Spór o Wierzchowiny : działalność oddziałów Akcji Specjalnej (Pogotowia Akcji Specjalnej) NSZ w powiatach Chełm, Hrubieszów, Krasnystaw i Lubartów na tle konfliktu polsko-ukraińskiego (sierpień 1944 r. - czerwiec 1945 r.)

Mariusz Zajączkowski

Spór o Wierzchowiny : działalność

oddziałów Akcji Specjalnej

(Pogotowia Akcji Specjalnej) NSZ w

powiatach Chełm, Hrubieszów,

Krasnystaw i Lubartów na tle

konfliktu polsko-ukraińskiego

(sierpień 1944 r. - czerwiec 1945 r.)

Pamięć i Sprawiedliwość 5/1 (9), 265-308

Mariusz Zajączkowski

Spór o ^Vierzchowiny

D z ia ła ln o ść o d d z ia łó w A kcji Specjalnej

(P o g o to w ia A kcji Specjalnej) N S Z w p o w ia ta ch

C h ełm , H ru b ieszó w , K rasn ystaw i L u bartów

na tle k on flik tu p o lsk o -u k ra iń sk ieg o

(sierpień 1 9 4 4 r. - czerw iec 1 9 4 5 r.)

Po p rzem ianach ustrojow ych w Polsce n a p rzełom ie lat 1 9 8 9 /1 9 9 0 ro z p o czę­ to n ow y etap b ad a ń n a d p ro b lem aty k ą dziejów najnow szych, w tym n ad tr u d ­ nym i relacjam i p olsko-ukraińsk im i w latach 1 9 3 9 -1 9 4 7 . W dobie PRL kw estia ta o b ro sła w ielom a przekłam aniam i oraz stereo typ am i i stanow iła nierzadko pożyw kę dla p ro p ag an d y kom unistycznej. Jed n y m z w ielu tragicznych ep izo­ dó w polsko-ukraińskiej w ojny dom ow ej są w ydarzenia, k tó re rozegrały się 6 czerw ca 1945 r. w W ierzchow inach oraz w najdalej n a w schó d w ysuniętej ich części W esołów ce W ierzchow ińskiej, poło żo n y ch w gm inie Siennica R óżana w pow iecie K rasnystaw w o jew ództw a lubelskiego. Przebieg tych w yd arzeń n a ­ dal nie jest do k o ń ca jasny, m im o iż na p rzestrzeni o statn ich kilku nastu lat p o ­ św ięcono im szereg publikacji, zaró w n o o charakterze naukow ym , jak i publicy- stycznym 1.

Po dzień dzisiejszy kw estia ta w yw ołuje burzliw e dyskusje i spory, któ rym to ­ w arzyszą negatyw ne em ocje, oskarżenia o ignorancję, czy w ręcz o m an ip u lo w a­ nie faktam i historycznym i. R ozbieżności dotyczą nie tylko spraw podstaw ow ych,

1 O problem ie pisali m.in.: M . Turlejska, Te pokolenia żałobam i czarne... Skazani na śmierć i ich sędziowie, Warszawa 1990; M . H aponiuk, L o tn y starosta, „Gazeta Lubelska”, dodatek lokalny „Ga­ zety W yborczej”, 23 VII 1994; M . Zaborski, Zbrodnia niepopełniona przez N S Z , „G azeta Polska” 1994, nr 37; A. Szymańska, O bowiązkiem jest m odlić się za nich, „G azeta Lubelska”, dodatek lo­ kalny „Gazety W yborczej”, 9 IX 1995; J. W rona, Wierzchowiny - zbrodnia rozpoznana?, „Nasze Słow o” 1995, nr 40; P Lipiński, Czerwone dalie, „Gazeta W yborcza”, 10-11 II 1996; D. Goszczyń­ ski, Zagadka W ierzchowin, „Szczerbiec” 1998, nr 9 (przedruk „Nasza Polska”, 11 VII 1996); G. M otyka, R. W nuk, Pany i rezuny. Współpraca AK-WiN i UPA 1 9 4 5-1947, Warszawa 1997; R. W nuk, Wierzchowiny i H u ta , „Polska 1944/45-1989. Studia i M ateriały”, t. 4, Warszawa 1999; K. Komorowski, Polityka i walka. Konspiracja zbrojna ruchu narodowego 1 9 3 9 -1 9 4 5 , Warszawa 2000; R. Drozd, Tragedia Wierzchowin w dokum entach i fotografiach, „Peremyśki dzw ony” 2001, nr 1; A.G. Kister, W ierzchowiny, „Nasza Polska”, 4 II 2003; R. Spałek, Wierzchowiny. Zbrodnia i klęska, „Gazeta Polska”, 1 VI 2005. Zob. też Raport N . Sieliwanowskiego dla Ł. Berii o w ym ordo­ w aniu bezbronnej ludności ukraińskiej przez oddział AK S. Sekuły [w:] Teczka specjalna J.W. Stalina. Raporty NKW D z Polski 19 4 4 -1 9 4 6 , oprac. T. Cariewskaja i in., Warszawa 1998; D. Baliszewski, A.K. Kunert, Ilustrowany przewodnik po Polsce stalinowskiej 1 9 4 4-1956, t. 1: 1 9 4 4-1945, Warsza­ w a 1999.

2 6 6

takich jak w skazanie faktycznych sprawców, ustalenie rzeczywistej liczby ofiar po stronie ludności ukraińskiej, lecz także w arstw y interpretacyjnej tam tych w yd a­ rzeń. O becnie w literaturze przed m io tu funkcjonują co najm niej dwie ich wersje. Je d n a m ów i o likw idacji - na m ocy w yroku sądu podziem nego AK-DSZ p rzek a­ zanego do w y konania N S Z - przez zgrupow anie o dd ziałów Akcji Specjalnej N S Z (od czerw ca 1945 r. Pogotow ia Akcji Specjalnej N SZ) p o d d ow ód ztw em k ap ita­ na M ieczysław a Pazderskiego „Szarego”2 pew nej grupy osób narod ow ości u k ra ­ ińskiej (liczbę ofiar szacuje się od 12 do co najwyżej 42 osób)3.

W tę wersję w pisuje się teza o prow okacji podszyw ającego się p o d N S Z „o d ­ działu p o zo ro w an eg o ” złożonego z p racow nikó w UBP w zględnie fu nk cjo nariu ­ szy N KW D. W edług niej, po opuszczeniu W ierzchow in przez oddziały N S Z do wsi w kroczyła „grupa p ro w o kacyjna”, k tó ra w y m o rdo w ała w iększość p o zo sta­ łych przy życiu U kraińców . C elem tego m o rd u m iało być przede w szystkim zrzu ­ cenie w iny za niego na „reakcyjno-faszystow skie b a n d y ”. Jeżeli teza ta jest p ra w ­ dziwa, to m ożna przypuszczać, iż um iejętne spreparow anie przez k om unistów dokum entacji odnoszącej się do tzw. zbrodni w ierzchow ińskiej (resortow e źród ła określają liczbę ofiar n a 197, a naw et 202 osoby)4 oraz p rop ag an d o w e w ykorzy­ stanie przez nich tych w ydarzeń m .in. przez nagłośnienie „procesu 2 3 ”, zw ane­ go inaczej „w ierzchow ińskim ”5, m iało na celu skom p ro m itow an ie N S Z w oczach społeczeństw a.

2 Mieczysław Pazderski „Szary” (1908-1945) - ppor. rez. WP, kpt. NSZ, ur. w Bolesławowie (pow. Włoszczowa?), doktor medycyny. Przedwojenny działacz narodowy. Walczył w wojnie 1939 r. Działał w NOW, następnie NSZ, kom endant placówki N SZ w pow. Chełm. Po wkroczeniu armii sowieckiej stawił się na wezwanie do komunistycznego WP, z którego zdezerterował przed ścigającym go NKWD. Zorganizował oddział zbrojny. W okresie 30 IV -10 VI 1945 r. dowódca AS (PAS) na Powiat NSZ Chełm. Posiadał własny oddział AS (PAS), który operował w pow. Chełm, Krasnystaw, Lubartów i W ło­ dawa. Pod koniec kwietnia 1945 r., zgodnie z rozkazami Komendy Okręgu N SZ Lublin, został dow ód­ cą zgrupowania partyzanckiego liczącego w sumie ok. 300 partyzantów. 6 VI 1945 r. przeprowadziło ono akcję na wieś Wierzchowiny. Zginął 10 VI 1945 r. wraz z około 200 żołnierzami zgrupowania we wsi H uta podczas obławy grupy operacyjnej UBP i wojsk NKWD (AIPN Lu, 0136/176, Charakterysty­ ka nr 117 nielegalnej organizacji Narodowe Siły Zbrojne Okręg Lublin (sierpień 1944 r. - maj 1947 r.), cz. 1, Lublin 1986, s. 23, 47, 49, 50, 68; R. W nuk, op. cit., s. 71-88; H. Pająk, O ni się nigdy nie pod­ dali, Lublin 1997, s. 82-83; Rok pierwszy. Powstanie i działalność aparatu bezpieczeństwa publicznego na Lubelszczyźnie (lipiec 1944 - czerwiec 1945), red. S. Poleszak i in., Warszawa 2004, s. 196). 3 A.G. Kister, op. cit.

4 AIPN Lu, 042/4, Akta PUBP w Krasnymstawie, Protokół komisji pow ołanej do zbadania zbrod­ ni we wsi W ierzchowiny, 22 VI 1945 r. (data w pływu do WUBP w Lublinie), k. 58; ibidem, Akty terrorystyczne AK i N SZ od 1 I 1945 r. do 5 X 1945 r., b.d., k. 42. W ostatniej pozycji drugiego z tych dokum entów widnieje zapis: „202 ludzi cywilnych zam ordow anych dnia 6 VI [19]45 r. w W ierzchowinach przez bandę »Sokoła«”. Por. Raport N . Sieliwanowskiego..., s. 296.

5 Rozprawa o charakterze jawnym przeciwko 23 członkom Komendy Okręgu N SZ Lublin toczyła się w dniach 14 II-19 III 1946 r. przed Wojskowym Sądem O kręgowym w Warszawie. Proces zo­ stał odpow iednio nagłośniony w m ediach i miał bez w ątpienia charakter polityczny. 19 III 1946 r. z 23 oskarżonych m.in. o udział w m ordzie mieszkańców wsi W ierzchowiny 7 skazano na karę śmierci (ppor. Romana Jaroszyńskiego, plut. Stanisława Kaczmarczyka, ppor. Kazimierza Łuszczyń- skiego, mjr. Zygm unta Roguskiego, ppor. W ładysława Ulanowskiego, mjr. Zygm unta W olanina, kpt. W ładysława Zwirka). W szystkich skazanych na śmierć stracono w więzieniu m okotow skim między 16 V a 24 V 1946 r. Ciała wywieziono na Służew, gdzie zostały pochow ane w bezimiennej mogile (Z. Leszczyńska, Rozbicie Lubelskiej Kom endy Narodow ych Sił Zbrojnych (lipiec 1945), b.d., s. 4 -6 , mps w zbiorach autora).

