Rola psychologa
w terapii neurorozwojowej niemowląt
mgr Justyna Cieślińska
Zakład Wczesnej Interwencji Psychologicznej
Ośrodek Rehabilitacji Dziennej dla Dzieci
Plan wystąpienia
•
Grupy ryzyka zaburzeń rozwoju – charakterystyka
niemowląt
•
Rola psychologa – obszary diagnostyczne i
terapeutyczne
•
Wczesna interwencja i wsparcie rodziny w sytuacji
zagrożenia niepełnosprawnością dziecka
• Czy wspieranie relacji rodzic – dziecko ma znaczenie dla
kształtowania procesu terapii neurorozwojowej
niemowląt?
• Przykład podejścia terapeutycznego
wykorzystywanego
w pracy z niemowlętami oraz ich rodzinami –
Metoda wideotreningu komunikacji
3
Wczesne podjęcie usprawniania –
dlaczego jest takie ważne?
Znajomość procesów dojrzewania i plastyczności mózgu
(Mazurkiewicz-Bełdziska, Olchowik, Pilarska, Sendrowski, Sobaniec, Szczepanik i Szymańska, 2017)
Świadomość istnienia indywidualnego dla każdego dziecka toru
wykształcania wzorców ruchowych, funkcji poznawczych, sposobów
komunikowania się
z opiekunami oraz wzorców interakcji z otoczeniem.
Transakcyjna teoria rozwoju człowieka (Sameroff, 2010)
•
Proces terapeutyczny w rehabilitacji niemowląt powinien mieć charakter
Połączenie perspektyw w rehabilitacji
niemowląt – istota interdyscyplinarności
• Transakcyjna koncepcja rozwoju
człowieka w ujęciu Arnolda Sameroffa (Sameroff, 2010).
• Rozwój jako efekt ciągłych,
dynamicznych interakcji pomiędzy dzieckiem i doświadczeniami
dostarczanymi przez jego rodzinę i otoczenie społeczne, które są
aktywnie organizowane przez dziecko
(Kmita, 2018).
• Biopsychospołeczny charakter
funkcjonowania człowieka, regulacja: biologiczna, psychologiczna i społeczna.
Koncepcja neurorozwojowa
NDT-Bobath
• Terapia funkcjonalna, znaczenie aspektu środowiskowego dla powodzenia terapii.
• Podstawową rolą terapeuty jest wspomaganie własnej aktywności
spontanicznej dziecka, aby była ona jak najbardziej spontaniczna i celowa
(Bobath, 1967).
• Ideą terapii jest utrzymywanie aktywnego kontaktu z dzieckiem, zachowanie przez nie poczucia
bezpieczeństwa, reagowanie na jego komunikaty.
Zasady terapii neurorozwojowej:
jak najwcześniejsze rozpoczęcie usprawniania, włączenie w proces rehabilitacji rodziców
indywidualne podejście do potrzeb dziecka i jego rodziny.
Zadania zespołu terapeutycznego (Cierpiałkowska i Zalewska, 2008): Uwzględnianie aspektu rozwojowego
Uwzględnianie aspektu rodzinnego Integracja wiedzy z różnych obszarów
Obszar medyczny Terapia neurorozwojowa Interwencja psychologiczna
Pomoc
dziecku
i rodzinie
7
Pacjenci Ośrodka Rehabilitacji Dziennej dla Dzieci IMID
Rozpoznanie zasadniczej dysfunkcji
jest procesem długotrwałym,
pacjentami są niemowlęta zagrożone
ryzykiem niepełnosprawności.
Proces usprawniania dzieci
o zaburzonym rozwoju
psychofizycznym nieustannie
przeplata się z podejmowanymi
oddziaływaniami diagnostycznymi.
Towarzyszenie w procesie
rehabilitacji rodzinom. Oddanie
decyzyjności do form kontaktu
z psychologiem rodzicom –
możliwość zadawania pytań,
zasięgania informacji.
8
Grupy ryzyka zaburzeń rozwoju
Dzieci z postawioną diagnozą w okresie wczesnoniemowlęcym (m.in. z powodu
uszkodzenia OUN, chorób neurometabolicznych i neurozwyrodnieniowych, chorób nerwowo-mięśniowych uwarunkowanych genetycznie, padaczki).
