Analiza rozwiązań z zakresu reprezentacji prawnej osób z niepełnosprawnościami

(1)

„Aktywni niepełnosprawni – narzędzia wsparcia samodzielności osób niepełnosprawnych”

Analiza rozwiązań z zakresu reprezentacji prawnej osób z niepełnosprawnościami

Małgorzata Szeroczyńska

Polskie Stowarzyszenie na rzecz Osób z Niepełnosprawnością Intelektualną

Warszawa, 2021

(2)

Analiza została przygotowana w ramach projektu:

„Aktywni niepełnosprawni – narzędzia wsparcia samodzielności osób niepełnosprawnych” przez Polskie Stowarzyszenia na rzecz Osób z Niepełnosprawnością Intelektualną (partner projektu).

Informacje o projekcie: www.wlaczeniespoleczne.pl Numer projektu: POWR.02.06.00-00-0064/19

Projekt realizowany w ramach Działania 2.6 Wysoka jakość polityki na rzecz włączenia społecznego i zawodowego osób niepełnosprawnych. Oś Priorytetowa II: Efektywne polityki publiczne dla rynku pracy, gospodarki i edukacji Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój 2014-2020.

Koordynator merytoryczny: Adam Zawisny

Członkini Zespołu Horyzontalnego: Monika Zima-Parjaszewska

(3)

SPIS TREŚCI

STANOWISKO KOMITETU DS. PRAW OSÓB

Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIAMI ... 4

POLSKA ... 32

CZECHY ... 74

IRLANDIA ... 92

KANADA – KOLUMBIA BRYTYJSKA ... 115

AUSTRALIA – WIKTORIA ... 136

PERU ... 160

WNIOSKI KOŃCOWE ... 171

(4)

Stanowisko Komitetu ds. Praw Osób z Niepełnosprawnościami

¹

Konwencja o Prawach Osób z Niepełnosprawnościami z 13 grudnia 2006 r.² (dalej Konwencja) w art. 12 poświęconym równości wobec prawa głosi wprost, że każda osoba z niepełnosprawnością, niezależnie od rodzaju i stopnia tej niepełnosprawności, ma być uznana jako podmiot praw i obowiązków oraz korzystać z takiej samej zdolności do czynności prawnej we wszystkich aspektach życia jak inne osoby. Konwencja

zobowiązuje państwa do podejmowania właściwych kroków, aby zapewnić dostęp osobom z niepełnosprawnościami do pomocy, jakiej mogą

wymagać w korzystaniu ze swojej zdolności do czynności prawnych.

Z drugiej jednak strony, państwa mają zagwarantować, iż wszystkie środki i działania odnoszące się do korzystania ze zdolności do czynności prawnych zapewnią właściwe i efektywne instrumenty stanowiące ochronę przed nadużyciami, zgodnie z międzynarodowym ustawodawstwem

dotyczącym praw człowieka. Owe instrumenty ochronne mają być podejmowane w poszanowaniu praw, woli i preferencji danej osoby,

zapobiegając konfliktowi interesów i wywieraniu nieuzasadnionego wpływu na osobę z niepełnosprawnością. Mają być proporcjonalne i dopasowane do okoliczności, w jakich dana osoba się znajduje, oraz stosowane

w możliwie krótkim okresie i podlegać regularnej rewizji przez kompetentny i bezstronny organ lub władze sądownicze. W ramach realizacji swojej zdolności do czynności prawnych wszystkie osoby

z niepełnosprawnością mają mieć zapewniony równy dostęp do posiadania lub dziedziczenia własności, sprawowania kontroli nad własnymi finansami oraz dostępu do pożyczek bankowych, kredytów hipotecznych i innych form kredytów finansowych, na równych zasadach z innymi obywatelami, i nie wolno ich arbitralnie pozbawiać własności.

1 Opracowanie stanowi aktualizację artykułu M. Szeroczyńskiej, Stanowisko Komitetu Praw Osób z Niepełnosprawnościami ONZ w sprawie zdolności do czynności prawnych osób z niepełnosprawnościami, Szkoła Specjalna, 2015, nr 1, s. 70-77; stan prawny na 23 stycznia 2021 r.

2 Dz. U. z 2012 r. poz. 1169.

(5)

Przepis ten powinien być rozumiany jako nakaz stosowania metod

supported-decision-making, wspierających osoby z niepełnosprawnościami przy realizacji ich zdolności do czynności prawnych³. Za sprzeczne z tym przepisem uznaje się natomiast wszelkie formy opiekuńcze, zgodnie z którymi opiekun podejmuje decyzję za osobę z niepełnosprawnością w jej imieniu (substitute-decision-making). Oczywiste jest, iż

bezterminowe ubezwłasnowolnienie całkowite stanowi pogwałcenie prawa osób z niepełnosprawnościami do realizacji własnej zdolności do czynności prawnych. Takie stanowisko wynika wprost z dokumentów Komitetu Praw Osób z Niepełnosprawnościami ONZ (dalej Komitet).

Na posiedzeniu 31 marca – 11 kwietnia 2014 r. Komitet przyjął Ogólny Komentarz nr 1 (dalej Komentarz) w całości poświęcony interpretacji art.

12 Konwencji⁴. W Komentarzu Komitet jednoznacznie stwierdził, iż

wszystkie instytucje prawne odbierające osobom z niepełnosprawnościami zdolność do czynności prawnych albo ograniczające je w tej zdolności muszą zostać zniesione, przy czym państwo ma obowiązek zwalczać nie tylko formalne instytucje substitute-decision-making, ale także

nieformalne przejawy odbierania osobom z niepełnosprawnościami prawa do samodecydowania. Niezbędne jest zapewnienie traktowania osób z niepełnosprawnościami na równych zasadach z pozostałymi osobami we wszystkich dziedzinach życia i prawa, w tym także w kwestiach

związanych z wyrażaniem zgody na leczenie, również psychiatryczne.

Każde leczenie przymusowe Komitet uznał za sprzeczne z art. 12 Konwencji.

Rozwiewając wszystkie wątpliwości, w Komentarzu wprost wskazano, że pod pojęciem „legal capacity” w art. 12 Konwencji rozumie się zarówno bycie podmiotem praw i obowiązków, jak i podejmowanie działań

o znaczeniu prawnym w ramach realizacji tych praw i wywiązywania się z obowiązków, co odpowiada łącznie zdolności prawnej i zdolności do

3 M. Bach, Supported Decision Making under Article 12 of the UN Convention on the Rights of Persons with Disabilities. Questions and Challenges, Notes for Presentation to Conference on Legal Capacity and Supported Decision Making Parents’ Committee of Inclusion Ireland Athlone, Ireland – November 3, 2007, str. 3.

4

https://tbinternet.ohchr.org/_layouts/15/treatybodyexternal/Download.aspx?symbolno=

CRPD/C/GC/1&Lang=en (dostęp 21 stycznia 2021 r.).

(6)

czynności prawnych. W Komentarzu rozróżniono między „legal capacity”

a „mental capacity”, definiując tę ostatnią jako faktyczną możność do podejmowania samodzielnych świadomych decyzji i wskazując, że nawet brak tej możności czy ograniczenia w niej, nie stanowią podstawy do odebrania danej osobie prawnej zdolności do czynności prawnych, czy do ograniczenia w tej zdolności. Według Komitetu zdolność do czynności prawnych, a więc uznanie, że można podejmować samodzielne decyzje o znaczeniu prawnym, przysługuje każdej osobie przez sam fakt jej

człowieczeństwa i nic nie stanowi usprawiedliwienia, by ją w tej zdolności ograniczać, a tym bardziej ją odebrać. Obowiązkiem państwa jest, według Komentarza, zapewnienie wsparcia w korzystaniu z tej zdolności, przy czym wsparcie nie może w żaden sposób ograniczać osoby w jej

samodzielności, ale stanowić dla niej pomoc – wystarczającą i konieczną – na tych etapach procesu decyzyjnego, na których jej potrzebuje. Owo wsparcie może być formalne albo nieformalne. Przede wszystkim ma ono być zindywidualizowane, dostosowane w swojej formie i nasileniu do danej osoby i z zasady oparte na wyborze przez nią osoby lub podmiotu

wspierającego. Należy przy tym respektować życzenie osoby

z niepełnosprawnością podejmowania wszelkich albo danych decyzji samodzielnie, bez jakiegokolwiek wsparcia.

Ponadto, wsparcie ma być udzielane na zasadach równości, bez dyskryminacji, zgodnie z regułami uniwersalnego projektowania

i racjonalnego dostosowania, stanowiącymi zasady realizacji wszystkich praw zawartych w Konwencji. Przykładowo, według Komitetu, takie wsparcie może polegać na zobowiązaniu banków i innych instytucji, tak publicznych, jak i prywatnych, do przekazywania wszystkim klientom informacji dostępnym językiem (np. w systemie easy-to-read) oraz

komunikacji z nimi metodą dostosowaną do sposobu porozumiewania się danego klienta (także w języku migowym czy w systemie alternatywnym), również za pomocą nieformalnego tłumacza. Dodatkowo osobom

z niepełnosprawnościami zapewnić należy czas do podejmowania decyzji i promować wprowadzanie w różnych sferach życia mechanizmów

planowania na przyszłość (advanced planning mechanisms).