D ruga z wersji, sform ułow ana przede wszystkim na podstaw ie do kum entów N SZ, a potw ierdzona przez część historyków (jednym z pierw szych był Janusz W rona), m ów i, że m o rd na ludności ukraińskiej popełniony został z pobud ek p o ­ litycznych, a być m oże też osobistych, nosił w yraźne znam iona czystki etnicznej i oskarża się o niego wyłącznie oddziały dow odzone przez kpt. „Szarego”, działa­ jące w myśl rozkazów K om endy O kręgu N S Z Lublin6 (dokum enty organizacji m ó ­ w ią o 194 ofiarach, a tylko w jednym z nich w ym ienia się liczbę 396 zabitych)7.

O skali pro blem u zw iązanego z interpretacją sam ych tylko faktó w świadczy chociażby to, że sądy w w olnej Polsce w ydały w tej spraw ie dw ie sprzeczne o p i­ nie. C hodzi o uzasadnienia postan o w ień IV W ydziału K arnego Sądu W ojew ódz­ kiego oraz II W ydziału K arnego Sądu Apelacyjnego w Lublinie w spraw ie o u n ie­ w ażnienie w yroku W ojskow ego Sądu R ejonow ego w Lublinie z 15 czerwca

1953 r. w spraw ie Ja n a Fiduta, jednego z byłych p arty z an tó w N SZ , uczestnika akcji we wsi W ierzchow iny. W pierw szym uzasadnieniu, p o d d atą 8 m aja 1998 r., napisano: „M im o, iż czyny te zostały po p ełn io n e przez oddziały N SZ , tru d n o uznać, by w ym ordow anie 197 osób cyw ilnych (w tym tylko 45 m ężczyzn), w przeważającej m ierze kobiet i dzieci, m ożna było uznać za działalność n a rzecz niepodległego bytu Państw a Polskiego [...] Była to typ ow a akcja odw eto w a i za­ stosow anie odpow iedzialności zbiorow ej za niechętny stosunek m ieszkańców wsi w obec oddziałów N S Z , a naw et w spółpracy n iektórych osób z UB. Z a krym inal­ nym charakterem tych czynów świadczy rów nież rabunek m ienia p o m o rd o w a­ nych - o czym m ów ią św iadkow ie. Akcję tę d ow ództw o AK uznało za sam ow ol­ ną i zdecydow anie ją p o tę p iło ”8. W drugim uzasadnieniu, z 4 lutego 1999 r.,

6 O kręg Lubelski N SZ (od kw ietnia 1943 r. O kręg III NSZ) pow ołano na przełom ie listopada i grudnia 1942 r. Pierwszym jego kom endantem został mjr Zygm unt Broniewski „Bogucki” . W skład Okręgu III w chodziło 10 kom end pow iatow ych podzielonych na rejony i placówki (Ko­ m enda Powiatowa nr 1 - Lublin-miasto i pow iat lubelski, nr 2 - Janów Lubelski, nr 3 - Chełm, nr 4 - Puławy, nr 5 - Biłgoraj, nr 6 - Zam ość, nr 7 - Krasnystaw, nr 8 - Lubartów, nr 9 - Toma­ szów Lubelski, nr 10 - H rubieszów). Pozostałe pow iaty w ojew ództw a lubelskiego (Biała Podlaska, Łuków, Radzyń, W łodaw a) zostały podporządkow ane Komendzie Okręgu XII N SZ (Podlasie). Pod­ czas okupacji niemieckiej siłę zbrojną okręgu stanowiło 4 7 0 0 -6 0 0 0 osób. W okresie od czerwca do grudnia 1944 r. podjęto działania zmierzające do scalenia z AK, do czego jednak nie doszło. Walki frontow e prow adzone na Lubelszczyźnie latem 1944 r. nie wpłynęły zasadniczo na zmianę struktu­ ry O kręgu Lubelskiego. Jednak w obliczu nowej sytuacji politycznej 4 II 1945 r., z inicjatywy Ko­ mendy O kręgu, pow ołano Tymczasową N arodow ą Radę Polityczną Ziem W schodnich jako organ polityczny w walce z okupantem sowieckim oraz jako kierow nictw o wojskowe Komendę Ziem W schodnich, która miała obejmować tereny woj. białostockiego, lubelskiego i rzeszowskiego, do czasu ponow nego zorganizowania się Komendy Głównej NSZ. Faktycznie funkcje KZW w ykony­ w ał sztab Okręgu III, który od tej pory określał się jako O kręg XVI NSZ. 6 VII 1945 r. KZW p od­ porządkow ała się KG N SZ, następnie KG NZW, powracając do poprzedniego oznaczenia - O kręg III N SZ-N Z W (L. Żebrow ski, R ozw ój organizacyjny i działalność N S Z [w:] Materiały z sesji nauko­ wej poświęconej historii N S Z , Warszawa 1994).

7 AIPN, MBP N SZ, 73, R aport sytuacyjny dowódcy AS Okręgu N SZ Lublin kpt. M . Pazderskiego „Szarego” do szefa AS Okręgu N SZ Lublin Z. W olanina „Z enona”, 9 VI 1945 r., k. 3; K. Komo­ rowski, op. cit., s. 5 1 3 -5 1 4 . Por. AIPN, MBP N SZ, 74, R aport sytuacyjny Z. W olanina „Z enona” , 21 VI 1945 r., k. 5.

8 AIPN Lu, 31/187, Akta sprawy Jana Fiduta (o uniew ażnienie w yroku w sprawie Sr 265/53, sygn. akt IV 1 KO 541/99), Uzasadnienie postanow ienia IV Wydziału Karnego Sądu Wojewódzkiego w Lublinie, 8 V 1998 r., k. 100.

czytamy: „Sąd pierwszej instancji bezkrytycznie podzielił [...] ustalenia w yroku W ojskowego Sądu R ejonow ego w Lublinie przyjm ując, że m o rd u osób cywilnych w W ierzchow inach dokonały oddziały N S Z [...]. Faktem bezspornym jest to, że dnia 6 czerwca 1945 r. dok onany został m asow y m o rd licznej grupy osób n a ro ­ dow ości ukraińskiej w W ierzchow inach, w tym w większości kobiet i dzieci. [... ] W świetle w spółczesnych badań historycznych cel i charakter akcji p rzep ro w a­ dzonej w W ierzchow inach przez zgrupow anie oddziałów N S Z był zgoła inny niż to w ynika z ocen ów czesnych organów ścigania i w ym iaru spraw iedliw ości [...]. W śród aktualnych opracow ań historycznych pojawiły się różne wersje przebiegu tragicznych w ydarzeń z dnia 6 czerwca 1945 r. [...]. Jest rzeczą oczywistą, że w postępow aniu rehabilitacyjnym sąd nie m oże opierać się w swych ustaleniach na ogólnych ocenach historycznej publicystyki, ale na k on kretny ch dow odach, jednakże nie m oże tych ocen i ustaleń historyków pom ijać”9.

N iniejszy tekst jest jedynie p ró b ą rekonstrukcji tego, co w ydarzyło się 6 czerw ca 1945 r. w W ierzchow inach. Z am ysłem a u to ra było także ukazanie zło ­ żoności relacji polsko-ukraińskich w pow iatach C hełm , H rubieszów , L ubartó w i K rasnystaw w okresie o d sierpnia 1944 r. do czerw ca 1945 r., a w ięc genezy w ydarzenia będącego głów nym tem atem artykułu. Bazę źró d ło w ą stanow i tu w głównej m ierze niepublikow any d o tąd rejestr m ieszkańców wsi i m ajątku W ierzchow iny, a także W esołów ki W ierzchow ińskiej, przechow yw any dzisiaj w A rchiw um G m innym w Siennicy R óżanej10. U zupełnia go szereg m ateriałów archiw alnych - przede w szystkim d okum enty z przejętego latem 1945 r. przez UBP archiw um K om endy Lubelskiego O kręgu N SZ , a także akta PUBP w C h eł­ mie i K rasnym staw ie, w tym m .in. p ro to k o ły przesłuchań św iadków - ocalonych m ieszkańców W ierzchow in, oraz akta procesow e, śledcze i akta spraw rehab ili­ tacyjnych byłych p arty z an tó w zg rup ow ania kpt. „Szarego”. W kontekście w yd a­ rzeń w W ierzchow inach i H ucie (gm. W ojsławice, pow. C hełm ) au to r o p arł się także na publikacji R afała W n u k a bazującej w znacznej m ierze n a dok um entach pochodzących z Rosyjskiego W ojskow ego A rchiw um Państw ow ego w M oskw ie, traktujących o działalności 98 Pułku Pogranicznego 64 Dywizji N K W D 11. D o k u ­ m enty N S Z odnoszą się do przebiegu akcji w W ierzchow inach oraz jej b ez p o ­ średnich następstw. Fragm enty najbardziej znanego z d o k u m en tó w - m eldunku ppor. R om ana Jaroszyńskiego „R om ana” 12 z 17 czerw ca 1945 r. p raw d o p o -2 6 8

9 Ibidem , Uzasadnienie postanow ienia II Wydziału Karnego Sądu Apelacyjnego w Lublinie, 4 II 1999 r., k. 125-127.

10 Archiwum Gminy Siennica Różana, Rejestr mieszkańców wsi W ierzchowiny, W esołówka Wierz- chowińska i majątek W ierzchowiny gmina Siennica Różana pow iat krasnostawski, b.d. Zaw arte w rejestrze informacje dotyczące losów mieszkańców wsi Wierzchowiny, W esołówka W ierzchowiń- ska oraz m ajątku Wierzchowiny, daty skrajne (daty śmierci, opuszczenia wsi itp.), przy pominięciu dat narodzin pewnej grupy mieszkańców (przełom X IX/XX w.), pozwalają na określenie przedzia­ łu czasowego, do którego rejestr się odnosi, na lata 1932-1950.