Występowanie w rozwoju wyłącznie czynników ryzyka dla rozwoju zaburzeń:
dzieci z ciężkimi chorobami somatycznymi jak wrodzona wada serca znaczną wiotkością więzadłową
dzieci obciążone zaburzeniami wzrastania wewnątrzmacicznego, małą masą urodzeniową
wcześniactwo
zaburzenia napięcia mięśniowego asymetria ułożeniowa
Opóźnienie rozwoju psychoruchowego wynikające z nieprawidłowej stymulacji środowiskowej.
9
Rola psychologa – obszary diagnostyczne
Metoda: obserwacja i rozmowa psychologiczna,
Funkcjonalna ocena rozwoju dziecka;
Identyfikacja problemów dzieci z regulacją stanów,
reagowaniem na bodźce sensoryczne, trudności
w funkcjonowaniu psychospołecznym i poznawczym, które
mogą mieć znaczenie dla przebiegu terapii neurorozwojowej;
Wyjaśnianie trudności w postępach terapii w kategoriach procesów
regulowania
uwagi,
emocji,
zachowania,
a
także
funkcji
motorycznych w odpowiedzi na
stymulację sensoryczną.
Zosia, 18 – miesięczna dziewczynka z Zespołem łamliwego chromosomu X
Funkcja informacyjna
10
Rola psychologa – obszary terapeutyczne
Obawy rodziców o rozwój poznawczy, emocjonalny
i społeczny dziecka;
Prośba o rozmowę „tu i teraz” w związku z obserwowanymi trudnościami
regulacyjnymi niemowląt
Poczucie niskich kompetencji rodzicielskich w związku z licznymi
konsultacjami u wielu specjalistów
Sytuacja rodziców dzieci urodzonych przedwcześnie: dążenie do poczucia bezpieczeństwa i kompetencji przy instruktażu stymulacji neurorozwojowej
Rozmowy na temat zaangażowania poznawczego dziecka we wspólną
zabawę oraz jego kompetencji komunikacyjnych w interakcjach
z opiekunami, pomagają u
względnić kontekst relacyjny i jego
podstawowe znaczenie ochronne dla rozwoju dziecka;
Funkcja stymulująca – wspieranie więzi emocjonalnej oraz wrażliwości
11
Wsparcie rodziny w sytuacji zagrożenia
niepełnosprawnością dziecka
Interwencja psychologiczna
poprzez uwzględnianie możliwości
i ograniczeń dziecka w procesie terapii, przyjrzenie się indywidualnym cechom dziecka nie wynikającym ze stanu
zdrowia. Co odpowiada w terapii? Jak
dziecko czuje się w kontekście terapii? Jak rodzic rozumie proces terapeutyczny?
Trudne przeżycia okołoporodowe
rodziców związane z sytuacją narodzin dziecka, których dotychczas rodzice nie mieli szansy ujawnić ze względu na
starania związane z procesem usprawniania dziecka.
Funkcja wspierająca - akcentowanie osiągnięć rozwojowych, obserwowanie trajektorii rozwoju, kształtowanie poczucia sensu realizacji działań wspomagających rozwój.
Unikalność pracy zespołowej
Rozumienie tego, co rodzice wiedzą na temat
swojego dziecka, a także tego, czego nie
wiedzą, co jest ważne dla nich i dla ich
dziecka, poznanie ich celów i nadziei to
kluczowe podejście, które zapewnia aktywne
zaangażowanie i współpracę dziecka i jego
rodziny w ramach pracy zespołu
terapeutycznego.
Wnioski
•
Wczesna interwencja i identyfikacja trudności jako
dialog z rodzicami nt. czynników ryzyka i ochronnych
w rozwoju zmniejsza lęk
Wnioski
•
Funkcja terapeutyczna- wspieranie obszaru relacji
rodzic-dziecko mające znaczenie z perspektywy funkcji
chroniących rozwój dziecka
Zosia, 10 – miesięczna dziewczynka
Zalecona stymulacja NDT Bobath przez lekarza
neurologa ze względu na zaburzenia napięcia
mięśniowego i opóźniony rozwój psychoruchowy
Trudności emocjonalne utrudniające podjęcie
rehabilitacji – odruch obronny, zaciskanie rączek
Wrażliwość sensoryczna?
Celem 1 nagrania stało się wzmacnianie tego, co
intuicyjnie robi Zosia oraz jej mama w trudnej sytuacji, a
nie kompensowanie.
Przykład podejścia terapeutycznego wykorzystywanego
w pracy z niemowlętami oraz ich rodzinami –
Metoda wideotreningu komunikacji
wideotrening komunikacji
– trener metody wybiera fragmenty nagrania
ukazujące „najlepsze przykłady” interakcji rodzice - dziecko. Fragmenty
pokazywane są rodzicowi dziecka w czasie wspólnego omówienia
(Jarvis
i Polderman, 2011).