Komentarz nakazuje wprowadzenie odpowiednich zabezpieczeń dla ochrony osób z niepełnosprawnościami przed nadużyciami przy

korzystaniu przez nie ze zdolności do czynności prawnych. Jednakże żadną miarą owa ochrona nie może ich ograniczać w ich niezależności

(7)

i samodzielności, ma jedynie gwarantować poprawność udzielanego wsparcia, tak by prawa podmiotowe, wola i preferencje danej osoby były faktycznie respektowane. Komitet nie mówi tu o specjalnych formach ochrony dla osób z niepełnosprawnościami, ale o korzystaniu z ochrony przed nadużyciami dostępnej dla wszystkich osób na zasadach równości.

Komentarz podkreśla, że tak naprawdę chodzi o ochronę przed przemocą, wprowadzaniem w błąd i manipulacją, a więc takimi zjawiskami, jakim może podlegać każdy w procesie podejmowania decyzji prawnych. Stąd też ochrona dla wszystkich ma być identyczna. Nie chodzi tu o ochronę osób z niepełnosprawnościami przed błędnymi decyzjami, gdyż każdy, także te osoby, mają prawo do błędu i ryzyka, jako nieodzownych elementów samodzielnego niezależnego życia.

Komentarz podkreśla obowiązek uchylenia przepisów

o ubezwłasnowolnieniu czy opiece, a więc wszystkich instytucji substitute- decision-making, oraz zastąpienia ich różnymi formami supported-

decision-making. Wyraźnie wskazuje, że samo wprowadzenie systemu supported-decision-making przy równoczesnym pozostawieniu instytucji substitute-decision-making nie wypełnia wymogów art. 12 Konwencji. Co więcej, zawiera wymogi minimum, które musi spełniać prawidłowy system supported-decision-making. Przede wszystkim, nie może on

przeregulować życia osób z niepełnosprawnościami. Ponadto formy supported-decision-making mają być dostępne dla wszystkich

potrzebujących wsparcia, nie tylko dla osób z niepełnosprawnościami, a podstawą udzielenia wsparcia nie może być ocena faktycznej zdolności mentalnej. Państwo ma obowiązek stworzyć nowe niedyskryminujące przesłanki uzasadniające udzielenie tego rodzaju wsparcia. Także fakt, że dana osoba potrzebuje bardzo dużą ilość wsparcia, nie może stanowić podstawy do odmowy zapewnienia jej tego wsparcia, gdyż byłby to przejaw dyskryminacji. Wszystkie formy wsparcia mają bazować na indywidualnych wyborach i preferencjach osoby wspieranej, a nie na jej obiektywnie ocenianym interesie. Sposób komunikacji, nawet przy systemach zrozumiałych tylko dla kilku osób, nie może stanowić bariery przy udzielaniu wsparcia. Działania podejmowane przez osobę udzielającą wsparcia muszą być uznawane przez wszystkie podmioty i instytucje, ale także te podmioty i instytucje powinny mieć możliwość podważania tych działań, jeśli uznają, że osoba wspierająca nie działa zgodnie z życzeniami i preferencjami osoby wspieranej. Według Komentarza państwo ma

(8)

obowiązek zapewnienia, w szczególności dla osób samotnych

i pozbawionych naturalnego wsparcia rodziny i kręgu bliskich, możliwości dostępu do wsparcia w podejmowaniu decyzji osób trzecich i to w takich sposób, by generowało po stronie osoby wspieranej kosztów, albo

generowało jedynie koszty minimalne. Korzystanie ze wsparcia przy podejmowaniu decyzji według Komentarza nie może stanowić

uzasadnienia do ograniczeń w innych prawach podmiotowych, w tym prawach wyborczych (które żadną miarą nie mogą być ograniczone, ani tym bardziej odebrane niezależnie od rodzaju i stopnia niepełnosprawności danej osoby), w prawach do wykonywania danego zawodu (w tym także zawodów prawniczych), w prawach do wolności, w prawach do wyrażania zgody albo sprzeciwu na leczenie, a także w prawach do małżeństwa czy posiadania rodziny i prokreacji oraz wychowywania dzieci. Wszystkie osoby z niepełnosprawnością, także objęte wsparciem w podejmowaniu decyzji, mają mieć zapewnione dostęp do sądu i samodzielność

w występowaniu jako strona postępowania sądowego oraz prawo do osobistego bronienia przed sądem swoich racji. Niedopuszczalne jest więc wprowadzenie przymusowej reprezentacji sądowej, ani przez osobę

wspierającą (czy wręcz opiekuna), ani nawet przez pełnomocnika

prawnego. Z drugiej jednak strony, państwa mają obowiązek zapewnić dla osoby z niepełnosprawnością łatwy dostęp do reprezentacji przez

prawnika, o ile dana osoba sobie takiej reprezentacji życzy, jednakże na zasadach równych z innymi. Dodatkowo Komentarz jako zasadę

wprowadza, że osoba wspierana musi mieć zagwarantowaną możliwość odmówienia wsparcia oraz na każdym etapie zakończenia albo zmiany relacji z osobą czy osobami wspierającymi, zarówno jeśli chodzi o wybór tej osoby czy osób, jak i zakres lub sposób udzielanego wsparcia.

Według Komentarza reguła stopniowej realizacji poszczególnych praw wynikających z Konwencji zawarta w art. 4 ust. 2 Konwencji nie dotyczy art. 12 Konwencji. Komitet uznaje, iż całkowite zniesienie instytucji substitute-decision-making oraz wprowadzenie form supported-decision- making zgodnych z powyższymi standardami, ma być natychmiastowe, gdyż pełna zdolność do czynności prawnych jest warunkiem niezbędnym do korzystania z pozostałych praw i wolności człowieka.

Problem odbierania lub ograniczania osobom z niepełnosprawnościami zdolności do czynności prawnych stał się przedmiotem analiz Komitetu

(9)

przy okazji kolejnych wniosków końcowych do sprawozdań poszczególnych państw z realizacji Konwencji⁵.

Pierwszym ocenionym przez Komitet państwem, a jednocześnie pierwszym państwem, który został jednoznacznie potępiony za obowiązujące w nim przepisy dotyczące ograniczania zdolności do czynności prawnych osób z niepełnosprawnościami, była Tunezja. Wnioski końcowe zgłoszone przez Komitet do sprawozdania Tunezji z posiedzenia 11-15 kwietnia 2011 r.

zawierają wskazanie do podjęcia kroków zmierzających do zastąpienia przepisów o opiece i kurateli regulacją wprowadzającą system

wspieranego podejmowania decyzji.

Analogiczny tekst powtórzony został przez Komitet na posiedzeniu 19-23 września 2011 r. w konkluzjach do sprawozdania Hiszpanii. Komitet

rekomendował, by dokonano odpowiednich zmian prawnych zmierzających do usunięcia środków odbierających lub ograniczających osobom

z niepełnosprawnościami zdolność do czynności prawnych oraz mających na celu wprowadzenie środków prawnych pozwalających na zapewnienie im wsparcia w podejmowaniu decyzji przy pełnym poszanowaniu

autonomii, woli i preferencji życiowych. Niestety konkluzje te nie zmieniły się we wnioskach końcowych do połączonego sprawozdania drugiego i trzeciego Hiszpanii, które zostały przyjęte na posiedzeniu 11 marca – 5 kwietnia 2019 r.

Jeszcze wyraźniej wypowiedział się Komitet na posiedzeniu 16-20 kwietnia 2012 r. w konkluzjach do raportu Peru. Wskazał wprost, iż ówczesne

przepisy konstytucji i prawa cywilnego, które ustanawiały

ubezwłasnowolnienie całkowite (judicial interdiction) były sprzeczne z art.

12 Konwencji i powinny zostać uchylone.

Analogicznie stwierdził Komitet w wnioskach końcowych do raportu Argentyny wydanych na posiedzeniu 17-28 września 2012 r. Komitet ocenił w tym wypadku nie tylko prawo ówcześnie obowiązujące, ale także projekty będące wtedy w procesie legislacyjnym, jednoznacznie żądając do państwa, by podjęło kroki zmierzające do usunięcia z nich instytucji ubezwłasnowolnienia całkowitego. Wskazał też na konieczność szkolenia

5 Wszystkie wnioski końcowe Komitetu do sprawozdań państw za stroną:

https://tbinternet.ohchr.org/_layouts/15/treatybodyexternal/TBSearch.aspx?Lang=en&TreatyID=4&DocTypeID

=5 (dostęp 22-23 stycznia 2021 r.).

(10)

sędziów w zakresie prawno-człowieczego podejścia do niepełnosprawności, by zachęcić ich do orzekania o objęciu osoby z niepełnosprawnością, która potrzebuje wsparcia, formami opieki asystenckiej zamiast ustanawiania dla nich opieki czy kurateli.

Kompletny brak instytucji wsparcia w podejmowaniu decyzji dla osób z niepełnosprawnościami stwierdził Komitet w przypadku Chin we wnioskach końcowych do raportu krajowego przyjętych na tym samym posiedzeniu. Podobnie jak w poprzednich przypadkach, Komitet wezwał Chiny do zastąpienia opieki substytucyjnej systemem wspieranego

podejmowania decyzji, tak aby każda osoba miała uznaną swoją zdolność prawną i możliwość korzystania z niej, ale także by miała dostęp w razie konieczności do adekwatnej pomocy w korzystaniu ze zdolności do

czynności prawnych, przy czym pomoc ta ma respektować jej autonomię, wolę i preferencje oraz być dostosowana do jej potrzeb.