11 R. W nuk, op. cit., s. 7 1 -8 8 .

12 Roman Jaroszyński „Rom an” (1915-1946) - żołnierz AK, ppor. N SZ, ur. w Bychawie (pow. Lu­ blin). W latach 1 9 32-1939 zawodowy podoficer WP. O d grudnia 1939 r. w SZP-ZWZ-AK, działał w Lublinie. O d końca 1943 r., po dekonspiracji, żołnierz oddziału dyspozycyjnego Okręgu AK Lu­ blin dow odzonego przez Aleksandra Sarkisowa „Szarugę” ; służył w oddziale Czesława Rossińskie- go „Jem ioły”. Rozbrojony przez Sowietów w lipcu 1944 r. Aresztowany przez M O 18 IX 1944 r.,

dobnie jako pierw szy zamieścił w swojej książce H en ry k Pająk13. R ap o rt sytuacyj­ ny kpt. „Szarego” z 9 czerwca 1945 r. był publikow any niem al w całości w pracy Krzysztofa K om orow skiego14. N a dw a następne d ok um en ty - ra p o rt sytuacyjny mjr. Z yg m u n ta W olanina „ Z e n o n a ”15 i m eldunek ppor. „Janusza” (N .N .)16, oba z 21 czerw ca 1945 r.17 - K om orow ski pow oływ ał się w kontekście p ro blem u W ierzchow in. O statni z d o k u m en tó w - m eldunek por. W acław a Kozłow skiego „B rzechw y”18 z 24 czerw ca 1945 r. - p raw d o p o d o b n ie nigdy wcześniej nie ujrzał św iatła dziennego. W iększość m ateriałó w źródłow ych, o k tó ry ch tutaj m ow a, znajduje się obecnie w zasobach O ddziałow ego A rchiw um IP N w Lublinie oraz A rchiw um IP N w W arszawie.

Geneza wydarzeń w Wierzchowinach

P artyzantka N SZ , z założenia niepodległościow a i antykom unistyczna, p ro w a­ dziła przede wszystkim bezkom prom isow ą w alkę z szeroko p ojętą „w ładzą d em o ­ kratyczną” i jej zbrojnym ram ieniem - polskim oraz sowieckim aparatem bezpie­ czeństwa, jednostkam i Wojska Polskiego, A rm ii C zerw onej i N KW D. W instrukcji

po kilku dniach zbiegł z więzienia na Zam ku w Lublinie. O d wiosny 1945 r. w N SZ, dow ódca od­ działu AS (PAS) operującego w pow. Hrubieszów, Krasnystaw i Chełm . Wraz ze zgrupow aniem kpt. M ieczysława Pazderskiego „Szarego” brał udział w akcji we wsi Wierzchowiny. Jego pododdział zo­ stał rozbity 10 VI 1945 r. w trakcie obławy pod H utą, jem u udało się wyrwać z okrążenia. O d lip­ ca 1945 r. szef PAS O kręgu N SZ Siedlce. 29 IX 1945 r. aresztowany przez WUBP w Lublinie. Ska­ zany 19 III 1946 r. przez WSO w Warszawie w tzw. procesie w ierzchowińskim na karę śmierci. Stracony 24 V 1946 r. w więzieniu m okotow skim w Warszawie (AIPN Lu, 0136/176, Charaktery­ styka nr 117 nielegalnej organizacji Narodow e Siły Zbrojne Okręg Lublin (sierpień 1944 - maj 1947), cz. 1, s. 5 4 -5 5 ; Z. Leszczyńska, Ginę za to, co najgłębiej człowiek ukochać m oże, cz. 2, Lu­ blin 2003, s. 9 0 -9 6 ; R ok pierwszy..., s. 397).

13 H. Pająk, Z a samostijną Ukrainę, Lublin 1993, s. 86-87. 14 K. Komorowski, op. cit., s. 5 1 3 -5 1 4 .

15 Z ygm unt W olanin „Z en o n ” (1914-1946) - mjr N SZ, ur. we wsi Turze Rogi (pow. Łuków). Do 1942 r. przebywał w Krasnymstawie, następnie działał w strukturach N SZ pow. Łuków; od przeło­ m u lipca i sierpnia do 15 IX 1944 r. kom endant Rejonu 2 Powiatu N SZ Łuków; od lutego do czerw­ ca 1945 r. szef AS (PAS) O kręgu N SZ Lublin; 15 V I-29 IX 1945 r. szef PAS O bszaru III N SZ (okrę­ gi lubelski, kielecki, częstochowski). Aresztowany 29 IX 1945 r. Skazany 19 III 1946 r. przez WSO w Warszawie w tzw. procesie wierzchowińskim na karę śmierci. W yrok w ykonano 24 V 1946 r. w więzieniu m okotow skim w Warszawie (AIPN Lu, 0136/182, Kwestionariusze osobowe na człon­ ków nielegalnej organizacji N SZ O kręgu Lublin, Kwestionariusz Zygm unta W olanina, k. 70-70v; Z. Leszczyńska, Ginę za to co najgłębiej człowiek..., s. 92 i n.).

16 N .N . „Janusz” - ppor. N SZ, ur. w 1923 r., zastępca ppor. Zbigniewa Góry „Jacka”, dowódcy od­ działu partyzanckiego AS (PAS). 6 VI 1945 r. brał udział w akcji we wsi Wierzchowiny. 10 VI 1945 r. zdołał wyjść z okrążenia pod H utą. Dalsze losy nieznane (AIPN Lu, 0136/179, Kwestiona­ riusze osobowe na członków nielegalnej organizacji N SZ Okręgu Lublin, Kwestionariusz N .N . „Ja­ nusza”, k. 72).

17 K. Komorowski, op. cit., s. 514.

18 Wacław Kozłowski „Brzechwa” - sierż./por. N SZ, ur. 22 IX 1899 r. w Filadelfii (USA). Podczas okupacji w strukturach N SZ pow. Chełm ; od lata 1944 r. oficer organizacyjny przy Komendzie Po­ w iatu N SZ Chełm ; od kw ietnia 1945 r. kom endant Powiatu N SZ Chełm ; od września 1945 r. na Ziem iach Zachodnich. Dalsze losy nieznane (AIPN Lu, 0136/179, Kwestionariusze osobowe na członków nielegalnej organizacji N SZ O kręgu Lublin, Kwestionariusz Wacława Kozłowskiego, k. 136).

Pogotow ia Akcji Specjalnej N S Z z czerwca 1945 r. dotyczącej nadrzędnych celów organizacji czytamy m .in.: „Pogotow ie Akcji Specjalnej, aby chronić N a ró d Polski przed wyniszczeniem jego aktyw u, m usi przystąpić do bezwzględnej likwidacji w terenie: [...] członków Rządu Tymczasowego lub osób w chodzących w skład PKW N i Zw iązku P atriotów Polskich, za którym i ukryw a się im perializm ko m u ­ nistyczny ZSRR, [...] resortu bezpieczeństw a, od m inistra poprzez w oj[ew ódzkie], pow [iatow e] aż do najniższych k om órek włącznie, [...] od kom enderow anych i za­ konspirow anych kom un istów do innych organizacji dem okratycznych, a w yraź­ nie działających na szkodę N a ro d u Polskiego. [...] M etody: likwidacja zdrajców m oże być w ykonana system em tak zw anego »tajnego zniknięcia« osobnika lub jaw nego zastrzelenia. M etody w ykonania [...] zostaw iam do dyspozycji szefa k[om endy] o[kręgu] i k[om endy] p[ow iatu]. Każdy zlikw idow any m usi m ieć w y­ rok. O ile na to nie pozw alają okoliczności, w yrok będzie w ydany po st fa c tu m ”19. D la zilustrow ania zjaw iska posłużę się kilkom a przykładam i. O p ró cz dw óch potyczek, do k tórych doszło po akcji w W ierzchow inach w rejonie K asiłanu (gm. Rakołupy, pow. C hełm ) oraz boju p o d H u tą, 29 p aździernika 1944 r., oddział Akcji Specjalnej „Szarego” rozbił p o steru n ek M O w Ludw inie. Podczas w alki za­ bito sześciu m ilicjantów , w tym k o m en d an ta p o steru nk u. W kw ietniu 1945 r., przypuszczalnie w pobliżu wsi M aziarnia (gm. Z m udź, pow. C hełm ), oddział AS „S okoła” starł się z grupą operacyjną UBP-WP. W trakcie w alki poległo kilku żoł­ nierzy WP. Z ginął także jeden z partyzantów . W m aju ten sam oddział p otykał się z W ojskiem Polskim w rejonie m iejscow ości Z m ud ź; w w alce zabito kilku żoł­ nierzy. N o c ą 23 m aja 1945 r. w K olonii M ary n in (gm. Rejowiec, pow. Chełm ) do w o d zo n a przez W ikto ra M urzyło „S okoła” o siem nastoosobow a grupa p arty ­ zantów z oddziału AS „Z em sty ” zaatakow ała kw aterę żołnierzy (telefonistów ) Arm ii C zerw onej. N a skutek w ym iany ognia po stronie sowieckiej p ad ło około 10 zabitych (w edług innych źródeł straty sowieckie sięgać m iały naw et 17 zabi­ tych oraz 7 -8 rannych). Partyzanci m ieli czterech rannych, w śró d k tórych byli „S okół” i Stefan Brzuszek „B oruta”. Także 23 m aja, lecz za dnia, w Kolonii Sie­ dliszcze eneszetow cy zabili jeszcze trzech żołnierzy sowieckich, p raw d o p o d o b n ie z p odo d d ziału łączności kw aterującego w Kolonii M ary n in 20. To jedynie kilka z ważniejszych akcji p rzep row adzonych przez oddziały AS N S Z na om aw ianym terenie. D o tego dodać trzeba co najm niej kilka, a m oże kilkanaście akcji likwi- 2 7 0 dow ania członków PPR oraz p racow ników i w sp ółp raco w n ik ó w polskiego oraz sowieckiego ap aratu represji. D la przykładu w iosną 1945 r. w B iałopolu (pow.

19 AIPN Lu, 0136/177, Charakterystyka nr 117 nielegalnej organizacji N arodow e Siły Zbrojne Okręg Lublin (sierpień 1944 - m aj 1947), cz. 2, Lublin 1986, s. 5 7 -5 9 .

20 AIPN Lu, 0136/176, Charakterystyka nr 117 nielegalnej organizacji Narodowe Siły Zbrojne Okręg Lublin (sierpień 1944 - m aj 1947), cz. 1, s. 82; AIPN Lu, 0136/184, Karty na czyny przestępcze do­ konane przez członków nielegalnej organizacji N S Z Okręgu Lubelskiego stanowiące załącznik do charakterystyki nr 117. R ok 19 4 4 -1 9 4 5 , s. 51, 66, 84; AIPN Lu, 17/1249, t. 1, Akta sprawy M a­ riana Lipczaka i innych, Protokół przesłuchania podejrzanego Eugeniusza D udka z 26 VIII 1946 r. w PUBP w Chełm ie, k. 145. Por. AIPN Lu, 08/44, Sprawa obiektowa na bandę N SZ pod dow ódz­ tw em „Zem sty” i „B oruty”, Protokół przesłuchania podejrzanego M ariana Lipczaka z 23 IX 1946 r. w PUBP w Chełmie, k. 220. Zob. też Z. Broński „Uskok”, Pamiętnik (194 1 -m a j 1949), red. S. Po- leszak, Warszawa 2004, s. 94.