Celem interwencji terapeutycznej jest ukazanie kompetencji
interakcyjnych lub komunikacyjnych partnerów interakcji, udaną
wymianę lub ilustrowanie ważnej potrzeby rozwojowej dziecka.
Wybór tej metody wspierającej oddziaływania fizjoterapeutyczne miał na
celu ukazanie mamie Zosi tego, w jaki sposób może ona wspomagać
swobodną aktywność ruchową dziecka.
Zadaniem mamy było obserwowanie własnych form przyłączania się do
aktywności zainicjowanych przez dziecko.
Celem kolejnych
spotkań było obserwowanie form zapraszania do
kontaktu inicjowanych przez
Zosię w kontakcie z mamą, a tym
samym wzmacnianie i ukazywanie
różnych strategii radzenia
sobie
dziewczynki,
które są skutecznie podtrzymywane i
wspierane przez
mamę.
Mama czeka na
działania córki, wspiera samodzielność Zosi,
daje jej
przestrzeń do wykazywania inicjatywy. Nazywa jej
działania, uśmiecha się, daje komunikat „Jesteś bezpieczna”.
Dzięki wspieraniu inicjatywy Zosia zauważa, że sytuacja
rehabilitacji
może być zabawą.
Rodzice
zauważali, że wraz ze wzrostem większego poczucia
kompetencji
ruchowych
dziecka
właściwie
wspieranych
i podtrzymywanych
przez opiekuna - Zosia jest bardziej
zainteresowana otoczeniem.
W jaki sposób mama może wspierać dziecko podczas
terapii?
Trafne odczytywanie sygnałów (np. że Zosia nie może
dosięgnąć zabawki)
Manipulowanie piłką, aby umożliwić dziecku osiągnięcie zabawki
Towarzyszenie emocjonalne
– czasem warto pomóc, czasem
wystarczy nazwać emocje
Co z tego, co mama widziała i zostało omówione jest
ważne? Jak wspomagać dziecko podczas
rehabilitacji?
Celem staje się aktywizowanie rodzica, wspieranie
relacji,
a tym samym motywowanie rodzica do dostrzegania
sprawczości dziecka, co ma znaczenie dla rozwoju
lokomocji dziecka.
Sytuacja ojców niemowląt
zagrożonych niepełnosprawnością
Około 5% mężczyzn w populacji ogólnej cierpi z powodu depresji (National Institute of Mental Health, 2015), jednak procent jej występowania dwukrotnie wzrasta w
grupie mężczyzn będącymi ojcami dzieci do pierwszego roku życia (Paulson i Bazemore, 2010).
Wystąpienie zaburzeń afektywnych u ojców może nieść za sobą negatywne konsekwencje dla rozwoju poznawczego i emocjonalnego dziecka poprzez
zakłócenie kształtowania się relacji emocjonalnej (Sethna, Murray, Edmondson, Iles i Ramchandani, 2018).
Niejednoznaczne wyniki badań nad stresem rodzicielskim:
- rola dominujących negatywnych emocji: żalu, rozpaczy, poczucia osamotnienia, bezradności, obaw o przyszłość swojego dziecka, którego rozwój nie przebiega normatywnie?
- czy proces pozytywnego przewartościowania wydarzeń związanych z narodzinami dziecka
o zaburzonym rozwoju (Roach, Osmond i Barratt, 1999)?
Niechęć ojców do ujawniania swoich problemów emocjonalnych oraz brak odpowiednich narzędzi pomiarowych. Konieczne staje się użycie narzędzi uwzględniających różnice międzypłciowe.
Perinatal Assessment of Paternal Affectivity (PAPA)
(Baldoni, Matthey, Agostini, Schimmenti, Caretti, 2016)
Odczucia: lęku, depresji, postrzeganego stresu, podirytowania/złości (podirytowanie,
wrogość, kłótliwość, napady złości),
Problemy w relacjach (z partnerem, rodzinnych, z przyjaciółmi, w pracy), zachowania
chorobowe (somatyzacje, funkcjonalne syndromy medyczne, syndromy chronicznego bólu),
Problemy fizjologiczne (ze snem, jedzeniem lub pożądaniem seksualnym), uzależnienia
(palenie, używanie Internetu)
Inne zachowania ryzykowne (prowadzenie samochodu ze zwiększoną szybkością,
uprawianie niebezpiecznych sportów oraz podejmowanie niepotrzebnego ryzyka w pracy).
