Wincenty Urban
Fundacja ku czci Eucharystii
kanonika Andrzeja Skody z XV w.
Studia Theologica Varsaviensia 6/2, 69-74S tu d ia T h eol. V ars. 6 (1968) nr 2
BP WINCENTY U R B A N
FUNDACJA K U CZCI EUCHARYSTII KANONIKA ANDRZEJA SKODY Z XV w.
Działalność wrocławskiego biskupa, P io tra II N o w a k a (1447 — 1456), wycisnęła głębokie piętno na wielu odcinkach diecezjalnego życia. Widząc skutki dezorganizacji i zniszczenia życia religijnego dokonanego przez husytyzm , bp Nowak za troszczył się o rozwój pracy duszpasterskiej w diecezji wrocław skiej. Szczególniejszą troską otoczył on k u lt Eucharystii i p rag nął nadać m u jak największą okazałość 1
Żyw y k u lt Najświętszego Sakram entu 2 istniał zawsze w Ko ściele. Szczególnie wiele jego przejawów notujem y w X III wieku. W tedy to wprowadzono święto Bożego Ciała, pod w pły wem wizji św. Ju lian n y z P etinnes w klasztorze M ont-Cornil- lon w pobliżu m iasta Leodium. Św. Julianna urodziła się w 1193 roku. Od piątego roku swego życia wychowywała się w klasztorze „in domo Leodiensi Montis Cornelii” . T utaj zło żyła profesję zakonną i w 1222 roku została przeoryszą. Zm arła 5 kw ietnia 1258 roku 3.
Nawiązując do wizji św. Ju lian n y archidiakon leodyjski J a kub z T r o y e z, późniejszy papież U rban IV, w płynął na m iej scowego biskupa, Royerta de Torote, aby wprowadził święto Bożego Ciała. Biskup Robert, ulegając zachęcie archidiakona,, wydał w czasie trw ającego synodu diecezjalnego w roku 1246 dekret ustanaw iający święto Bożego Ciała na terenie diecezji
1 Por. U r b a n W., S t u d i a n a d d z i e j a m i w r o c ł a w s k i e j d ie c e z ji w p i e r w s z e j p o ł o w i e X V w i e k u , W rocław 1959, s. 254 — 259.
2 Por. K ö s t e r L., D e cu s t o d ia S a n c ti s s i m a e E uch a ris tia e. D is q u i s it io
his to ric o -iu rid ic a . R om ae 1940.
3 Te x t u s a n ti q u i d e f e s t o C o r p o r i s C h r i s t i - c o l l e g i t e t n o ti s ü l u s t r a v i t
P e t r u s B r o w e S. J., (O puscula et te x tu s h istoriam E cclesiae eiu sq u s v i~
70 B P W INCENTY U R B A N [2] leodyjskiej. Papież U rban IV zaprowadził to święto w całym Kościele specjalną bullą konstytucyjną Transiturus de hoc
m undo, w ydaną 11 sierpnia 1264 r o k u 4.
P rzy wprowadzeniu święta Bożego Ciała w X III wieku nie dołączono do niego od razu procesji teo fo ry czn ej5. Urządzanie procesji z Najświętszym Sakram entem związanej ze świętem Bożego Ciała jest późniejsze. Papież Jan XXII w 1317 r o k u 6 przejściowo m iał zaprowadzić uroczystą procesję Bożego Ciała, a pełne jej uznanie zapewnił M arcin V w 1429 roku 7 i Euge niusz IV w 1433 roku 8, którzy udzielili specjalnych odpustów dla uczestników tej procesji.
Poprzednio w życiu kościelnym procesje z Najświętszym Sakram entem tow arzyszyły różnym wydarzeniom, jak np. za noszenie E ucharystii do chorych lub do Bożego Grobu. P ro cesja na Boże Ciało m iała specjalny cel, stanowiła wyraz kon kretnego oddania czci Najświętszemu Sakramentowi.
Biskup P io tr II Nowak, zabiegający o rozwój k u ltu eucha rystycznego w diecezji wrocławskiej w duchu prak ty k i Koś cioła, polecił urządzić w całym Wrocławiu w dniu 4 czerwca 1450 roku 9 jedną wspólną uroczystą procesję w święto Bożego Ciała, aby przez to przyczynić się do jak największej okazałości i ujednolicenia sposobu oddawania czci E u c h a ry stii10.