H rubieszów ) oddział AS „S okoła” w ykonał w yrok śm ierci na kobiecie o im ieniu W irka, k tó rą podejrzew ano o w spółpracę z N K W D 21.

Istotny w pływ na działalność p odziem ia n aro do w ego n a om aw ianym terenie m iała bez w ątp ien ia kw estia stosunk ów polsko-ukraińskich. W rezultacie p ro w a ­ dzonych od początku m aja 1945 r. ro zm ó w m iędzy przedstaw icielam i O kręgu Lublin AK-DSZ a delegatam i O U N i UPA dotyczących zaprzestania w yniszczają­ cych bratobójczych w alk, pow strzym ania się od atak ów n a ludność cyw ilną z jed ­ nej strony, z drugiej zaś w spólnego w y stępow ania przeciw ko nowej władzy, 21 m aja w Rudzie Różanieckiej (pow. Lubaczów ) zaw arto lokalne p o ro z u m ie­ n ie22. Tego dn ia w K olonii S tefanów (gm. W iszniewice, pow. C hełm ) doszło ta k ­ że do spotkania m iejscow ych do w ó d có w AK-DSZ i N SZ . Jak w ynika z relacji obecnego n a nim M ieczysław a Szczerbatki, nieżyjącego już dziś porucznika AK-DSZ, w tedy w łaśnie zapadły w yroki śm ierci n a 19 m ieszkańców W ierzcho­ w in (17 U kraińców i 2 Polaków )23.

M im o porozum ień zawartych między podziem iem poakow skim a O U N i UPA narodow cy w dalszym ciągu stali na stanowisku kontynuow ania walki z U kraińca­ mi. Zaledw ie dzień wcześniej, 20 m aja 1945 r., szef sztabu O kręgu N S Z Lublin mjr Z ygm unt Roguski „Feliks”24 w ydał rozkaz dotyczący likwidacji „band ukraińskich” w e wschodniej i południow ej części pow iatu H rubieszów 25. Wcześniej, przypusz­ czalnie w m arcu lub kw ietniu 1945 r., kom endant O kręgu N S Z Lublin mjr Tade­ usz Zieliński ,W ujek”26 wydał polecenie w prow adzenia w życie planu akcji oznaczo­ nej kryptonim em „Z a Bugiem”, o której mamy, niestety, niewiele informacji. W iadom o tylko, że miały miejsce działania odw etow e w obec Ukraińców, będące praw dopodobnie w jakimś stopniu odpow iedzią na antypolskie akcje przeprow a­ dzane przez O U N i UpA w latach 1 9 4 3 -1 9 4 4 na W ołyniu i w Galicji W schodniej. Potw ierdzenie odw etow ego charakteru tych akcji znajdujemy w przygotow anym przez resort bezpieczeństwa opracow aniu Charakterystyka nr 117 nielegalnej orga­

nizacji N arodow e Siły Zbrojne Okręg Lublin (sierpień 1944 - m aj 1947)27.

21 AIPN Lu, 0136/184, Karty na czyny przestępcze dokonane przez członków nielegalnej organiza­ cji N S Z Okręgu Lubelskiego stanowiące załącznik do charakterystyki nr 117, Rok 19 4 4 -1 9 4 5 , s. 43. 22 G. M otyka, R. W nuk, op. cit., s. 88-92.

23 R. W nuk, op. cit., s. 73.

24 Zygm unt Roguski „Feliks” (1886-1946) - mjr N SZ, ur. w Warszawie. Podczas wojny działał 2 7 1

w NSZ. Do października 1944 r. kom endant Powiatu N SZ Chełm (18 X 1944 r. zatrzymany przez PUBP w Chełmie, zwolniony 29 X 1944 r.); od lutego do kw ietnia 1945 r. szef sztabu Okręgu N SZ Lublin; od 10 VI 1945 r. kom endant Okręgu N SZ-N ZW Siedlce. Zatrzym any 16 X 1945 r. przez WUBP w Lublinie. Wyrokiem WSO w Warszawie z 19 III 1946 r. skazany w tzw. procesie wierzcho- wińskim na karę śmierci. Stracony 16 V 1946 r. (AIPN Lu, 0136/181, Kwestionariusze osobowe na członków nielegalnej organizacji N SZ Okręgu Lublin, Kwestionariusz Zygm unta Roguskiego, k. 70). 25 K. Komorowski, op. cit., s. 513.

26 Tadeusz Zieliński „Wujek” - kpt./ppłk N SZ, ur. 20 X 1898 r. w Warce (pow. Grójec). O d sierp­ nia 1944 r. w N SZ; II-VI 1945 r. kom endant O kręgu N SZ Lublin, jednocześnie KZW; VII 1945-III 1946 r. kom endant O kręgu Lublin NSZ-NZW. Aresztowany 18 III 1946 r. W yrokiem WSO w W ar­ szawie z 3 XI 1947 r. skazany na karę śmierci. N a mocy amnestii z 22 II 1947 r. złagodzono wy­ m iar kary do 15 lat więzienia. Później mieszkał w Warszawie (AIPN Lu, 0136/182, K westionariu­ sze osobowe na członków nielegalnej organizacji N SZ O kręgu Lublin, Kwestionariusz Tadeusza Zielińskiego, k. 107-107v; K. Komorowski, op. cit., s. 361 i n.).

27 AIPN Lu, 0136/176, Charakterystyka nr 117 nielegalnej organizacji N arodowe Siły Zbrojne Okręg Lublin (sierpień 1944 - m aj 1947), cz. 1, s. 4 8 -4 9 .

W jednym z załączonych do d o k u m en tu aneksów - odpisie m eld un ku kpt. Pazderskiego „Szarego” z 27 kw ietnia 1945 r.28 - znalazła się inform acja o w sp o ­ m nianym rozkazie mjr. Tadeusza Zielińskiego „Wujka” i trud no ściach w jego w y­ konaniu, w ynikających m .in. z niechęci st. sierż. Eugeniusza W alewskiego „Z e­ m sty ”29 i jego ludzi do przejścia p o d kom end ę k pt. „Szarego”. W m eld un ku tym czytam y m .in.: „Ż adnego m ojego rozkazu »Zemsta« nie chce w ykonać. Traktuję jego oddział jako bandę. W obec pow yższego i w obec tego, że wciąż n a p ró żn o czekam n a k o n tak t z »Sokołem« [sierż. Bolesław Skulim ow ski]30 m am ręce skrę­ pow ane i rozkazu do akcji za Bugiem nie jestem w stanie w ykonać do czasu w y­ jaśnienia spraw y i połączenia się z dalszym i oddziałam i. [...] O baw iam się też, że po d ob ny stosunek do rozkazu okręgu m ogę zastać ze strony d[ow ód]cy od dzia­ łu »Sokoła«”31. Akcję „Z a B ugiem ” łączyć zatem należy z w ytycznym i Kom endy O kręgu Lublin z 30 kw ietnia 1945 r. dotyczącym i ześro dk ow ania w szystkich o d ­ działów AS N S Z w pow iecie C hełm , będącym i p otw ierdzeniem wcześniejszych rozkazów pow ierzających „Szarem u” d ow ód ztw o n ad całością sił Akcji Specjal­ nej w tere n ie32.

Z aró w n o rozkazy ko m en d an ta O kręgu N S Z Lublin mjr. Tadeusza Z ielińskie­ go „Wujka” (marzec - kw iecień 1945 r.), jak i mjr. Z yg m un ta Roguskiego „Felik­ sa” (20 m aja 1945 r.) były niew ątpliw ie sprzeczne z nastaw ieniem poakow skiego n u rtu podziem ia niepodległościow ego, od w iosny 1945 r. dążącego do zała- go­

28 AIPN Lu, 0136/177, Charakterystyka nr 117 nielegalnej organizacji N arodow e Siły Zbrojne Okręg Lublin (sierpień 1944 - m aj 1947), cz. 2, s. 9 3 -9 4 .

29 Eugeniusz Walewski „Zem sta” (1912-1945) - st. sierż. N SZ, ur. w Siedliszczu (pow. Chełm). W czasie okupacji niemieckiej członek NSZ. O d września 1944 r. organizator i dow ódca oddziału zbrojnego N SZ, który późną wiosną 1945 r. liczył ok. 5 0 -7 0 partyzantów. Podporządkow any sze­ fowi AS (PAS) O kręgu N SZ Lublin. W szedł w skład zgrupow ania kpt. Mieczysława Pazderskiego „Szarego”, brał udział w akcji w W ierzchowinach 6 VI 1945 r., uniknął obławy grupy operacyjnej UBP i wojsk NKWD pod H utą. Ujawniony 24 X 1945 r. przed Komisją Amnestyjną w Chełmie. Z a­ strzelony 3 XII 1945 r. w niejasnych okolicznościach w restauracji w Siedliszczu w raz ze swoim adiutantem (AIPN Lu, 0136/182, Kwestionariusze osobowe na członków nielegalnej organizacji N SZ Okręgu Lublin, Kwestionariusz Eugeniusza Walewskiego, k. 28; AIPN Lu, 08/44, Sprawa obiektowa na bandę N SZ pod dow ództw em „Zem sty” i „B oruty”, R aport specjalny zastępcy kie­ row nika WUBP w Lublinie do MBP w Warszawie w sprawie zabójstwa Eugeniusza Walewskiego „Zem sty”, 17 XII 1945 r., k. 32; R ok pierwszy..., s. 224).

30 Bolesław Skulimowski „Sokół” - sierż. NSZ. O d 1942 r. kom endant placówki N SZ, od 1944 r. dow ódca oddziału partyzanckiego N SZ w pow. Kraśnik. W lipcu 1944 r. po w kroczeniu Sowietów zdemobilizował oddział. We wrześniu 1944 r. ponow nie zorganizował kilkunastoosobowy oddział partyzancki podporządkow any Komendzie Powiatu N SZ Chełm . W iosną 1945 r. oddział liczył ok. 30 partyzantów. W czerwcu 1945 r. wszedł w skład zgrupow ania kpt. M ieczysława Pazderskiego „Szarego”, brał udział w akcji na Wierzchowiny. W trakcie wycofywania się z W ierzchowin 6 VI 1945 r. oddział został zaatakowany koło wsi Kasiłan przez grupę operacyjną NKWD-UBP-MO-WP. Ciężko ranny w walce „Sokół” zm arł następnego dnia (AIPN Lu, 0136/176, Charakterystyka nr 117 nielegalnej organizacji N arodow e Siły Zbrojne Okręg Lublin (sierpień 1944 - m aj 1947), cz. 1, s. 54; Rok pierwszy... , s. 196).

31 O ddział st. sierż. E. Walewskiego „Zem sty” został wcielony do zgrupow ania kpt. M . Pazderskie­ go „Szarego” 23 IV 1945 r. (AIPN Lu, 0136/177, Charakterystyka nr 117 nielegalnej organizacji N arodowe Siły Zbrojne Okręg Lublin (sierpień 1944 - m aj 1947), cz. 2, s. 92-93).