Także na tym samym posiedzeniu Komitet docenił z kolei wysiłek Węgier, by wprowadzić wspomagane podejmowanie decyzji do porządku prawnego w ramach będącego wówczas na etapie projektu nowego kodeksu

cywilnego. Mimo tej pochwały Komitet wytknął Węgrom, że pragnęli

pozostawić możliwość ograniczania zdolności do czynności prawnych osób z niepełnosprawnościami. Zarekomendował wykorzystanie procesu

legislacyjnego do całkowitego odejścia od substytucyjnych form pomocy, wskazując wprost, że jedynie model wspieranego podejmowania decyzji, bez ograniczania w żadnym stopniu zdolności do czynności prawnych osób z niepełnosprawnościami wypełnia wymogi art. 12 Konwencji. Tak więc samo wprowadzenie instytucji wspieranego podejmowania decyzji przy pozostawieniu, nawet zawężonej podmiotowo, przedmiotowo i czasowo możliwości ograniczania zdolności do czynności prawnych z powodu niepełnosprawności jest według Komitetu niewystarczające, by spełnić wymagania art. 12 Konwencji⁶. Niestety w Raporcie z postępowania na podstawie art. 6 Protokołu Dodatkowego dotyczącego Węgier

6 S. Gurbai, Ograniczanie czy respektowanie zdolności do czynności prawnych osób dorosłych z niepełnosprawnościami, w: D. Pudzianowska (red.), Prawa osób

z niepełnosprawnością intelektualną lub psychiczną w świetle międzynarodowych instrumentów ochrony praw człowieka, Warszawa, 2014, s. 86.

(11)

opublikowanym 17 września 2020 r.⁷ Komitet stwierdził w tym kraju następujące naruszenia art. 12 Konwencji: 1) obowiązywanie przepisów prawa cywilnego pozwalających na ubezwłasnowolnienie częściowe i całkowite, 2) dużą liczbę (ponad 55 tyś.) osób ubezwłasnowolnionych z zasadniczą przewagą ubezwłasnowolnionych całkowicie, 3) procentowy wzrost ubezwłasnowolnień od czasu ratyfikacji Konwencji (o 14%), 4) odebranie znacznej liczbie osób z niepełnosprawnościami prawa do

głosowania⁸, 5) oparcie sądowych decyzji o ubezwłasnowolnieniu przede wszystkim na kryteriach medycznych, 6) bardzo niski wskaźnik uchyleń ubezwłasnowolnienia po obligatoryjnej okresowej kontroli sądowej, 7) nieadekwatny do wymogów Konwencji system wspieranego podejmowania decyzji, zakotwiczony w ubezwłasnowolnieniu, 8) orzeczenie Sądu

Najwyższego, że ubezwłasnowolnienie stanowi środek ochrony osób

z niepełnosprawnościami zgodny z Konwencją wskazujące na brak woli do likwidacji ubezwłasnowolnienia. Rekomendacje tego raportu były

analogiczne do większości wniosków końcowych do sprawozdań

krajowych: likwidacja wszelkich form ubezwłasnowolnienia; wprowadzenie dostępnych mechanizmów wpieranego podejmowania decyzji

z poszanowaniem woli osoby wspieranej, także w zakresie odmowy

przyjęcia albo woli zakończenia wsparcia; szkolenia dla profesjonalistów;

wypracowanie dobrych praktyk wsparcia we współpracy z organizacjami pozarządowymi; przywrócenie wszystkim osobom

z niepełnosprawnościami praw wyborczych.

Kolejnym państwem, które zostało jednoznacznie potępione przez Komitet za brak jakichkolwiek form wsparcia w podejmowaniu decyzji dla osób z niepełnosprawnościami, był Paragwaj (konkluzje do sprawozdania krajowego z posiedzenia 15-19 kwietnia 2013 r.). Komitet zażądał nie tylko zmiany przepisów z systemu subsitute-decision-making na system supported-decision-making, ale wręcz przywrócenia wszystkim osobom

7

https://tbinternet.ohchr.org/_layouts/15/treatybodyexternal/TBSearch.aspx?Lang=en&Tr eatyID=4&DocTypeCategoryID=7 (dostęp 23 stycznia 2021 r.).

8 Kwestia ta została potępiona przez Komitet już w 2013 r. w Komunikacie 4/2011 w sprawie ze skargi Zsolt Bujdosó, Jánosné Ildikó Márkus, Viktória Márton, Sándor Mészáros, Gergely Polk and János Szabó, https://juris.ohchr.org/search/results (dostęp 23 stycznia 2021 r.).

(12)

ubezwłasnowolnionym zdolności do czynności prawnych, tak by mogły korzystać z pełni przysługujących im praw podmiotowych.

Na następnym posiedzeniu 2-13 września 2013 r. Komitet pochwalił Austrię za wprowadzenie pilotażowego projektu wspieranego

podejmowania decyzji. Równocześnie wprost określił ówczesne austriackie przepisy prawa cywilnego o opiece jako przestarzałe, a za niedopuszczalne uznał, że wobec większości z 55 tysięcy osób znajdujących się wtedy pod opieką obejmowała ona wszystkie sfery ich życia. Komitet także ten kraj zachęcił do prowadzenia szkoleń, w tym dla sędziów, promujących system wspieranego podejmowania decyzji, tak by ówczesny projekt pilotażowy stał się powszechnie obowiązującą praktyką.

Na tym samym posiedzeniu Komitet również pozytywnie skomentował zmiany wprowadzane w Australii w kierunku zapewnienia wszystkim

osobom z niepełnosprawnościami pełnej zdolności do czynności prawnych.

Negatywnie jednak odniósł się do założeń nowelizacji, by pozostawić pewne formy substitute-decision-making, oraz wezwał, by wykorzystać ówczesny proces legislacyjny do całkowitej likwidacji tego rodzaju

instytucji. Niestety konkluzje te nie zmieniły się w wnioskach końcowych do połączonego drugiego i trzeciego sprawozdania Australii, przyjętych przez Komitet na posiedzeniu 26 sierpnia – 20 września 2019 r.

Dużo bardziej pozytywną opinię Komitetu otrzymała Szwecja na

posiedzeniu 31 marca – 11 kwietnia 2014 r. Komitet docenił, że prawo szwedzkie nie przewiduje żadnych form ubezwłasnowolnienia. Jednakże wskazał na ryzyko, że wyznaczanie powiernika⁹ może stanowić

niedopuszczalny Konwencją przejaw substitute-decision-making i wezwał do zaprzestania wydawania tego typu orzeczeń. Wyraźnie wskazał też, że

9 Według prawa szwedzkiego powiernika wyznacza sąd dla osoby, która nie jest w stanie samodzielnie decydować w wybranych kwestiach. Wyznaczając powiernika sąd wyznacza mu enumeratywnie zakres kompetencji w zależności od potrzeb osoby

z niepełnosprawnością. W zakresie wskazanym przez sąd osoba z niepełnosprawnością traci zdolność do czynności prawnych i w tych sprawach może w jej imieniu działać jedynie powiernik; M. Szeroczyńska, Ubezwłasnowolnienie i alternatywne formy pomocy w realizowaniu zdolności do czynności prawnych osób z niepełnosprawnością

intelektualną, w regulacjach międzynarodowych oraz w prawie obym, na przykładzie Estonii, Niemiec, Szwecji, Wielkiej Brytanii i Kanady (stanu Manitoba), w: K. Kędziora (red.), Jeśli nie ubezwłasnowolnienie, to co? Prawne formy wsparcia dla osób

z niepełnosprawnością intelektualną, Warszawa, 2012, s. 48.

(13)

prawo do samodzielnego podejmowania decyzji obejmuje również prawo do wycofania zgody na leczenie, do głosowania, do małżeństwa, do występowania przed sądami i do pracy.

Na tym samym posiedzeniu Komitet zachęcił z kolei Kostarykę do przyjęcia projektu ustawy o autonomii osobistej osób

z niepełnosprawnościami oraz wskazał na konieczność uchylenia przepisów konstytucyjnych i prawa cywilnego dotyczących ubezwłasnowolnienia

i niepoczytalności. Tak jak we wszystkich poprzednich wnioskach końcowych do sprawozdań krajowych wskazał na system supported- decision-making jako na jedyną formę wsparcia zgodną z art. 12 Konwencji, a także podkreślił znaczenie autonomii w kwestiach związanych z wycofaniem zgody na leczenie, udziałem w wyborach, małżeństwem, występowaniem przed sądami i pracą. Ponadto, potępił ograniczenia osób z niepełnosprawnościami w dostępie do usług

bankowych oraz zobowiązał państwo do zapewnienia równości traktowania w zakresie zawierania pożyczek i kredytów oraz hipotek, a także innych umów finansowych.