W yrazem wzrastającego ożywienia religijnego i znaczenia Eucharystii w pobożności b yły dość liczne fundacje ku jej czci dokonywane zarówno przez w iernych świeckich jak i du chownych w XV wieku. W śród nich pragniem y przypomnieć w niniejszym arty ku le fundację kanonika katedralnego, księ dza A ndrzeja S k o d y , datowaną z 8 października 1471 roku n ,
4 Por. С a r p o A., C o m p e n d i o s a b lb l io t h e c a litu rgica, B on on iae 1879, s. 427. B r o w e , T e x t u s a n ti q u i, s. 21, Bp R ob ert św ięto B ożego C iała m ię d z y in n y m i „ad con fu tan d am h a eretico ru m in sa n ia m ”. Idzie w tym w y p a d k u o B eren g a riu sza . Por. M ignę, P . L. 143, 1289 — 1296 „ A d elm a n - n i e x scb o la stico L eo d ien si E p iscop i B r ix ie n sis D e E u ch a ristia e S a cra m en to ad B eren g a riu m E p isto ła ”.
5 С a r p o, C o m p e n d i o s a , s. 429.
5 M a r z o h l J., S c h n e l l e r J., L i t u r g i a Sacra, L u cern 1840, IV, s. 582.
7 B u ll a r iu m R o m a n u m n o v i s s i m u m , R om ae 1638, I, s. 248. 8 B u l l a r i u m R o m a n u m , I, s. 259 — 9.
9 S c r i p t o r e s R e r u m S il e s i a c a r u m , W rocław 1839, II, s. 238, Por. J u n g n i t z J., G e s c h ic h t e d e r F r o n le i c h n a m s p r o z e s s io n in B reslau ,
B resla u 1898, s. 6.
10 U r b a n , S tu d ia , s. 256.
-[ 3 ] F U N D A C JA K A N O N . A N D R Z E JA SK O DY Z X V W. 7 1
jako charakterystyczny przejaw ducha religijnego owych cza sów.
Kanonik Andrzej S k o d a w spom inany jest w dokum entach z czasu rządów biskupa K onrada Oleśnickiego i P iotra II Nowaka w latach 1435— 1467. W prawdzie podano o nim nie bardzo pochlebną uwagę, że „Andrzej Skoda” był „Polakiem olbrzym iej budow y i ciasnego u m y s łu 12” , ale łączyć to należy z narastającym wówczas napięciem i wydaniem statu tu „an typolskiego” (1 października 1435 r.) polecającego nadawać duchowne prabendy w kapitule wrocławskiej jedynie miesz- szkańcom śląskim lub królestw a czeskiego. Ksiądz kanonik Andrzej S k o d a pochodził z rodu Doliwów, z wielkopolskiego Biechowa, był krew nym prym asa W incentego K ota oraz Jana Furm ana, kanonika poznańskiego i kustosza gnieźnieńskiego 13. W roku 1435 kanonik Skoda otrzym ał w Krakowie świadec two odbytych studiów u .
Dokum ent o fundacji ku czci E ucharystii z dnia 8 paździer nika 1471 roku dokonanej przez A ndrzeja Skodę jest in stru m entem notarialnym , jaki sporządził W erner de P utten, kle ry k diecezji chełmińskiej.
Ksiądz kanonik Skoda określił ściśle w arunki swej fundacji: kapłan wychodzący z k ated ry w celu zaopatrzenia chorych winien się udawać w tow arzystw ie pięciu wyznaczonych przez sygnatora scholarzy ze szkoły katedralnej oraz dzwonnika.
ta t, d ok u m en t p erg a m in o w y , w y sta w io n y 8 p a źd ziern ik a 1471 r. (Skrót:
A A W.) D ok u m en t p is a n y 'w ję z y k u ła ciń sk im n a p erg a m in ie, w y m ia ry 40,5 cm X 46,5 cm , p ergam in w środku m a otw ór, u szk od zon y, p ism o s t a ranne.