32 AIPN Lu, 0136/176, Charakterystyka nr 117 nielegalnej organizacji N arodow e Siły Zbrojne Okręg Lublin (sierpień 1944 - m aj 1947), cz. 1, s. 4 7 -4 8 .

dzenia k onfliktu polsko-ukraińskiego33. O dm ienny stosunek do tej kw estii stan o ­ w ił realne niebezpieczeństw o zaostrzenia i tak nie najlepszych relacji m iędzy obu organizacjam i niepodległościow ym i. D latego też n a przełom ie m aja i czerwca 1945 r. doszło do spotkania przedstaw iciela O kręgu AK-DSZ Lublin por. Stani­ sław a W itam borskiego „M ałego” z szefem AS (PAS) O kręgu N S Z Lublin Z yg ­ m u n tem W olaninem „ Z e n o n em ” oraz d o w ó dcą oddziału AS sierż. B olesławem Skulim ow skim „S okołem ”. E fektem rozm ów było w yznaczenie stref w pływ ów w terenie i zobow iązanie się obu stro n do przestrzegania ich nienaruszalności. P onadto „ Z e n o n ” obiecał, że pow strzym a podległe m u oddziały od atak ów na ludność ukraińską34.

Z d an iem R afała W nuk a, 28 m aja 1945 r. w okolicach C hełm a, zaś w edług a u to ra w spom nianego reso rtow ego o p raco w an ia - w rejonie K olonii A lbertów (gm. Brzeziny, pow. Lublin), m iała miejsce kolejna o d p ra w a d ow ó d có w N S Z z udziałem „ Z e n o n a ” oraz Ja n a M oraw ca „ H en ry k a”35, do lutego 1945 r. szefa W ydziału I O rganizacyjnego K om endy O kręgu Lublin, tym razem bez udziału przedstaw icieli AK-DSZ. Podczas narady na w niosek d o w ó d có w o ddziałó w AS (ppor. Z bigniew a G óry „Jacka”36, sierż. B olesław a Skulim ow skiego „S okoła”,

33 Wydanie przez Komendę Okręgu Lublin N SZ wiosną 1945 r. rozkazów do walki z Ukraińcami w powiecie H rubieszów wiązać się m ogło m.in. ze wzmożeniem działań przeciwko ludności polskiej przez operującą na tym terenie sotnię UPA „Wowky” („Wilki”). N a przykład 25 III 1945 r., w rezul­ tacie przeprowadzonej przez UPA akcji na posterunek M O w Kryłowie (pow. Hrubieszów), zostało zabitych bądź uprow adzonych, wg różnych szacunków, ogółem od 27 do 57 osób, w tym odpow ied­ nio od 22 do 49 cywilów. Jeszcze między 16 a 22 V 1945 r. sotnia „Wowky” przeprowadzała akcje odwetow e na wsie polskie w pow. Hrubieszów i Tomaszów Lubelski. Spalono wówczas trzy miejsco­ wości i zabito co najmniej 21 osób cywilnych, dalszych 16 zaginęło bez wieści. Były to jednak ostat­ nie masowe mordy dokonane przez partyzantkę ukraińską na ludności polskiej Zamojszczyzny. N a skutek zawarcia lokalnego porozum ienia między AK-DSZ a OUN i UPA akcje tego typu zostały wstrzymane. Według danych O środka KARTA wynika, że od sierpnia 1944 do końca 1945 r. w po­ wiecie Hrubieszów z rąk podziem ia ukraińskiego zginęło ok. 230 osób cywilnych, w tym także Ukra­ ińców (AP Lublin, Urząd Wojewódzki w Lublinie, Wydział Społeczno-Polityczny, 216, Sprawozdanie sytuacyjne starosty hrubieszowskiego za marzec 1945 r., 26 III 1945 r., k. 13-14; AP Lublin, Urząd Wojewódzki w Lublinie, Wydział Społeczno-Polityczny, 196, Pismo Wydziału Śledczego KP M O w Hrubieszowie do starostwa pow iatow ego, Hrubieszów, 19 V 1945 r.; AIPN Lu, 034/4, Akta PUBP w Tomaszowie Lubelskim, Sprawozdanie kierownika PUBP w Tomaszowie Lubelskim do WUBP w Lublinie, 27 V 1945 r., k. 13; AIPN Lu, 032/5, Akta PUBP w Hrubieszowie, Wykaz aktów terrory­ stycznych dokonanych przez bandy UPA w pow. Hrubieszów od powstania urzędu do 29 IX 1945 r., 30 IX 1945 r., k. 86; Z. Konieczny, Straty ludności w południowo-wschodnich powiatach dzisiejszej Polski w latach 1939-1947 [w:] Polska - Ukraina: trudne pytania, t. 7, Warszawa 2000, s. 240). 34 R. W nuk, op. cit., s. 73.

35 Jan M oraw iec „H enryk” (1908-1948) - oficer N O W /N SZ, ur. w Poznaniu. W okresie okupacji działał w NOW, następnie NSZ. Do grudnia 1943 r. oficer łącznikowy, następnie szef łączności Ko­ m endy Okręgu N O W Łódź; od 1944 r. zastępca szefa Wydziału I Organizacyjnego Komendy O krę­ gu Lublin N SZ (29 XII 1944 r. aresztowany przez MUBP w Lublinie, 4 I 1945 r. zbiegł z aresztu); do lutego 1945 r. szef Wydziału I Komendy Okręgu Lublin. O d wiosny 1945 r. szef PAS Komendy Głównej NSZ-NZW , aresztowany 22 III 1946 r. przez MBP w Warszawie. W yrokiem WSO w W ar­ szawie skazany na śmierć, 15 I 1948 r. stracony (AIPN Lu, 0136/180, Kwestionariusze osobowe na członków nielegalnej organizacji N SZ Okręgu Lublin, Kwestionariusz Jana M oraw ca, k. 94; K. Ko­ m orowski, op. cit., s. 207 i n.).

36 Zbigniew G óra „Jacek” - ppor. N SZ. W czasie okupacji niemieckiej dow ódca pododdziału par­ tyzanckiego N SZ w chodzącego w skład oddziału Leonarda Zub-Zdanow icza „Zęba”. Z pow odu

st. sierż. Eugeniusza Walewskiego „Z em sty”) praw dop od ob nie zm ieniono instruk­ cje dotyczące W ierzchow in, łamiąc tym samym ustalenia poczynione z AK-DSZ. W trakcie n arad sztabow ych p row adzonych w dniach 2 -4 czerw ca „ Z e n o n ” w y­ dał rozkaz n r 9 nakazujący koncentrację o ddziałó w AS (PAS) N S Z oraz w ytycz­ ne w spraw ie przejścia całym zgrupow aniem do p o w iató w H rub ieszó w i Tom a­ szów Lubelski37.

D o koncentracji doszło 4 czerw ca w Woli Żulińskiej (gm. Pawłów, pow. C hełm ), gdzie wszystkie oddziały („Jacka”, „R om ana”, „S okoła”, „Szarego” i „Z em sty ”) osobiście w izytow ał „ Z e n o n ” . N astęp neg o dnia zgrupow anie w y ru ­ szyło w kierunku W ierzchow in. N a k ró tk o p rzed akcją m iała miejsce jeszcze jed ­ na o d p raw a kadry dow ódczej, k tó ra odbyła się p raw d o p o d o b n ie rankiem 6 czerw ca w O strow ie K rupskim (gm. Siennica R óżana, pow. K rasnystaw )38. U stalono w ów czas szczegółowy plan akcji, po czym w ydano rozkazy poszczegól­ nym oddziałom zgrupow ania. „M ieliśm y rozkaz ustnie pow iedziany, że m am y zlikw idow ać ludność ukraińską i zabrać dobytek oprócz krów ; co do zabijania lu dno ści to ro zkaz był: bez w yjątku duże i m ałe dzieci”39 - zeznał Eugeniusz D udek „S ikorka”, p arty z an t oddziału AS „Z e m sty ”, w trakcie p rzesłuch ania 26 sierpnia 1946 r. w PUBP w C hełm ie.

Akcje w ym ierzone w U kraińców (ekspropriacyjne i likwidacyjne), oczywiście n a znacznie m niejszą skalę niż w W ierzchow inach, przeprow adzane były przez poszczególne oddziały AS N S Z już od jesieni 1944 r., głów nie w pow iatach C hełm i H rubieszów . O sytuacji panującej w drugiej połow ie kw ietnia 1945 r. w pow iecie C hełm dow iadujem y się ze spraw ozdania z inspekcji p rzep row ad zo­ nej tam w dniach 1 8 -2 4 kw ietnia 1945 r. przez przedstaw iciela M inisterstw a A d­ m inistracji Publicznej Kazim ierza Janczewskiego: „D o niedaw na zam ieszkiwało pow iat p o n ad 60 proc. Ukraińców, z tego większość w ręcz w rogo nastaw iona do ludności polskiej. [...] Dziś jeszcze zamieszkuje po w iat około 25 proc. Ukraińców, których stosunek do ludności polskiej ulega niewielkiej popraw ie. Z drugiej znów strony na teren pow iatu przybyło ze w schodu około 14 000 rod zin [...]. C zynni­ ki w rogie ustrojow i dem okratycznem u zaczęły w ykorzystyw ać to chw ilow o do

odniesionej rany nie zdołał opuścić Lubelszczyzny razem z „Zębem ”. W lipcu 1944 r. w okolicach Bychawy rozbrojony w raz z oddziałem przez Sowietów. Unikając aresztowania, do lutego 1945 r. ukrywał się na terenie pow iatu Hrubieszów. W okresie luty-m aj 1945 r. dow ódca oddziału AS ope­ rującego w pow iatach Hrubieszów, Chełm i Krasnystaw. N astępnie w składzie zgrupowania AS (PAS) N SZ kpt. Mieczysława Pazderskiego „Szarego” ; 6 VI 1945 r. brał udział w akcji we wsi W ierzchowi­ ny. Zginął 10 VI 1945 r. we wsi H uta w walce z grupą operacyjną UBP i 98. Pułku Pogranicznego NKWD (AIPN Lu, 0136/176, Charakterystyka nr 117 nielegalnej organizacji Narodowe Siły Zbroj­ ne Okręg Lublin (sierpień 1944 - maj 1947), cz. 1, s. 5 3 -5 4 ; Z. Broński „Uskok”, Pamiętnik..., s. 96). 37 AIPN Lu, 0136/176, Charakterystyka nr 117 nielegalnej organizacji N arodow e Siły Zbrojne Okręg Lublin (sierpień 1944 - m aj 1947), cz. 1, s. 49; K. Komorowski, op. cit., s. 513; R. W nuk, op. cit., s. 73-74.