Kolejnym krajem potępionym za brak jakichkolwiek form wsparcia w podejmowaniu decyzji oraz poprzestawanie jedynie na instytucjach substitute-decision-making był Azerbejdżan. Na tym samym posiedzeniu, na którym przyjęte zostały konkluzje wobec Szwecji i Kostaryki, Komitet z uporem powtórzył, że tego typu regulacje są nie do przyjęcia w świetle art. 12 Konwencji.

Identyczne stwierdzenie skierował na posiedzeniu 2-13 września 2014 r.

wobec Salwadoru, w szczególności potępiając możliwość

ubezwłasnowolnienia osób z niepełnosprawnością wzroku lub słuchu, a także ustawową niemożność wykonywania przez osoby z tego typu niepełnosprawnościami, nawet mające pełną zdolność do czynności prawnych, zawodu notariusza. Niestety we wnioskach końcowych do połączonego drugiego i trzeciego sprawozdania tego kraju, przyjętych na posiedzeniu 26 sierpnia – 20 września 2019 r., Komitet nie odnotował żadnych pozytywnych zmian w tym zakresie.

Na posiedzeniu 15 września – 3 października 2014 r. przyjęte zostały konkluzje końcowe dotyczące sprawozdania Belgii, w których Komitet docenił ówczesne próby nowelizacji przepisów regulujących zdolność do czynności prawnych, jednakże z niepokojem wskazał, że pozostawały one

(14)

wierne regulacjom substitute-decision-making i nie zakładały

wprowadzenia wspieranego podejmowania decyzji. Rekomendował więc wprowadzenie nowelizacji zgodnie z Komentarzem nr 1 i alokowanie wystarczających środków finansowych i ludzkich, by zapewnić

funkcjonowanie mechanizmów wsparcia przy podejmowaniu decyzji oraz umożliwić sądom orzekanie zgodnie z wymaganą przez prawo zasadą indywidualizacji.

Równie surowo ocenione zostało ustawodawstwo Danii w konkluzjach przyjętych na tym samym posiedzeniu. Komitet nakazał wprowadzenie regulacji dotyczących wspomaganego podejmowania decyzji

z poszanowaniem praw osobistych, woli i preferencji osoby

z niepełnosprawnością, zapewnienie jej prawa do wyrażenia zgody albo sprzeciwu na proponowane leczenie, dostępu do sądu, prawa wyborczego, prawa do małżeństwa i do pracy.

Na tym samym posiedzeniu Komitet przyjął także wnioski końcowe do sprawozdania Korei, w których z niepokojem ocenił, że nowe

ustawodawstwo (z 2013 r.) pozwalało na trwałą reprezentację osoby z niepełnosprawnością zarówno w sprawach majątkowych, jak

i osobistych. Zalecił wprowadzenie mechanizmów wspieranego

podejmowania decyzji zgodnie z Komentarzem nr 1, z poszanowaniem woli i preferencji osób z niepełnosprawnościami, w tym także w zakresie wyboru miejsca zamieszkania. Wskazał na konieczność szkolenia w tym zakresie sędziów i pracowników socjalnych, we współpracy

z organizacjami działającymi na rzecz osób z niepełnosprawnościami.

Analogiczne zalecenie otrzymała Nowa Zelandia, wytyczne końcowe do sprawozdania której przyjęto na tym samym posiedzeniu. Komitet jednakże z zadowoleniem przyjął jej działania na rzecz wprowadzenia mechanizmów wspomaganego podejmowania decyzji, zalecając jak najszersze ich wprowadzenie.

W wnioskach końcowych do sprawozdania Meksyku przyjętych na tym samym posiedzeniu, Komitet podkreślił sprzeczność z Konwencją braku możliwości uchylenia ubezwłasnowolnienia całkowitego albo częściowego osoby z niepełnosprawnością. Podkreślił również brak świadomości

społecznej odnośnie do niechęci władz wdrożenia art. 12 Konwencji zgodnie z Komentarzem nr 1. Zalecił wstrzymanie wszystkich prac nowelizacyjnych, które miałby utrzymać istniejący system w mocy.

(15)

Nakazał podjęcie prac nad likwidacją wszelkich form ograniczania

zdolności do czynności prawnych osób z niepełnosprawnościami, a także rozpoczęcie szkolenia organów władzy i społeczeństwa na temat prawa do pełnej zdolności do czynności prawnych osób z niepełnosprawnościami.

Ostatnim krajem, wnioski końcowe do sprawozdania którego przyjęto na tym posiedzeniu, by Ekwador. Także w wypadku tego kraju Komitet potępił istniejące mechanizmy pozbawiania i ograniczania zdolności do czynności prawnych i brak planów na wprowadzenie mechanizmów wspieranego podejmowania decyzji. Zalecił stworzenie grupy osób, z udziałem organizacji pozarządowych działających na rzecz osób

z niepełnosprawnościami, której zadaniem będzie przygotowanie projektu nowelizacji prawa w kierunku pełnej realizacji Konwencji w tym zakresie.

Niestety ocena stanu prawnego nie uległa zmianie we wnioskach

końcowych do połączonego sprawozdania drugiego i trzeciego Ekwadoru, które Komitet przyjął na posiedzeniu 26 sierpnia – 20 września 2019 r.

Z kolei na posiedzeniu 25 marca – 17 kwietnia 2015 r. przyjęte zostały wnioski końcowe do sprawozdania Chorwacji, w którym Komitet

z niepokojem przyjął, że Trybunał Konstytucyjny tego kraju zawiesił nowe prawo rodzinne, które miało zlikwidować ubezwłasnowolnienie całkowite.

Z tego powodu, jak mantrę, przypomniał o konieczności wprowadzenia jak najszerszego systemu wspomaganego podejmowania decyzji zgodnie z Komentarzem nr 1, celem poszanowania praw osób

z niepełnosprawnościami, ich autonomii i woli. Powtórzył też za

poprzednimi konkluzjami zasadność prowadzenia szkoleń w tym zakresie oraz udziału organizacji pozarządowych działających na rzecz osób

z niepełnosprawnościami w procesie legislacyjnym i w polityce.

W przyjętych na tym samym posiedzeniu końcowych wnioskach do sprawozdania Dominikany, Komitet jednoznacznie uznał za sprzeczną z Konwencją instytucję ubezwłasnowolnienia pozwalającą na decydowanie wbrew woli osoby z niepełnosprawnością, jak również istniejącą

w kodeksie cywilnym tego kraju przestarzałą nomenklaturę. Ponowił swoje wezwanie do wprowadzenia mechanizmów zgodnie z Komentarzem nr 1, w szczególności konieczność uznania pełnej zdolności do czynności

prawnych wszystkich osób z niepełnosprawnościami.

Podobną ocenę otrzymał na tym samym posiedzeniu niemiecki kodeks cywilny i regulowana przez niego opieka prawna. Komitet zalecił Niemcom

(16)

wyeliminowanie wszystkich form substitute-decision-making, rozwinięcie profesjonalnych standardów wspieranego podejmowania decyzji oraz szerokie prowadzenie szkoleń w tym zakresie, nie tylko dla prawników czy pracowników socjalnych, ale także choćby dla lekarzy i całego

społeczeństwa.

Na tym samym posiedzeniu Komitet wyraził także głębokie zaniepokojenie prawem Mongolii i istniejącym w tym kraju trwałym

ubezwłasnowolnieniem, całkowicie sprzecznym z art. 12 Konwencji i Komentarzem nr 1. Zalecił uznanie zdolności do czynności prawnych wszystkich osób z niepełnosprawnościami, także w zakresie

samodzielności w podejmowaniu decyzji, gdzie i z kim chcą mieszkać, czy jak chcą spędzać wolny czas. Także w tych konkluzjach pojawiło się

zalecenie prowadzenia szkoleń na temat mechanizmów wspomaganego podejmowania decyzji.

Identyczny niepokój wzbudziło w Komitecie na tym samym posiedzeniu prawo rodzinne Turkmenistanu, w szczególności informacje o braku

mechanizmów ochrony osób ubezwłasnowolnionych w przypadku nadużyć.

Komitet tradycyjnie zalecił przejście z systemu substitute-decision-making na system wspieranego podejmowania decyzji, zawierający transparentne środki ochrony.

Zbliżone zalecenia na tym samym posiedzeniu otrzymały Wyspy Cooka, by uchylić wszystkie przepisy umożliwiające ubezwłasnowolnienie, a także rozwinąć mechanizmy wspieranego podejmowania decyzji na poziomie lokalnym.

Na tym samym posiedzeniu przyjęte zostały też końcowe wnioski do sprawozdania Czech. Komitet negatywnie ocenił ówcześnie obowiązującą w tym kraju możliwość ubezwłasnowolnienia częściowego i wezwał do nowelizacji kodeksu cywilnego w kierunku uznania pełnej zdolności do czynności prawnych wszystkich osób z niepełnosprawnościami oraz do zwiększenia dostępu do świadczeń wpieranego podejmowania decyzji.

Na posiedzeniu 17 sierpnia – 4 września 2015 r. przyjęto m.in. wnioski końcowe do sprawozdania UE. Komitet przyjmując do wiadomości, że zdolność do czynności prawnych nie leży w kompetencji legislacyjnej UE, zalecił przede wszystkim wprowadzenie mechanizmów zapewniających, by wszystkie osoby pozbawione albo ograniczone w tej zdolności na

podstawie prawa krajowego mogły wykonywać uprawnienia wynikające

(17)

z prawa unijnego. Zalecił Unii także wzmożoną działalność w zakresie zbierania statystyk, a także informacji o dobrych praktykach wspieranego podejmowania decyzji i ich promowania wśród państw członkowskich.