12 A A W ., III a 1, fo l. X X X I: „A n d reas S koda, p olon u s, statu ra lon gu s, an im o v a stu s.”
13 A rch iw u m A r c h id ie c e z ja ln e w P ozn an iu : A c t a C onsis t. P ozn. C o n -
s t i t u o n e s P r o c u r a t o r u m III, 1. 1433 — 1443, f. 65 — 66. „A n d reas N ico la i
D o liw a d e B y e c h o w o a lia s S cod a ca n o n icu s W r a tisla v ie n sis et G ło g o w ie M aioris e c c le sia r u m ”. N a te n te k st z w r ó c ił m i u w a g ę (3 X II 1960 r.) śp. k sią d z k a n o n ik J ó z e f N o w a ck i, d yrek tor A rch iw u m A rch id iece zja ln eg o w P o zn a n iu , k sią d z P r a ła t S te fa n H a in d o sta rczy ł m i ostatn io (1967 r.) fo to k o p ię teg o ż te k stu , za co sk ład am serd eczn e p o d zięk o w a n ie. K s. S te fa n H ain, W i n c e n t y K o t , p ry m a s P o lsk i 1436 — 1448, P ozn ań 1948, s. 3 nn., podał, że abp K ot p o ch o d ził z D o liw ó w , w y w o d z ił się z D ęb n a nad W ar tą. O jcem jeg o b y ł M aciej, m a tk ą M ałgorzata. M oże ojcem A n d rzeja S kody, zd an iem k sięd za H aina, b y ł M ikołaj z e S k o d n ik i K lę sk i, brat M acieja K o t z D em b n a i B iech o w a , ojca p ry m a sa W in cen teg o K o ta i J a n u sza F u rm an a ojca Jan a, k a n o n ik a p ozn ań sk iego.
14 K u c h e n d o r f C., D a s B r e s l a u e r K r e u z s t i f t in s ein er p e r s ö n lic h e n
7 2 BP W IN CENTY U R B A N [ 4 ]
Dwaj scholarze winni nieść chorągwie, dwaj świece, a piąty dwa dzwonki. Dzwonnik zaś m iał nieść światło.
W ymieniona tu asysta, złożona ze scholarzy i dzwonnika, m iała w czasie odbywania drogi z k ated ry do domu chorego śpiewać responsorium „Homo quidam ” . W trakcie odbywania przez chorego spowiedzi asysta winna odmawiać w jeso inten cji „Ojcze nasz i Zdrowaś M aria”. Określono też obowiązki asysty w czasie, gdy chory będzie przyjm ow ał Komunię świętą. W chwili podnoszenia hostii przez kapłana asysta m iała śpie wać słowa: ,,Ecce panis” oraz w erset „Tu, qui cuncta scis”. W drodze powrotnej do kościoła asysta towarzysząca kapła nowi śpiewała antyfonę „M elchisedech” z w ersetem „O Jesu, pater m isericordiarum ” . Gdy kapłan wstawiał puszkę z N aj świętszym Sakram entem do tabernakulum , asysta klęcząc śpie wała „Tantum ergo Sacram entum ” .
Z woli fundatora, A ndrzeja Skody, uczestnicy otrzym ywali pewne honoraria. I tak zakrystian za każdym razem zaopatrze nia chorego miał dawać poszczególnym scholarzom 6 denarów, sygnator otrzym ywał 8 denarów. Zakrystian nie mógł opuś cić zakrystii katedralnej i wzywać scholarzy w celu tow arzy szenia w procesji do chorego, musiał więc upoważnić dzwon nika, k tó ry za to otrzym yw ał każdorazowo 4 denary. Z akry stianie mieli otrzym ywać z tej fundacji za swoje tru d y rocznie 2 w iardunki. Im też podkustosze w inni dawać rocznie jedną grzywnę do rozdziału m iędzy sygnatora, scholarzy i dzwonnika. Zakrystianie mieli obowiązek składać sprawozdanie rachunko we z tego rozdziału.
D ruga część reguł fundacji kanonika A ndrzeja Skody odno siła się do uroczystości Bożego Ciała lub jego oktawy.
W czasie procesji Bożego Ciała lub w oktawie przy dotych czas praktykow anych procesjach w mieście lub w katedrze wy m ienieni scholarze winni towarzyszyć ze sztandarami, świecami, dzwonnikami. Za ten udział otrzym yw ali oni wynagrodzenie podobnie jak za towarzyszenie kapłanowi z Najświętszym Sa kram entem do chorego. Ponadto za tru d celem podtrzym yw a nia zwyczaju przenoszenia Najświętszego Sakram entu w cza sie oktaw y Bożego Ciała z biblioteki (liberaria) do głównego ołtarza, ze świecami i przy śpiewie oznaczonych tekstów pieśni „Jesus C hristus” sygnator szkoły winien pobierać rocznie 8 gro szy; każdy z ośmiu scholarzy, którzy towarzyszyli przy przeno szeniu Najświętszego S akram entu w procesji ze świecami i śpiewali podczas oktawy, oraz scholarz, k tó ry szedł z dzwon nikiem, pobierał 2 grosze z procentów fundacji.