38 AIPN Lu, 17/1249, t. 1, Akta sprawy M ariana Lipczaka i innych, Protokół przesłuchania podej­ rzanego Eugeniusza D udka z 26 VIII 1946 r. w PUBP w Chełm ie, k. 145; AIPN Lu, 08/44, Sprawa obiektowa na bandę N SZ pod dow ództw em „Zem sty” i „B oruty”, Protokół przesłuchania podej­ rzanego M ariana Lipczaka z 23 IX 1946 r. w PUBP w Chełmie, k. 220.

39 AIPN Lu, 17/1249, t. 1, Akta sprawy M ariana Lipczaka i innych, Protokół przesłuchania podej­ rzanego Eugeniusza D udka z 26 VIII 1946 r. w PUBP w Chełm ie, k. 145.

wszystkiego p o d atn e podłoże, przysyłając n a teren p ow iatu swoje partyzanckie bojów ki, k tóre grasują do tej chwili. N ajbardziej zaś niskie elem enty reakcyjne rozpoczęły bratobójcze w alki i żerow anie na nędzy ludności przybyłej ze w scho­ d u ”40. Pojedyncze w ystąpienia przeciw ko U kraińcom odnoto w y w an o także w p o ­ wiecie krasnostaw skim i lubartow skim . A takow ano aktyw istów partyjnych, p ra ­ cow ników bądź w spółpraco w ników aparatu bezpieczeństw a, ale także zwykłych chłopó w ukraińskich, przypuszczalnie zw olenników „władzy dem okratycznej”.

P roblem ow i ukraińskiem u pośw ięcił nieco m iejsca w sw oim pam iętniku le­ gendarny d o w ódca partyzancki AK-WiN z Lubelszczyzny kpt. Z dzisław B roński „U skok”. Pisał m .in.: „Ukraińcy, jak zawsze p rzew ro tn i, kom unizow ali się na gw ałt i podkreślali swą solidarność dla PKW N, byle by zostaw ić ich w Polsce. PKW N [...] zaczął ich faw oryzow ać. G rom ady ukraińskie dostały b ro ń , a w ielu U kraińców w eszło n a różne stanow iska p aństw ow e. Bardzo dużo poszło do UB [...]. Taki stan zaistniał zwłaszcza w pow iecie w łodaw skim i C hełm , gdzie UPA nie m iała silnych w pływ ów ”41. We w spom nianym spraw ozdaniu znalazła się nastę­ pująca ocena sytuacji: „Ukraińcy w yw ożą swoje rodziny do Rosji, część mężczyzn pozostaje nadal w pow iecie i tw orzą uzbrojone bandy. Był okres, że U kraiń­ cy działali w spólnie z reakcją, obecnie w alczą z sobą, co um iejętnie starają się w y ­ korzystać czynniki bezp[ieczeństw a]”42.

We w rześniu 1944 r. n a terenie pow. hrubieszow skiego partyzanci oddziału AS „Jacka” przeprow adzili co najm niej jedną akcję ekspropriacyjną w kilku go­ spodarstw ach ukraińskich, rekw irując konie, wozy, odzież oraz artykuły spożyw ­ cze. W lutym 1945 r. w Kum owie (gm. Rakołupy, pow. C hełm ) ludzie „Jacka” zabili dw óch U kraińców , k tó ry m następnie zabrano m ienie i pieniądze w kw ocie 90 0 zł. P o nadto od jesieni 1944 r. do zimy 1944/1945 r. n a terenie pow. C hełm partyzanci „Z em sty ” dopuścili się co najm niej kilku rekwizycji w g o sp o d ar­ stw ach ukraińskich. W ypadki tego typ u m iały miejsce m .in. w K olonii Brzeziny (gm. Siedliszcze) oraz Kolonii Z abitek (gm. Siedliszcze), gdzie niejakiem u To- m aszczukow i, oprócz konia, w ozu, u b ra ń i arty k u łó w żyw nościow ych, o d eb ra­ no rów nież b ro ń , a także w pobliżu wsi Kulik (gm. W iszniewice), w Kolonii O choża-P niaki (gm. Staw), a być m oże też w Kolonii Józefin i N o w osiółk ach (gm. Staw)43. Później, 26 kw ietnia, „banda o ko ło 100 osób n ap a d ła n a wieś Pniaki gm. Staw, gdzie została o to czo n a cała w ioska i w y p ędzo no U kraiń ców do

R osji” - czytam y w spraw ozdaniu dekadow ym PUBP w C hełm ie z tego okresu. 2 7 5

40 AIPN Lu, 045/3, Akta PUBP w Chełmie, Sprawozdanie z poufnych rozm ów i przeprow adzonych obserwacji w czasie inspekcji dokonanej na terenie pow iatu i miasta C hełm a przez zastępcę inspek­ tora głównego mgr. Kazimierza Janczewskiego w dniach 18 IV -24 IV 1945 r., Warszawa, 2 V

1945 r., k. 79-80.

41 Z. Broński „Uskok”, Pamiętnik..., s. 9 5 -9 6 .

42 AIPN Lu, 045/3, Akta PUBP w Chełmie, Sprawozdanie z poufnych rozm ów i przeprow adzonych obserwacji w czasie inspekcji dokonanej na terenie pow iatu i miasta C hełm a przez zastępcę inspek­ tora głównego mgr. Kazimierza Janczewskiego w dniach 18 IV -24 IV 1945 r., Warszawa, 2 V

1945 r., k. 82.

43 AIPN Lu, 0136/184, Karty na czyny przestępcze dokonane przez członków nielegalnej organiza­ cji N S Z Okręgu Lubelskiego stanowiące załącznik do charakterystyki nr 117. Rok 1 9 4 4-1945, s. 1, 24, 32; AIPN Lu, 17/1249, t. 1, Akta sprawy M ariana Lipczaka i innych, Protokół przesłuchania podejrzanego Eugeniusza D udka z 26 VIII 1946 r. w PUBP w Chełm ie, k. 144.

Przypuszczalnie w akcji b rały udział p ołączo ne oddziały AS „S zarego” i „Z e­ m sty ”. W tym czasie w okolicy o p ero w ał także około stuosobow y oddział AK-DSZ p p o r. K onstantego P iotrow skiego „Z a g ło b y ”44.

Jak w ynika z przytoczonych wyżej przykładów , początkow o akcje N S Z o g ra­ niczały się do zaboru odzieży, obuw ia, żyw ności oraz inw entarza żywego. C zęsto jednak nabierały charakteru n ap a d ó w rabunkow ych, a n ierzadko towarzyszyły im zastraszanie i pobicia U kraińców w celu n akłon ien ia do w yjazdu do USRR, a naw et pojedyncze zabójstw a. „Wiemy, ile krw iożerczy i bezm yślny elem ent ukraiński w yrządzał krzyw dy P olakom [...] za H itlera, nic w ięc dziw nego, że ra ­ dzi byśm y byli pozbyć się ich. I przy w ielu okazjach oddziały partyzanckie uży­ w ały sw oich »wpływów«, by U kraińców do w yjazdu n ak ło n ić”45 - czytam y w p a­ m iętniku kpt. B rońskiego „U skoka”.

Spraw cam i n ap a d ó w na U kraińców m ogli być rów nież partyzanci w yw odzą­ cego się ze stru k tu r poakow skich sam odzielnego oddziału Stanisław a Sekuły „S okoła”46 (jeszcze w połow ie lat dziew ięćdziesiątych uw ażanego przez n iek tó ­ rych badaczy za grupę prow okacyjną)47, operującego n a pograniczu p o w iató w C hełm i Krasnystaw. To ludziom Sekuły ew entualnie party zan to m oddziału AS N S Z sierż. Skulim ow skigo (obaj posługiw ali się pseu don im em „S okół”) przy pi­ sać należy udział w pobiciu i likwidacji U kraińca P io tra Kobeli, sekretarza rejo ­ now ego PPR, jednocześnie przew odniczącego G m innej Rady N arod ow ej w gm i­ nie Krzywiczki (pow. C hełm ), oraz Polaka Józefa Palonka, re feren ta PUBP w C hełm ie na gm inę Krzywiczki, członka PPR. Ludzi tych zabito 19 m arca 1945 r. n a drodze m iędzy Z ółtań cam i a K olonią Ludw inów . We wsi Kobyle (gm. Rejowiec), p raw d o p o d o b n ie też n ocą 19 m arca 1945 r., partyzanci w ykonali w y­ ro k śm ierci n a U kraińcu Filipie N azaru k u , referencie chełm skiego PUBP n a gm i­ nę Rejowiec, członku PPR, a 20 lub 22 m arca w Pobołow icach (gm. Z m udź) z bliżej nieznanych p o w o d ó w zastrzelili kolejnego U kraińca - M ikołaja Paszczu- ka. Jak w ynika z akt PUBP w C hełm ie, tylko m iędzy 13 a 27 m arca 1945 r. o d ­ no to w an o dziew ięć w ypadków tego typu, z których aż sześć w stosunku do osób narodow ości ukraińskiej. 13 m arca w W ólce Leszczańskiej (gm. Z m udź) u p ro w a ­ dzono i zabito U kraińca W asyla M azura, członka PPR. 24 m arca w Z m ud zi za­ bito dw óch następnych U kraińców , Kopczyńskiego i W asyla N iero d ę, oraz o b ra ­ bow ano w szystkich m ieszkańców n arodow o ści ukraińskiej. Jeżeli chodzi o dw a 2 7 6

44 AIPN Lu, 045/3, Akta PUBP w Chełm ie, Sprawozdanie dekadow e PUBP w Chełmie do WUBP w Lublinie z pracy urzędu za okres 17 IV -27 IV 1945 r., 27 IV 1945 r., k. 95. Por. AIPN Lu, 17/1249, t. 1, Akta sprawy M ariana Lipczaka i innych, Protokół przesłuchania podejrzanego Euge­ niusza D udka z 26 VIII 1946 r. w PUBP w Chełm ie, k. 144.