Na tym samym posiedzeniu przyjęto też wnioski końcowe do

sprawozdania Brazylii, w których Komitet wyraził zaniepokojenie, że wprowadzone mechanizmy wspomaganego podejmowania decyzji

wymagają zatwierdzenia przez sąd i nie stawiają na pierwszym miejscu autonomii, woli i preferencji osoby wspieranej. Zalecił usunięcie

wszystkich pozostałych jeszcze instytucji substitute-decision-making, a także nakazał poinformowanie osób na tamtą datę

ubezwłasnowolnionych o istnieniu nowych przepisów i zagwarantowaniu im możliwości skorzystania z mechanizmów wspieranego podejmowania decyzji przy pełnym uwzględnieniu ich autonomii, życzeń i preferencji.

Jeśli chodzi o przyjęte na tym samym posiedzeniu końcowe wnioski do sprawozdania Mauritiusa, to Komitet przede wszystkim okazał

zaniepokojenie faktem pozbawienia praw osób przebywających w instytucjach, w tym prawa do głosowania, zawierania umów, decydowania o swoim leczeniu, małżeństwa czy dostępu do sądu, co jednoznacznie narusza Konwencję. Zalecił likwidację wszelkich form ubezwłasnowolnienia i opieki i wprowadzenie mechanizmów zgodnych z Komentarzem nr 1.

W wnioskach końcowych przyjętych na tym samym posiedzeniu do sprawozdania Kenii, Komitet potępił nie tylko prawne formy

ubezwłasnowolnienia, ale także praktykę tego typu nieformalnych zachowań, prowadzącą do pełnej opieki nad osobami

z niepełnosprawnościami sprawowanej przez rodzinę, która podejmuje wszelkie decyzje, nawet te codzienne, dotyczące jedzenia, mieszkania czy spadkobrania. Zalecił wyeliminowanie zarówno wszystkich przepisów dotyczących ubezwłasnowolnienia, jak i praktyki mającej taki skutek.

Zachęcił do wspierania projektów mających na cel stworzenie systemów wspieranego podejmowania decyzji oraz prowadzenie działań

uświadamiających społeczeństwo w tym przedmiocie.

W przyjętych na tym samym powiedzeniu wnioskach końcowych do sprawozdania Kataru, Komitet potępił wszelkie ograniczenia w prawach osób z niepełnosprawnościami, w tym do głosowania, małżeństwa,

posiadania rodziny, wyrażania zgody albo sprzeciwu na leczenie, dostępu

(18)

do sądu, a także decydowania, gdzie i z kim się mieszka. Zalecił

tradycyjnie likwidację wszelkich form ubezwłasnowolnienia i wprowadzenie regulacji zgodnych z Komentarzem nr 1.

Jeśli chodzi o wnioski końcowe do sprawozdania Gabonu, przyjęte na tym samym posiedzeniu, to także w tym wypadku Komitet potępił wszystkie formy ubezwłasnowolnienia i pozbawiania praw podmiotowych osób z niepełnosprawnościami, a także całkowity brak mechanizmów

wspomaganego podejmowania decyzji. Zalecił, jak w innych wnioskach końcowych, likwidację tak ubezwłasnowolnienia całkowitego, jak

i częściowego, uznanie pełnej zdolności do czynności prawnych wszystkich osób z niepełnosprawnościami oraz przyjęcie rozwiązań wspomaganego podejmowania decyzji.

Ostatnimi wnioskami końcowymi przyjętymi na tym posiedzeniu były konkluzje do sprawozdania Ukrainy, które nie odbiegały treściowo od wniosków dotyczących Gabonu.

Na posiedzeniu 29 marca – 21 kwietnia 2016 r. przyjęto m.in. wnioski końcowe do sprawozdania Litwy. Także w tym wypadku niepokój Komitetu był głęboki, szczególnie w zakresie ograniczeń praw osób

z niepełnosprawnościami do wyrażania zgody na leczenie, zakładania rodziny czy adopcji dzieci. Także w tym wypadku Komitet uparcie powtórzył konieczność likwidacji wszystkich form ubezwłasnowolnienia i opieki na rzecz wspieranego podejmowania decyzji.

Analogiczne były przyjęte na tym samym posiedzeniu wnioski końcowe do sprawozdania Chile. Niepokój Komitetu wywołała przede wszystkim

istniejąca w kodeksie cywilnym możliwość odebrania osobie

z niepełnosprawnością zdolności do czynności prawnych na podstawie raportu psychiatry.

Także jeśli chodzi o Tajlandię, to w przyjętych na tym samym posiedzeniu wnioskach końcowych do sprawozdania tego kraju, Komitet powtórzył swoje stałe zalecenie likwidacji wszystkich form ubezwłasnowolnienia i wprowadzenie mechanizmów wspomaganego podejmowania decyzji.

Zbliżone były przyjęte na tym samym posiedzeniu zalecenia wniosków końcowych do sprawozdania Serbii. Komitet wyraził głęboki niepokój istniejącym w tym kraju systemem ubezwłasnowolnienia sprzecznym

(19)

z Konwencją, a także brakiem zabezpieczeń i środków ochrony osób ubezwłasnowolnionych.

Z kolei w wnioskach końcowych do sprawozdania Ugandy przyjętych także na tym posiedzeniu, Komitet potępił nie tylko literę prawa, ale także

praktykę prowadzącą do faktycznego ubezwłasnowolnienia osób z niepełnosprawnościami, w szczególności w zakresie podejmowania decyzji dotyczących małżeństwa czy dziedziczenia. Bardzo restrykcyjnie wezwał do likwidacji wszystkich przepisów dotyczących

ubezwłasnowolnienia, jak również prawa zwyczajowego w tym zakresie, ale także nieformalnych praktyk prowadzących do odebrania osobom z niepełnosprawnościami prawa do samodecydowania. Zalecił również prowadzenie działań mających na celu podniesienie świadomości całego społeczeństwa o prawach osób z niepełnosprawnościami, ich zdolności do czynności prawnych oraz mechanizmów wspomaganego podejmowania decyzji.

Na tym samym posiedzeniu przyjęto także wnioski końcowe do

sprawozdania Słowacji. Komitet z niepokojem przyjął, że mimo reform prawa cywilnego materialnego i proceduralnego kraj ten nie odszedł od instytucji odbierających albo przynajmniej ograniczających zdolność do czynności prawnych osób z niepełnosprawnościami, w tym w zakresie prawa małżeńskiego, majątkowego czy decyzji o płodności. Zalecił likwidację wszystkich przepisów dotyczących tak ubezwłasnowolnienia całkowitego, jak i częściowego, jak również wprowadzenie mechanizmów wspieranego podejmowania decyzji, z poszanowaniem autonomii, woli i preferencji osób z niepełnosprawnościami.

Analogiczne zaniepokojenie i zalecenia znalazły się we wnioskach końcowych do sprawozdania Portugalii przyjętych na tym samym

posiedzeniu. Szczególnie głęboką obawę wywołała w Komitecie liczba osób ubezwłasnowolnionych w tym kraju.

Na posiedzeniu 15 sierpnia – 2 września 2016 r. Komitet przyjął m.in.

wnioski końcowe do sprawozdania Urugwaju, w których wyraził

zaniepokojenie, że różne przepisy Konstytucji i kodeksu cywilnego, w tym dotyczące ubezwłasnowolnienia całkowitego, są sprzeczne z Konwencją i prowadzą do dyskryminacji osób z niepełnosprawnościami. Tradycyjnie zalecił uchylenie tych wszystkich przepisów i wprowadzenie mechanizmów wspieranego podejmowania decyzji zgodnie z Komentarzem nr 1.

(20)

Przyjęte na tym samym posiedzeniu wnioski końcowe do sprawozdania Zjednoczonych Emiratów Arabskich nie odbiegały ani w ustaleniach, ani w zaleceniach od konkluzji dotyczących innych krajów. Szczególny

niepokój Komitetu wywołał natomiast fakt pozostawania kobiet pod opieką mężczyzn, czego zniesienie zalecił, oczywiście również w odniesieniu do kobiet z niepełnosprawnościami.

Także wnioski końcowe do sprawozdania Włoch przyjęte na tym samym posiedzeniu potępiały istniejące formy substitute-decision-making

i nakazywały ich likwidację, w tym także tzw. wsparcia administracyjnego.

Zalecały natomiast wprowadzenie mechanizmów wspieranego

podejmowania decyzji i oraz szkolenia dla prawników, pracowników służby zdrowia i służb socjalnych.