[ 5 ] FU N D A C JA K A N O N . A N D R Z E JA SKODY Z X V W. 7 3
Kanonik Andrzej Skoda zabezpieczył fundację na zakupio nym czynszu, z praw em odkupu, w wysokości 9 grzywien na Stabłowicach koło Wrocławia, 4 grzyw ny na Pęgowie (Hen nigsdorf), Wróblowicach (Wrobił wicz, Frobelwitz), Głosce (Głoskę, Gloschkau) koło Środy Śląskiej. L isty królewskie w sprawie swej fundacji przekazał subkustoszowi Stanisła wowi Galii, ponieważ ten został w ybrany na adm inistratora fundacji w raz z innym subkustoszem i ich następcami. Za pono szone starania koło fundacji m ieli oni pobierać rocznie w dniu św. Michała 3 w iardunki. Subkustosze m ieli obowiązek skła dać każdego roku sprawozdanie rachunkow e m agistrom ka ted ry (m agistri fabricae) i ofiarować im za poniesione tru d y 2 k w arty wina włoskiego i V2 funta, starać się o „confectio- nem regalium ” , a dla ich domowników dostarczyć piwa w od powiedni sposób (cum honestate).
Pozostałe pieniądze z fundacji należało przekazać na kon serw ację sztandarów (vexilla), na świece i światło do Mszy św. oraz na zakupienie szat dla biednych, zwłaszcza dla scholarzy, którzy będą brać udział w procesjach.
Kanonik S k o d a postanowił także, b y zakrystian katedralny lisim ogonem oczyścił drzw i wejściowe do chóru k ated ry wro cławskiej, które on własnym kosztem odnowił i polecił przy ozdobić złotem i różnym i farbam i, (zwłaszcza drzwi przednie naprzeciw głównych drzwi położone) obrazami ze scenami z życia Zbawiciela i innym i, aby dzieło (opus pluribus im pen-
sis recreatum) nie poniosło żadnej szkody z powodu prochu
i pyłu. Za każdorazowe czyszczenie należało wypłacić zakry stianowi kwotę w wysokości jednego grosza.
Świadkam i przy sporządzeniu dokum entu fundacji byli ka nonicy kapitulni, Mikołaj M e r b o t h i Fabian H a n с к о, doktorzy dekretów; Mikołaj К i t z к a, m agister sztuki i kano nik św. Krzyża, wikariusze katedralni: Andrzej Azenheymer, prim ariusz, i Stanisław Galii, subkustosz. Dokum ent opatrzył swym znakiem i podpisem notariusz diecezji chełmińskiej W erner de P utten.
Fundację kanonika A ndrzeja Skody z 8 października 1471 roku uznać należy za piękny pomnik duszpasterskiej troski o cześć Eucharystii w XV wieku na terenie wrocławskiej die cezji i jej centralnej św iątyni ■— katedry.
7 4 B P W IN CENTY U R B A N [6]
S u m m a r i u m
T em p ore d u ra tio n is r e g im in is e p isco p i W ra tisla v ien sis, P e t r i I I N o w a k (1447 — 1456), cu ltu s E u ch a ristia ë v a ld e au ctu s e st non solum in u rb e W ra tisla v ia sed e tia m in toto territorio d io ecesis. E p iscop u s N o w a k in s titu it in 1450 a n n o u n am so llem n em p ro cessio n em th eo p h o ri- cam W a rtisla v ia e in fe sto C orporis C hristi. A d au gm en tad u m cultum eu ch a risticu m in d io e c e si m u lta e fu n d a tio n e s e x o r ta e sunt.
U nam e x hoc g e n e r e fu n d a tio n u m d o ta v it ca n o n icu s e c c le sia e ca th e- dralis, A d reas Scoda, P o lo n u s, 28 O ctobris 1471 anno.
F u n d atio h a ec e st p u lch ru m m on u m en tu m cu rae p a sto ra lis in ca th e - d rali e c c le sia W r a tisla v ie n si in X V saecu lo. D e ea tra cta tu r in articulo.