45 Z. Broński „Uskok” , Pamiętnik..., s. 95.

46 Stanisław Sekuła „Sokół” - dow ódca operującego od m arca 1945 r. na pograniczu pow iatów Chełm i Krasnystaw oddziału poakowskiego, w którego skład wchodzili także dezerterzy z W P oraz okoliczna młodzież. W lipcu 1945 r. odm ów ił podporządkow ania się rozkazom dow ództw a Okręgu Lublin AK-DSZ, zabijając wysłannika Komendy Okręgu N .N . „Ślązaka”, który m iał przejąć dow ódz­ tw o nad samodzielnym oddziałem. Z a niesubordynację AK-DSZ wydało na „Sokoła” w yrok śmier­ ci. Praw dopodobnie od sierpnia 1945 r. przebywał na Ziem iach Zachodnich, jego podkom endnych zaś wcielił do swojego oddziału ppor. H enryk Lewczuk „M łot” z AK-DSZ (R. W nuk, op. cit., s. 72). 47 M . Zaborski, op. cit. Zob. także D. Goszczyński, op. cit., s. 65; J. M asłowski, W walce z sowiec­ ką okupacją - N arodowe Siły Zbrojne na ziem i chełmskiej, „Szczerbiec” 1998, nr 9, s. 2 2 -2 3 .

ostatnie w ydarzenia, to w aktach PUBP w C hełm ie b rak zapisu o k o n k retn ych spraw cach; w przypadku W ólki Leszczańskiej znajdujem y tam tylko enigm atycz­ n ą w zm iankę o bliżej nieokreślonej „bandzie AK”. M ożliw e, że akcję tę p rz e p ro ­ w adził któryś z operujących w okolicy od działów AS - „Jacka”, „R om ana” lub „S okoła”48. N a p a d ó w n a gospodarstw a ukraińskie zapew ne w ielo k ro tn ie d o ­ puszczali się także członkow ie pospolitych b an d rabunkow ych, k tó re w tam tym czasie były istną plagą zarów no dla społeczności ukraińskiej, jak i polskiej.

W kw ietniu 1945 r. w pow iecie C hełm o d n o to w an o co najm niej trzy zabój­ stw a osób n aro dow ości ukraińskiej, k tóry ch d o k on ali niezidentyfikow ani u zb ro ­ jeni napastnicy. 13 kw ietnia w K olonii R uda (gm. Świerże) u p ro w ad zo n o , a n a ­ stępnie zam ordow ano gospodarzy W asyla B ortnika i M eto d eg o Kalisza. C iała zabitych jakiś czas p o tem odnaleziono w lesie. 23 kw ietnia w Święcicy (gm. Ol- chow iec) podczas n ap ad u rab unkow ego zabito Aleksego Iw aniuka49.

Ó w czesną sytuację, w tym m .in. stan bezpieczeństw a, doskonale ilustruje w spom niane spraw ozdanie z dokonanej w drugiej połow ie kw ietnia 1945 r. in­ spekcji pow iatu. Czytam y w nim m .in.: „Bezpieczeństwo pow iatu znajduje się w obecnej chwili w opłakanym stanie. N ie m a jednego dnia, aby nie było w y pad­ ków zabójstw a lub uprow adzenia, poza pożaram i, m asow ym i kradzieżam i i inn e­ go rodzaju sabotażem . [...] N iebezpieczeństw o grozi ludności z trzech stron [...]: 1. [...] nacjonalistów ukraińskich, 2. [...] reakcjonistów polskich, 3. [...] zwykłych b an d [rabunkow ych - M .Z .]. Reakcjoniści polscy pałają zem stą specjalnie do czynnych członków PPR [...] do całych ich rodzin. W ciągu ostatnich dw óch ty ­ godni zostało zabitych 20 czołow ych ludzi PPR”50. W arto w spom nieć, że w tym czasie dość znaczny odsetek51 członków PPR n a tym terenie stanow ili Ukraińcy.

D o podobnych zajść w om aw ianym okresie dochodziło także na terenie p o ­ w iatu H rubieszów oraz Lubartów . 13 kw ietnia 1945 r. w m iejscowości H oreszko- wice (gm. Białopole, pow. H rubieszów ) oddział AS „Sokoła” (według innych źró ­ deł oddział AS „R om ana”) doko n ał m ordu n a ośm ioosobow ej polskiej rodzinie

48 AIPN Lu, 045/3, Akta PUBP w Chełmie, Wykaz aktów terrorystycznych w powiecie Chełm za okres 17 III-2 7 III 1945 r., b.d., k. 64; ibidem, Wykaz zaobserwow anych koncentracji band leśnych oddziałów AK, BCh, N SZ, UPA i innych za okres od 17 III 1945 r. do 27 III 1945 r., b.d., k. 66; AIPN Lu, 045/4, Akta PUBP w Chełm ie, R aport kierow nika PUBP w Chełmie do kierow nika WUBP w Lublinie, 22 III 1945 r., k. 4.

49 AIPN Lu, 045/3, Akta PUBP w Chełmie, Spraw ozdanie dekadow e PUBP w Chełmie do WUBP w Lublinie z pracy urzędu za okres 17 IV -27 IV 1945 r., 27 IV 1945 r., k. 9 4 -9 5 .

50 Ibidem, Sprawozdanie z poufnych rozm ów i przeprow adzonych obserwacji w czasie inspekcji do­ konanej na terenie pow iatu i m iasta Chełm a przez zastępcę inspektora głównego mgr. Kazimierza Janczewskiego w dniach 18 IV -24 IV 1945 r., Warszawa, 2 V 1945 r., k. 80.

51 W edług danych za listopad 1944 r. skład narodow ościow y PPR w pow. Chełm przedstaw iał się następująco: ogółem 40 7 członków partii, w tym w powiecie - 322 (legitymacji partyjnych 380), w mieście - 85; Polaków - 120, U kraińców - 287; przyrost w szeregach partii - 20, ubyło - 70,

wyjechali do USRR (AP Lublin, KP PPR w Chełmie, 4/v/ 1, Spraw ozdanie Kp PPR w Chełm ie za li­

stopad 1944 r., 21 XII 1944 r., k. 8). W edług danych za grudzień 1944 r. skład narodow ościowy PPR w pow. Chełm przedstaw iał się następująco: ogółem 633 członków partii, w tym w pow ie­ cie - 523 (legitymacji partyjnych 582), w mieście - 110; Polaków - 306, U kraińców - 321, Żydów - 6; przyrost w szeregach partii - 90, ubyło - 157, wyjechali do USRR - 147, na ziemie zachodnie - 10 (AP Lublin, KP PPR w Chełm ie, 4/V/1, Sprawozdanie KP PPR w Chełmie za grudzień 1944 r., Lublin, 2 I 1945 r., k. 9 -12).

2 7 8

W asilczuków, przesiedleńców zza Bugu, zakw aterow anych w gospodarstw ie po- ukraińskim . M otyw em zb rodni była p ra w d o p o d o b n ie chęć objęcia przez jed n e­ go z partyzantów , „W ierzbę”, Józefa Skoczylasa, g ospodarstw a po za m o rd o w a­ nych. O tym tragicznym w ydarzeniu czytam y w doniesieniu in fo rm ato ra UBP ps. „F araon” z 10 kw ietnia 1952 r.: „«Roman« dał im się napuścić [...] do za m o rd o ­ w ania rzekom o dlatego, że są U kraińcam i, ażeby osiąść n a ich gospodarstw ie. By­ ło [...] osiem osób, w tym jedn a ko b ieta w ciąży [...]. Kiedy w szystkich z tej r o ­ dziny p o m o rd o w a n o i już nik t nie żył, sam a ta ko bieta wciąż jeszcze się długo rzucała. D oły były już w y kopane, nie czekano na nią, zako pan o żyw cem ”52. Tak­ że w kw ietniu, lecz tym razem w Teratynie (gm. U chanie, pow. H rubieszów ), partyzanci oddziału AS „S okoła” d okonali n ap ad u n a do m księdza p raw o sław ­ nego. Po w targnięciu do m ieszkania zabito duchow nego, następnie zgw ałcono jego kuzynkę53. W 1945 r., być m oże też w iosną, połączone oddziały AS „Jacka”, „R om ana” i „S okoła” przeprow adziły akcję w e wsi Szpikołosy (gm. D ziekanów, pow. H rubieszów ), w trakcie której z rąk eneszetow ców zginęło p ra w d o p o d o b ­ nie ośm iu m ieszkańców n arodow ości ukraińskiej54. 20 kw ietnia w K olonii Ko­ byłki (gm. Ludw inów , pow. Lubartów ) partyzanci z oddziału AS „Szarego” za­ trzym ali jedenastu m ieszkańców n arodow ości ukraińskiej; po pobiciu kijam i dziew ięciu z nich zastrzelono, w tym m .in. M aksym a K aleńca z synem , Eliasza K unacha i K atarzynę Paw elec55.

D ochodziło rów nież do n a p a d ó w na osoby, k tó re były przew idziane na w y­ jazd do USRR albo już się n ań zdecydowały. N ależy dodać, że w ram ach p ierw ­ szego, jeszcze w tedy dobrow olnego etapu przesiedleń, w pow iecie C hełm U kra­ ińcy m asow o zgłaszali chęć w yjazdu56. N ierzad ko decydow ali się nań też aktywiści partyjni. „PPR w pow iecie liczy ok oło 5 0 0 członków, a w m ieście

oko-52 AIPN Lu, 0136/184, Karty na czyny przestępcze dokonane przez członków nielegalnej organizacji N S Z Okręgu Lubelskiego stanowiące załącznik do charakterystyki nr 117. Rok 1944-1945, s. 56; AIPN Lu, 01/703, Akta śledcze Jana Fiduta, Doniesienie inform atora ps. „Faraon”, 10 IV 1952 r., k. 149. 53 AIPN Lu, 0136/184, Karty na czyny przestępcze dokonane przez członków nielegalnej organiza­ cji N S Z Okręgu Lubelskiego stanowiące załącznik do charakterystyki nr 117. R ok 1 9 4 4-1945, s. 49. 54 AIPN Lu, 31/187, Akta sprawy Jana Fiduta, Charakterystyka Organizacji N arodow ych Sił Z broj­ nych, Hrubieszów, 4 IV 1953 r., k. 127.

55 AIPN Lu, 0136/184, Karty na czyny przestępcze dokonane przez członków nielegalnej organiza­ cji N S Z Okręgu Lubelskiego stanowiące załącznik do charakterystyki nr 117. R ok 1 9 4 4-1945, s. 61. 56 Z danych W ojewódzkiego O ddziału Państwowego Urzędu Repatriacyjnego w Lublinie na 1 X 1944 r. wynikało, że w pow. Biłgoraj, Biała Podlaska, Chełm , Hrubieszów, Krasnystaw, Kra­ śnik, Lubartów, Radzyń, Tomaszów Lubelski, W łodaw a i Zam ość mieszkało ogółem 201 818 osób narodow ości ukraińskiej, w tym na terenie najbardziej interesujących nas powiatów: Chełm - od 33 552 do 34 084 (zarejestrowanych na wyjazd między 15 X 1944 r. a 5 VII 1946 r. było ogółem 32 817 Ukraińców) i Krasnystaw - 3315 (zarejestrowanych na wyjazd było tylko 953). W ram ach dwóch pierwszych etapów akcji przesiedleńczej U kraińców do USRR, do 1 IX 1945 r. z własnej w o­ li w ojew ództw o lubelskie opuściły w sumie 125 464 osoby z ostatecznej liczby 193 420 ew akuow a­ nych do 1 VIII 1946 r. Tylko z pow iatu Chełm od 15 X 1944 r. do 25 IV 1945 r. wyjechało w su­ mie 25 677 Ukraińców. Teren pow iatu Krasnystaw do 1 VIII 1946 r. opuściło aż 2715 Ukraińców (A. Gałan, Ruchy migracyjne po II wojnie światowej w powiecie Chełm w latach 1 9 4 4-1947, „Rocz­ nik Chełm ski” 1999, t. 5, s. 256; Repatriacja czy deportacja. Przesiedlenie Ukraińców z Polski do USRR 1 9 4 4-1946, t. 1, D okum enty 1 9 4 4 -1 9 4 5 , red. E. M isiło, Warszawa 1996, s. 11 -1 2 ; Repa­ triacja czy deportacja. Przesiedlenie Ukraińców z Polski do USRR 1 9 4 4-1946, t. 2, D okum enty 1946, red. E. M isiło, Warszawa 1999, s. 357-359).