Jeśli chodzi o wnioski końcowe do sprawozdania Etiopii, które także

zostały przyjęte na tym posiedzeniu, to zawierały one potępienie nie tylko wszystkich form ograniczenia i odbierania zdolności do czynności

prawnych osobom z niepełnosprawnościami psychicznymi, ale także osobom z niepełnosprawnościami sensorycznymi w zakresie transakcji bankowych. Niepokojem przejął Komitet także niewystarczający dostęp do mechanizmów wsparcia w podejmowaniu decyzji. Zalecił więc tradycyjnie z jednej strony likwidację wszelkich form ubezwłasnowolnienia i uznanie pełnej zdolności do czynności prawnych wszystkich osób

z niepełnosprawnościami, z drugiej zaś wprowadzenie dostępu do

świadczeń wspieranego podejmowania decyzji na zasadzie równości, jak również przyjęcie mechanizmów ochrony osób z niepełnosprawnościami przez bezprawnym wywieraniem nacisku czy konfliktami interesów.

Co do wniosków końcowych do sprawozdania Gwatemali, które także przyjęto na tym posiedzeniu, to największy niepokój Komitetu wzbudziła liczbą osób ubezwłasnowolnionych. Komitet zalecił przede wszystkim, by zapewnić, aby wszystkie osoby ubezwłasnowolnione mogły realizować swoje prawa zapewnione przez Konwencję, uchylić przepisy dotyczące ubezwłasnowolnienia, wprowadzić mechanizmy wspomaganego

podejmowania decyzji, a także promować w społeczeństwie poszanowanie dla praw osób z niepełnosprawnościami, w tym do pełnej zdolności do czynności prawnych.

Jeśli chodzi o Kolumbię, wnioski końcowe do sprawozdania której przyjęto na tym samym posiedzeniu, to Komitet wyraził niepokój, że wciąż istnieje

(21)

w jej prawie cywilnym instytucja ubezwłasnowolnienia, która uniemożliwia osobom ubezwłasnowolnionym dostęp do sądu oraz wyrażanie świadomej zgody na podejmowane wobec nich działania medyczne. Komitet zalecił nie tylko uchylenie przepisów o ubezwłasnowolnieniu całkowitym

i częściowym, ale także podjęcie działań administracyjnych zmierzających do zapewnienia niezbędnego wsparcia osobom z niepełnosprawnościami w podejmowaniu decyzji dotyczących ich zdrowia, seksualności i edukacji, z pełnym poszanowaniem ich autonomii zgodnie z Komentarzem nr 1.

Ostatnim krajem, do którego sprawozdania przyjęto na tym posiedzeniu wnioski końcowe, była Boliwia. W przypadku tego państwa niepokój Komitetu wywołało nie tylko istnienie ubezwłasnowolnienia całkowitego i częściowego, ale przede wszystkim brak legalnych przepisów

umożliwiających uchylenie tego stanu. Zalecenie Komitetu było tradycyjne – uchylić wszystkie regulacje dotyczące ubezwłasnowolnienia i wprowadzić mechanizmy wspomaganego podejmowania decyzji z poszanowaniem autonomii, woli i preferencji osoby z niepełnosprawnością.

Na posiedzeniu 20 marca – 12 kwietnia 2017 r. przyjęto m.in. wnioski końcowe do sprawozdania Bośni i Hercegowiny. Treść tych wniosków nie odbiegała od normy – Komitet wykazał niepokój z powodu istnienia mechanizmów substitute-decision-making i braku środków kontroli nad ubezwłasnowolnieniem całkowitym oraz zalecił wprowadzenie takich środków, a także wprowadzenie mechanizmów wspieranego

podejmowania decyzji.

Identyczne były konkluzje i zalecenia zawarte we wnioskach końcowych do sprawozdań Armenii oraz Jordanii przyjętych na tym samym

posiedzeniu.

Zbliżone konkluzje i zalecenia Komitet na tym samym posiedzeniu wyraził we wnioskach końcowych do sprawozdania Iranu. Ponadto, wskazał na konieczność podnoszenia świadomości społecznej, w tym w rodzinach osób z niepełnosprawnościami, w zakresie uznania ich pełnej zdolności do czynności prawnych i prawa do równego traktowania.

Analogiczne wnioski końcowe przyjęte na tym posiedzeniu odnosiły się do sprawozdania Hondurasu. Komitet w stosunku do tego kraju podkreślił w szczególności brak dostępu osób ubezwłasnowolnionych do praw majątkowych – własności, dziedziczenia, kontroli własnych finansów,

(22)

otrzymywania pożyczek bankowych i hipotek oraz nakazał zapewnić równy dostęp do tych instytucji wszystkim osobom z niepełnosprawnościami.

Również we wnioskach końcowych do sprawozdania Cypru przyjętych na tym posiedzeniu Komitet potępił możliwość ograniczania praw

majątkowych. Zalecił przygotowanie projektu ustawy o wspomaganym podejmowaniu decyzji oraz przeznaczenie odpowiednich środków

finansowych, ludzkich i technicznych na zmianę paradygmatu w podejściu do zdolności do czynności prawnych osób z niepełnosprawnościami na zgodny z duchem Konwencji i Komentarza nr 1.

Jeśli chodzi o sprawozdanie Kanady, to Komitet we wnioskach końcowych na tym samym posiedzeniu wyraził zaniepokojenie rosnącą liczbą

ubezwłasnowolnień, prawem opiekunów do podejmowania decyzji medycznych, a także formą testu wprowadzonego na poziomie

federalnym, do badania zdolności do czynności prawnych, który uznał za wykluczający. Komitet podkreślił również brak instytucji wspieranego podejmowania decyzji w prawie federalnym. Zalecił przygotowanie wspólnie z organizacjami pozarządowymi całościowego systemu uznawania zdolności do czynności prawnych wszystkich osób

z niepełnosprawnościami na poziomie stanowym i federalnym, jak również usunięcie przepisów federalnych wykluczających osoby

z niepełnosprawnościami oraz wprowadzenie mechanizmów wspieranego podejmowania decyzji do prawa bankowego, podatkowego i innych ustaw federalnych.

W ostatnich wnioskach końcowych przyjętych na tym posiedzeniu

dotyczących sprawozdania Mołdowy, Komitet wyraził zaniepokojenie, że najnowsze nowelizacje kodeksu cywilnego nie wprowadzają regulacji zgodnych z Konwencją. Zalecił uchylenie wszystkich przepisów

dyskryminujących osoby z niepełnosprawnością w zakresie zdolności do czynności prawnych, przywrócenie tej pełnej zdolności osobom

ubezwłasnowolnionym, wprowadzenie mechanizmów wspieranego podejmowania decyzji oraz przeprowadzenie we współpracy

z organizacjami pozarządowymi i rzecznikiem obywatelskim szkoleń dla sędziów i pracowników socjalnych na temat uznawania pełnej zdolności do czynności prawnych osób z niepełnosprawnościami oraz dobrych praktyk wspieranego podejmowania decyzji.

(23)

Kolejne posiedzenie Komitetu miało miejsce 14-31 sierpnia 2017 r. Na tym posiedzeniu przyjęto m.in. wnioski końcowe do sprawozdania Czarnogóry, w których tradycyjnie potępiono wszystkie formy ubezwłasnowolnienia i wyrażono niepokój liczbą osób

ubezwłasnowolnionych oraz zalecono wprowadzenie mechanizmów zgodnych z Komentarzem nr 1 oraz transparentnych i efektywnych środków ochrony dla osób obecnie ubezwłasnowolnionych.

Głębokie zaniepokojenie wyraził Komitet w przyjętych na tym samym posiedzeniu wnioskach końcowych do sprawozdania Maroka. Odnosiło się ono nie tylko do istniejących prawnie form ubezwłasnowolnienia, ale

przede wszystkim do działań de facto rodzin, które prowadziły wobec osób z niepełnosprawnościami do takiego samego skutku, jak również braku jakichkolwiek alternatyw w formie wspieranego podejmowania decyzji.

Komitet zalecił uchylenie przepisów o ubezwłasnowolnieniu, wprowadzenie przepisów o wspieranym podejmowaniu decyzji, a także podjęcie działań praktycznych celem stworzenia takich programów oraz podniesienia

świadomości społecznej, w tym wśród osób z niepełnosprawnościami i ich rodzin, na temat prawa do równego traktowania w zakresie zdolności do czynności prawnych oraz systemów wspieranego podejmowania decyzji.

Jeśli chodzi o Panamę, to Komitet na tym samym posiedzeniu, wskazał na niespójność jej przepisów – mimo wprowadzenia w ustawie z 2016 r.

uznania pełnej zdolności do czynności prawnych wszystkich osób z niepełnosprawnościami, pozostały w mocy ograniczenia tej zdolności zawarte w kodeksie rodzinnym, handlowym i cywilnym. Wobec

powyższego Komitet wezwał do uchylenia tych przepisów, a także do podjęcia rzeczywistych kroków celem stworzenia funkcjonalnego systemu wspieranego podejmowania decyzji i likwidacji wszystkich barier, które mogłyby utrudniać osobom z niepełnosprawnościami korzystanie z pełnej zdolności do czynności prawnych na równych zasadach z innymi osobami.

