E conóm ica de Cuba, E scu e la de· C om ercio E x te rio r „M in ex ”, L a H a b a n a 1963, s. 264.
P o zy cja ta je s t zbiorem o p rac o w a n y ch do d r u k u w y k ład ó w z z a k re su historii, ek onom icznej K uby, p ro w a d zo n y c h ppzez a u to ra n a W ydziale E konom icznym U n i w e rs y te tu H aw ań sk ieg o i w S zkole H an d lo w e j M in iste rstw a H a n d lu Z ag ran iczn eg o w la ta c h 1962—1964. J e s t to całościow o u ję ta h is to ria g o sp o d a rk i k u b a ń s k ie j ód
!["Papyrologische Miszelle zu P. Hamb. 72", Leopold Wenger, "Studi in onore di V. Arangio-Ruiz", IV : [recenzja]]()