ło 120. D użo członków p artii odjeżdża w dalszym ciągu do USRR, przew ażnie n arodow ości ukraińskiej”57 - czytam y w raporcie k iero w nik a PUBP w C hełm ie skierow anym do k ierow nik a W UBP w Lublinie 9 m arca 1945 r. O tw arte p o z o ­ staje pytanie, w jakim stopniu w ynikało to z realnej chęci w yjazdu, a w jakim z działań grup partyzanckich, i to p ra w d o p o d o b n ie nie tylko AS N SZ.

30 kw ietnia 1945 r. w piśm ie skierow anym do kpt. „Szarego” k o m en d an t O kręgu Lublin m jr Z ieliński „Wujek”, oprócz inform acji o p o d p o rząd k o w an iu „w szystkich oddziałów AS w ym ienionych w p o p rzed n ich rozkazach oraz ró w ­ nież w szystkich innych, k tó re się m ogą znajdow ać n a terenie działalności p[ana] k p t.” i o charakterze zgrup ow ania - „O ddziały m ają być połączone b ezp o śred ­ nio [...], tw orząc jednolitą kom panię, ew entualnie b atalio n ” - w yraźnie zalecał: „O ddział, któ ry by się nie p o d p o rz ąd k o w ał w ydanym rozkazom trak to w ać jako bandę - dow ódca będzie oddany p o d sąd. [...] Bezwzględnie tępić w szelką sam o­ w o ln ą akcję ra b u n k o w ą - naw et na U kraińcach. B andytów natychm iast likw ido­ w ać”58. W ynika z tego, że n iek o n tro lo w an e do tej p ory akcje poszczególnych o d ­ działów AS trak to w an e były przez d ow ództw o O kręgu Lublin N S Z i „Szarego” n a ró w n i z bandyckim i. D otyczyło to w szczególności grupy „Z em sty ”, który, jak czytam y w m eld unku z 27 kw ietnia 1945 r., „nie uznaje rozkazu O kręgu, m ocą k tórego w cieliłem go do swego oddziału. Chce być zupełnie sam odzielny i tylko m ieć ze m n ą luźny ko n tak t. [...] Jak m i donoszą poszczególne placów ki, »Ze­ m sta« dotychczas rabow ał, gdzie się dało i zbijał pieniądze. Sądzę też, że tylko dlatego nie chce być zależny i m ieć k o n tro lę. Z ach ow anie jego i jego ludzi jest niżej wszelkiej krytyki - nieżołnierskie i niepo lsk ie”59. Jeżeli zaś chodziło o dzia­ łania pro w ad zo n e całym zgrupow aniem , sytuacja w yglądała zgoła inaczej, na co wskazuje przebieg akcji w W ierzchow inach, o której szerzej będę pisał dalej.

N a przełom ie kw ietnia i m aja 1945 r. w alka p arty zan tki N S Z z U kraińcam i stała się bardziej intensyw na, co należy łączyć ze stopniow ym form ow aniem zgru pow ania AS (PAS) kpt. „Szarego” i rozpoczęciem działań odw etow ych w ra ­ m ach akcji „Z a B ugiem ”. W ówczas to m iały miejsce przypadki pojedynczych i grupow ych zabójstw. Jak w ynika z d o k u m en tó w organizacyjnych N S Z , n astęp ­ nym etapem , aczkolw iek nie ostatnim , m iała być pacyfikacja W ierzchow in. O za­ istniałej sytuacji kpt. „U skok” pisał: „N SZ zapro p o n o w ały w tym czasie sk o o r­ dynow anie działań w szystkich oddziałów partyzanckich do w alki z U kraińcam i.

Z tą propozycją zw rócił się do m nie »Szary«. O dm ów iłem , w ychodząc z założe- 2 7 9 nia, że celem naszym p o w in n a być w yłącznie sam oo bron a. [...] O ddziały N SZ:

»Szarego«, »Sokoła«, »Jacka«, »Zemsty« i inne m iew ały jednak często zajścia z U kraińcam i”60.

2 m aja 1945 r. oddział AS „Szarego” (według innych źródeł AS „Z em sty”) przeprow adził akcję w e wsi Syczyn (gm. O lchow iec, pow. C hełm ), podczas której

57 AIPN Lu, 045/4, Akta PUBP w Chełm ie, R aport kierow nika PUBP w Chełm ie do kierow nika WUBP w Lublinie, 9 III 1945 r., k. 2.

58 AIPN Lu, 0136/176, Charakterystyka nr 117 nielegalnej organizacji N arodow e Siły Zbrojne

Okręg Lublin (sierpień 1944 - m aj 1947), cz. 1, s. 4 7 -4 8 .

59 AIPN Lu, 0136/177, Charakterystyka nr 117 nielegalnej organizacji N arodow e Siły Zbrojne

Okręg Lublin (sierpień 1944 - m aj 1947), cz. 2, s. 93. 60 Z. Broński „Uskok”, Pamiętnik... , s. 96.

zabito pięciu U kraińców w w ieku od 50 do 80 lat (Stefana D enisa, D ym itra W aszkiewicza, Ksenię Lew czuk, K atarzynę Stąpniak oraz żonę du chow nego p ra ­ w osław nego W olińską). Sześciu innych gospodarzy, p rzygotow anych do wyjazdu do USRR, obrabow ano. P raw dopod obnie w ieczorem „Z e m sta” w raz z od dzia­ łem przyjechał do Syczyna. Eugeniusz D udek „S ikorka” zeznał: „już nie było co robić, bo »Szary« zro b ił” . Podczas akcji oddziału „Szarego” zdarzył się p o n o ć ta ­ ki w ypadek, że jeden z jego żołnierzy „»M arynarz«, k tó ry nosił b ró d k ę i wąsy, w szedł do m ieszkania po p a, ale p o p uciekł, to on ub rał się w sutannę i zaczął chodzić po m ieszkaniu i w tym m om encie w padli jego koledzy, a nie poznając go, zaczęli go bić, nim go rozpoznali to dobrze dostał od n ich ”61. R ów nież 2 m a­ ja w Kolonii W iszniewice, podczas n ap ad u o charakterze rabu nk ow y m kolejna osoba narodow ości ukraińskiej, W łodzim ierz D uk, została zabita przez n iero z p o ­ znaną, liczącą około dziesięciu osób grupę zbrojną, k tó ra po d o k o n an iu zabój­ stw a i rab u n k u m ienia (koni, k ró w i sprzętu dom ow ego użytku) odeszła w kie­ ru n k u m iejscowości Kulik.

W nocy z 2 na 3 m aja do dom u m ieszkańca K olonii K robonosza (gm. Staw) M ichała Z asiadczuka w targnęli uzbrojeni osobnicy. Podczas n apad u zastrzelono dw unastoletniego W ładysław a Z asiadczuka, gospodarza zaś o b rab ow ano z pie­ niędzy i zapow iedziano m u pon o w n e przybycie po k w otę 3 tys. złotych. 5 m aja w M ogielnicy (gm. Siedliszcze) czterech nap astn ik ó w uzbrojonych w karabiny i pistolety m aszynow e zabiło kilku m ieszkańców, rabując ich dobytek. N ie m am pew ności, czy w obu tych przypadkach ofiaram i były osoby n aro do w o ści u k ra ­ ińskiej. N o c ą z 5 na 6 m aja do wsi Świerże przybył o koło trzydziestoosobow y oddział partyzancki, któ ry d o k o n ał rab u n k u zw ierząt h od ow lanych, koni, w o ­ zów, odzieży oraz arty k u łó w żyw nościow ych u trzech gospodarzy naro do w o ści ukraińskiej (M arcina Petruka, A nastazego P etruka i M ichała Bartosiew icza). P od­ czas n apadu zabito córkę A nastazego P etruka K atarzynę (lat 28) i jego syna Jan a (lat 14). G ospodarzom tym i ich rod zin o m polecon o, aby w ciągu trzech dni wszyscy opuścili wieś i w yjechali do USRR62.

15 m aja z m iejscowości O lchow iec u p ro w ad zo n o , a następnie pow ieszono gm innego sekretarza PPR W asyla F iedorow icza w raz z córką63. Także w iosną 1945 r. w e wsi P niów no (gm. O lchow iec) oddział AS „Z em sty ” przeprow adził akcję ekspropriacyjną w kilku gospodarstw ach u k raińsk ich 64. W spraw ozdaniu 2 8 0 k iero w nik a PUBP w C hełm ie za ten okres odnajdujem y adnotację, k tó ra w ja­ kim ś stopniu um ożliw ia odpow iedź na pytanie dotyczące spraw ców napadów :

61 AIPN Lu, 17/1249, t. 1, Akta sprawy M ariana Lipczaka i innych, Protokół przesłuchania podej­ rzanego Eugeniusza D udka z 26 VIII 1946 r. w PUBP w Chełm ie, k 145. Por. AIPN Lu, 0136/184, Karty na czyny przestępcze dokonane przez członków nielegalnej organizacji N S Z Okręgu Lubelskie­ go stanowiące załącznik do charakterystyki nr 117. Rok 1 9 4 4-1945, s. 71; AIPN Lu, 045/3, Akta PUBP w Chełm ie, Sprawozdanie dekadow e PUBP w Chełm ie do WUBP w Lublinie z pracy urzędu za okres 27 IV -7 V 1945 r., 7 V 1945 r., k. 125.

62 AIPN Lu, 045/3, Akta PUBP w Chełm ie, Sprawozdanie dekadow e PUBP w Chełmie do WUBP w Lublinie z pracy urzędu za okres 27 IV -7 V 1945 r., 7 V 1945 r., k. 125-126.

63 AIPN Lu, 045/4 , Akta PUBP w Chełmie, Akty terrorystyczne AK i N SZ od 1 I 1945 r. do

5 X 1945 r., b.d., k. 109.

64 AIPN Lu, 17/1249, t. 1, Akta sprawy M ariana Lipczaka i innych, Protokół przesłuchania podej­ rzanego Eugeniusza D udka z 26 VIII 1946 r. w PUBP w Chełm ie, k. 144.