Na tym samym posiedzeniu przyjęto też wnioski końcowe do

sprawozdania Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej. Komitet wyraził w nich zaniepokojenie wciąż istniejącymi przepisami umożliwiającymi częściowe ubezwłasnowolnienie, brak uznania dla prawa do otrzymania

indywidualnego i dostosowanego do potrzeb wsparcia w podejmowaniu decyzji, które w pełni respektowałoby autonomię, wolę i preferencje osoby z niepełnosprawnościami. Komitet potępił w szczególności brak

(24)

wystarczającego wsparcia dla imigrantów z niepełnosprawnościami oraz liczbę osób ciemnoskórych z niepełnosprawnościami, wobec których stosowana jest przymusowa detencja i leczenie wbrew ich woli. Komitet nakazał likwidację wszystkich form ograniczania zdolności do czynności prawnych we wszystkich sferach życia. Zalecił wzmożenie badań, w tym statystycznych i nad dobrymi praktykami, celem rozwoju systemów wspomaganego podejmowania decyzji. Wskazał na konieczność zaangażowania w działania praktyczne i legislacyjne organizacji działających na rzecz osób z niepełnosprawnościami, oraz grup

mniejszościowych, jak również na zwiększenie dostępnego wsparcia dla imigrantów.

Także w odniesieniu do Luksemburga, w przyjętych na tym posiedzeniu wnioskach końcowych do sprawozdania tego kraju, Komitet wyraził zaniepokojenie wciąż istniejącymi przepisami dyskryminującymi osoby z niepełnosprawnościami w korzystaniu przez nich z pełnej zdolności do czynności prawnych oraz umożliwiającymi podejmowanie za nie decyzji o znaczeniu prawnym. Zalecił likwidację wszystkich tych regulacji, w tym przepisów o ubezwłasnowolnieniu, przywrócenie pełnej zdolności do czynności prawnych wszystkim osobom pozostającym pod opieką, wprowadzenie systemów wspieranego podejmowania decyzji, przyjęcie standardów realizacji tego rodzaju wsparcia, przeprowadzenie szkoleń w tym zakresie dla sędziów, pracowników socjalnych, urzędników i pracowników służby zdrowia, jak również zwiększenie ilości badań statystycznych dotyczących osób pozbawionych obecnie zdolności do czynności prawnych.

Ostatnim państwem, do sprawozdania którego przyjęto wnioski końcowe na tym posiedzeniu, była Łotwa. Także w przypadku tego kraju Komitet negatywnie ocenił ostatnie zmiany prawa cywilnego, zachowujące

możliwość całkowitego i częściowego ubezwłasnowolnienia. Podkreślił, że sądy stosują te instytucje wobec braku alternatyw prawnych, a także braku wiedzy o innych opcjach wsparcia. Tradycyjnie przypominając treść Komentarza nr 1 Komitet wezwał do likwidacji wszystkich form

ubezwłasnowolnienia na rzecz mechanizmów wspieranego podejmowania decyzji, szanujących autonomię, wolę i preferencje osób

z niepełnosprawnościami.

(25)

Na posiedzeniu 14 lutego – 9 marca 2018 r. Komitet przyjął m.in. wnioski końcowe do sprawozdania Rosji. Jak mantrę powtórzył konieczność

uchylenia wszystkich form ubezwłasnowolnienia i wprowadzenia mechanizmów wspieranego podejmowania decyzji zgodnych z Komentarzem nr 1.

Analogiczne konkluzje i zalecenia zawarł w przyjętych na tym samym posiedzeniu wnioskach końcowych do sprawozdania Sudanu. Podkreślił w nich też konieczność podejmowania działań praktycznych na rzecz uznania przez organy władzy pełnej zdolności do czynności prawnych i zapewnienia środków służących do wspierania w podejmowaniu decyzji.

Także we wnioskach końcowych do sprawozdania Nepalu przyjętych na tym samym posiedzeniu Komitet wyraził niepokój z powodu braku jakichkolwiek zmian w prawie w kierunku odejścia od

ubezwłasnowolnienia, mimo prób wprowadzenia mechanizmów

wpieranego podejmowania decyzji. Potępił także fakt zwalniania z pracy osób ubezwłasnowolnionych. Tradycyjnie zalecił uchylenie przepisów o ubezwłasnowolnieniu, wprowadzenie mechanizmów wspieranego

podejmowania decyzji oraz szkolenia dla sędziów, pracowników socjalnych i urzędników.

Również w przyjętych na tym posiedzeniu wnioskach końcowych do sprawozdania Haiti Komitet potępił wszelkie formy ubezwłasnowolnienia, a przede wszystkim całkowity brak mechanizmów wspieranego

podejmowania decyzji i wiedzy na ich temat. Jak w innych konkluzjach, zalecił uchylenie przepisów substitute-decision-making i wprowadzenie systemu supported-decision-making, a także wdrożenie projektów praktycznych na rzecz uznania pełnej zdolności do czynności prawnych, podnoszenia świadomości społecznej w tym zakresie oraz rozwoju mechanizmów wspieranego podejmowania decyzji.

Jeśli chodzi o Seszele, do sprawozdania których wnioski końcowe przyjęto także na tym posiedzeniu, Komitet jednoznacznie potępił projekty ustaw zakładające pozostawienie ograniczeń w zdolności do czynności prawnych, w szczególności w zakresie prawa małżeńskiego, wyborczego, spadkowego i zobowiązań. Nakazał usunięcie tych regulacji z obowiązujących przepisów i projektów, a wprowadzenie systemu wspieranego podejmowania decyzji zgodnego z poszanowaniem autonomii, woli i preferencji osób

z niepełnosprawnościami.

(26)

W odniesieniu do Słowenii, we wnioskach końcowych do jej sprawozdania przyjętych na tym samym posiedzeniu, Komitet wyraził zaniepokojenie, że państwo to uznaje opiekunów za formę wspieranego podejmowania

decyzji, mimo iż ewidentnie mają oni kompetencje do reprezentacji osób z niepełnosprawnościami, a tym samym że nie wprowadza żadnych form faktycznego wspierania w podejmowaniu decyzji. Także w odniesieniu do tego kraju zalecił uchylenie wszelkich form ubezwłasnowolnienia,

przywrócenie osobom ubezwłasnowolnionym pełnej zdolności do czynności prawnych oraz wdrożenie realnych mechanizmów wspieranego

podejmowania decyzji.

Ostatnim krajem, do sprawozdania którego przyjęto na tym posiedzeniu wnioski końcowe, był Oman. Również w odniesieniu do tego kraju Komitet potępił wszystkie formy ubezwłasnowolnienia, jak również całkowity brak danych o liczbie osób ubezwłasnowolnionych. Tradycyjnie zalecił zmiany w prawie w postaci likwidacji ubezwłasnowolnienia i wprowadzenia

systemu wspieranego podejmowania decyzji, jak również wdrożenie kampanii podnoszącej świadomość w tym zakresie oraz wzmożenie zbierania statystyk dotyczących osób znajdujących się pod opieką.

Kolejne posiedzenie Komitetu odbyło się 27 sierpnia – 21 września 2018 r.

Przyjęto wtedy wnioski końcowe m.in. do sprawozdania Filipin, w których tradycyjnie potępiono wszelkie formy ubezwłasnowolnienia, jak również dyskusję parlamentarną na temat wspieranego podejmowania decyzji, z której wynika, że za formę takiego wsparcia błędnie uznawani są

przedstawiciele prawni osób z niepełnosprawnościami. Komitet podkreślił także brak dostępu osób z niepełnosprawnościami do sądu, co wynika z braku profesjonalistów mających umiejętności w komunikacji z osobami z różnymi niepełnosprawnościami. Zalecił tradycyjnie likwidację

ubezwłasnowolnienia, wprowadzenie mechanizmów wspieranego podejmowania decyzji zgodnego z prawem wyboru osób

z niepełnosprawnościami także w zakresie rezygnacji ze wsparcia, jak również szkolenia w tym zakresie dla sędziów i pracowników socjalnych.

Analogiczne zastrzeżenia Komitet wyraził w odniesieniu do Malty,

wskazując we wnioskach końcowych do jej sprawozdania przyjętych na tym samym posiedzeniu, że także projekt ustawy o autonomii osobistej ukrywa pod pojęciami „osoba zapewniająca ochronę”, „wspólne

podejmowanie decyzji”, „umowa o reprezentację” metody ograniczenia

(27)

w zdolności do czynności prawnych. Tradycyjnie nakazał uchylenie wszystkich przepisów dyskryminujących oraz dopuszczających

ograniczanie zdolności do czynności prawnych, a także przywrócenie pełnej zdolności do czynności prawnych osobom obecnie

ubezwłasnowolnionym.

W przyjętych na tym samym posiedzeniu wnioskach końcowych do sprawozdania Bułgarii Komitet wyraził ubolewanie nad nieudaną próbą przyjęcia ustawy o formach wsparcia i zalecił jej wdrożenie, celem

zapewnienia stanu prawnego zgodnego z Konwencją, jak również nakazał prowadzenie szkoleń na temat art. 12 Konwencji wobec pracowników wymiaru sprawiedliwości, służby zdrowia i opieki społecznej.

Jeśli chodzi o Republikę Południowej Afryki, to przyjęte na tym

posiedzeniu wnioski końcowe do jej sprawozdania nie odbiegały od innych – potępiały wszelkie formy ubezwłasnowolnienia i całkowity brak

mechanizmów wspieranego podejmowania decyzji oraz danych statystycznych dotyczących osób ubezwłasnowolnionych, zalecały uchylenie przepisów dotyczących ubezwłasnowolnienia, wprowadzenie mechanizmów wspieranego podejmowania decyzji, szkolenia dla

urzędników, pracowników wymiaru sprawiedliwości, ochrony zdrowia i opieki społecznej, ale też dla samych osób z niepełnosprawnościami i ich rodzin, także na temat dobrych praktyk wspieranego podejmowania

decyzji.

Również wnioski końcowe do sprawozdania Macedonii Północnej przyjęte na tym samym posiedzeniu były tradycyjne w swoim brzmieniu –

potępiały wszelkie formy ubezwłasnowolnienia, zalecały ich likwidację oraz wprowadzenie przepisów i programów wspieranego podejmowania decyzji.

Zbliżone konkluzje i zalecenia zawierały wnioski końcowe do sprawozdania Algierii z tego samego posiedzenia. Komitet tradycyjnie nakazał likwidację wszelkich form ubezwłasnowolnienia, wprowadzenie mechanizmów

wspieranego podejmowania decyzji oraz wzmożenie zbierania danych o osobach ubezwłasnowolnionych, których całkowity brak stwierdził w sprawozdaniu.

Na tym samym posiedzeniu przyjęto także wnioski końcowe do sprawozdania Polski. Komitet negatywnie ocenił oświadczenie

(28)

interpretacyjne do art. 12 Konwencji¹⁰, tym bardziej, że rząd polski w ustnych odpowiedziach na pytania Komitetu zadeklarował brak woli zmiany swojego stanowiska w tej kwestii¹¹. Komitet wyraził swój głęboki niepokój z powodu utrzymywania instytucji ubezwłasnowolnienia oraz zakazu małżeństw osób ubezwłasnowolnionych całkowicie, jak również osób z niepełnosprawnością intelektualną i psychiczną, jeśli

niepełnosprawność ta zagraża małżeństwu lub dobru dzieci. Jednoznacznie negatywnie ocenił także fakt, że osoby ubezwłasnowolnione zasadniczo nie mają zdolności sądowej, ani nie mogą być świadkami przed sądami

cywilnymi. Komitet potępił także prawne zakazy udziału osób ubezwłasnowolnionych w życiu politycznym, pozbawienie ich praw wyborczych, praw do tworzenia stowarzyszeń czy zasiadania w ich władzach, jak również organizowania zgromadzeń publicznych. Komitet wezwał Polskę do wycofania się z oświadczenia interpretacyjnego do art.

12 Konwencji i uchylenia wszelkich przepisów odnoszących się do ubezwłasnowolnienia. Zalecił przywrócenie zdolności do czynności prawnych wszystkim osobom obecnie ubezwłasnowolnionym oraz

wprowadzenie systemu adekwatnego wsparcia przy podejmowaniu decyzji dla osób z niepełnosprawnościami, które takiego wsparcia potrzebują, pod warunkiem, że nowe mechanizmy będą szanowały autonomię, wolę

i wybory osobiste osób wspieranych¹².

Na posiedzeniu 11 marca – 4 kwietnia 2019 r. przyjęto m.in. wnioski końcowe do sprawozdania Nigru. Także w odniesieniu do tego kraju

10 „Rzeczpospolita Polska oświadcza, że interpretuje art.12 konwencji w sposób

zezwalający na stosowanie ubezwłasnowolnienia, w okolicznościach i w sposób określony wprawie krajowym, jako środka, o którym mowa wart.12 ust.4, w sytuacji, gdy wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innego rodzaju zaburzeń

psychicznych osoba nie jest wstanie kierować swoim postępowaniem.”,

https://pl.vlex.com/vid/konwencji-prawach-niepe-nowym-jorku-403990670 (konsultacja 1 grudnia 2018 r.)

11

https://tbinternet.ohchr.org/_layouts/treatybodyexternal/Download.aspx?symbolno=CRP D%2fC%2fPOL%2fQ%2f1%2fAdd.1&Lang=en (konsultacja 1 grudnia 2018 r.)

12 M. Szeroczyńska, Poziom respektowania praw osób z niepełnosprawnościami w Polsce według Komitetu ONZ ds. Praw Osób z Niepełnosprawnościami, Szkoła Specjalna, 2019, nr 1, s. 66-75.

(29)

Komitet stwierdził istnienie dyskryminujących przepisów pozwalających na całkowite odebranie zdolności do czynności prawnych osobom

z niepełnosprawnościami intelektualną lub psychiczną, jak również zupełny brak mechanizmów wspieranego podejmowania decyzji. Tradycyjnie

nakazał uchylenie obowiązujących przepisów, wprowadzenie regulacji dotyczącej wspomaganego podejmowania decyzji, jak również wdrożenie programów podnoszenia świadomości w tym zakresie.

Zbliżone ustalenia i zalecenia Komitet przyjął na tym samym posiedzeniu we wnioskach końcowych do sprawozdań Rwandy, Kuby, Senegalu,

Republiki Vanuatu i Arabii Saudyjskiej.

Jeśli chodzi o sprawozdanie Norwegii, to we wnioskach końcowych

przyjętych na tym samym posiedzeniu Komitet wyraził żal, że nie odeszła ona całkowicie od różnych form reprezentacji w podejmowaniu decyzji.

Jego niepokój wzbudził też brak wiedzy dotyczącej uznania pełnej zdolności do czynności prawnych osób z niepełnosprawnościami oraz umiejętności ich wspierania w podejmowaniu decyzji osób tym się zajmujących, jak również brak efektywnych środków kontroli nad mechanizmami wspierania w podejmowaniu decyzji. Komitet zalecił systematyczne odchodzenie od opieki i innych form ograniczenia w zdolnościach do czynności prawnych na rzecz wspieranego

podejmowania decyzji, w tym uchylenie przepisów dotyczących opieki;

prowadzenie szkoleń z umiejętności wspierania; wprowadzenie procedur przywrócenia osobom ubezwłasnowolnionym pełnej zdolności do czynności prawnych; stworzenie adekwatnych mechanizmów kontroli wspieranego podejmowania decyzji; a także stworzenie projektów praktycznych umożliwiających osobom otrzymującym wsparcie jego stopniowe

ograniczanie celem dojścia do pełnej samodzielności w realizacji własnej zdolności do czynności prawnych.

Ostatnim krajem, do sprawozdania którego Komitet przyjął wnioski końcowe na tym posiedzeniu, była Turcja. We wnioskach tych Komitet potępił nie tylko wszystkie formy ubezwłasnowolnienia, ale także koniczność zawierania umów przez osoby z niepełnosprawnością sensoryczną przed notariuszem i w obecności dwóch świadków, jak również brak planów politycznych wprowadzenia systemu wspieranego podejmowania decyzji oraz brak danych o przemocy czy nadużyciach wobec osób ubezwłasnowolnionych. Komitet nakazał Turcji likwidację

(30)

przepisów o ubezwłasnowolnieniu, jak również uchylenie regulacji przewidujących ograniczenia dla osób z niepełnosprawnościami

w zawieraniu umów notarialnych, czy egzekwowania prawa do małżeństwa oraz prawa wyborczego. Zalecił także wprowadzenie moratorium na

umieszczanie w instytucjach osób ubezwłasnowolnionych oraz wdrożenie programów podnoszenia świadomości, szkoleń i rozwoju instytucji

wspieranego podejmowania decyzji.

Na posiedzeniu 24 sierpnia – 20 września 2019 r. Komitet przyjął m.in.

wnioski końcowe do sprawozdania Albanii, w których wyraził

zaniepokojenie zbyt wolnym procesem zmiany prawa w kierunku likwidacji ubezwłasnowolnienia oraz brak planów wprowadzenia mechanizmów

wsparcia w podejmowaniu decyzji. Tradycyjnie powołał się na Komentarz nr 1 zalecając uchylenie wszystkich przepisów o ubezwłasnowolnieniu i wprowadzenie mechanizmów wspieranego podejmowania decyzji

szanujących autonomię, wolę i preferencje osób z niepełnosprawnościami, a także adekwatne środki przywrócenia pełnej zdolności do czynności prawnych osobom obecnie ubezwłasnowolnionym.

Analogiczne zalecenia zawarł Komitet we wnioskach końcowych do sprawozdania Grecji przyjętych na tym samym posiedzeniu. Podkreślił całkowity brak działań podejmowanych w tym kraju w celu likwidacji ubezwłasnowolnienia całkowitego i częściowego. Wyraził również niepokój z powodu braku osób praktycznie przygotowanych do wspierania osób z niepełnosprawnościami w podejmowaniu decyzji.

Zbliżone stanowisko Komitet zawarł we wnioskach końcowych do sprawozdania Kuwejtu, które przyjął na tym samym posiedzeniu.

Dodatkowo potępił obligatoryjną konieczność zapewnienia asysty osoby trzeciej osobie z niepełnosprawnością wzroku przy zawieraniu przez nią umów bankowych oraz innych umów handlowych. Komitet zalecił

usunięcie wszystkich barier w samodzielnym realizowaniu własnej zdolności do czynności prawnych, w tym wszelkich form

ubezwłasnowolnienia oraz wprowadzenie mechanizmów wspieranego podejmowania decyzji.

Także we wnioskach końcowych do sprawozdania Iranu, również

przyjętych na tym posiedzeniu, oprócz tradycyjnego potępienia wszystkich form ubezwłasnowolnienia, Komitet negatywnie ocenił brak zdolności do