Rola informatyki w naukach ekonomicznych i społecznych

(1)

(2)

Rola informatyki w naukach ekonomicznych i społecznych

Innowacje i implikacje interdyscyplinarne

redakcja ZBIGNIEW E. ZIELIŃSKI

TOM 2

Recenzja naukowa prof. zw. dr hab. Jan Turyna

Wydawnictwo Wyższej Szkoły Handlowej

Kielce 2012

(3)

Publikacja wydrukowana została zgodnie z materiałem dostarczonym przez Autorów. Wydawca nie ponosi odpowiedzialności za treść, formę i styl artykułów.

Komitet Naukowy

prof. dr hab. Janusz Lewandowski prof. dr hab. Krzysztof Grysa

dr hab. Wiesław Dziubdziela, prof. WSH

Redaktor Naczelny

prof. zw. dr hab. Tadeusz Grabiński

Redaktor Recenzji prof. zw. dr hab. Jan Turyna

Recenzenci

prof. zw. dr hab. Tadeusz Grabiński prof. zw. dr hab. Witold Chmielarz prof. nadzw. dr hab. inż. Wacław Gierulski prof. dr hab. Witold Biały

prof. dr hab. Wiesław Dziubdziela prof. dr hab. Ewa Grzegorzewska‐Ramocka prof. dr hab. Grzegorz Kończak

prof. dr hab. Włodzimierz Mosorow prof. dr hab. Mieczysław Muraszkiewicz prof. dr hab. Andrzej Radomski prof. dr hab. inż. Magdalena Wyrwicka doc. dr inż. Zbigniew Lis

dr inż. Edward Wiszniowski dr inż. Radosław Wolniak dr Paulina Forma dr Małgorzata Paszkowska dr Lidia Pokrzycka dr Sławomir Wyciślak dr Dariusz Żak

Redakcja

dr Zbigniew E. Zieliński mgr Katarzyna Baziuk mgr Anna Błaszczyk mgr inż. Artur Janus mgr inż. Jarosław Kościelecki mgr Urszula Słowik mgr Piotr Sidor

Wydawca publikacji

Wyższa Szkoła Handlowa im. B. Markowskiego w Kielcach

Projekt „PITWIN – Portal Innowacyjnego Transferu Wiedzy w Nauce”

ul. Peryferyjna 15 25‐562 Kielce

www.pitwin.edu.pl, biuro@pitwin.edu.pl

Nakład 200 egz.

Publikacja została wydana w ramach realizacji projektu „PITWIN – Portal Innowacyjnego Transferu Wiedzy w Nauce”.

Publikacja jest współfinansowana przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.

Publikacja jest dystrybuowana bezpłatnie, dla osób które zarejestrują się na stronie internetowej projektu www.pitwin.edu.pl (dostępna także w wersji elektronicznej).

(4)

Spis treści ... 3

VI. ANALIZY ILOŚCIOWE W NAUKACH EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH

1. Aleksandra Baszczyńska ‐ Estymacja funkcji gęstości z pakietem MATLAB ... 7 2. Tomasz Bąk ‐ Udział lasów w procesie redukcji CO2 – aspekty ekonomiczne ... 17 3. Agnieszka Buś‐Bidas ‐ Gospodarowanie mieniem gminnym i jego znaczenie dla

funkcjonowania przedsiębiorstw ... 22 4. Barbara Buzowska ‐ Monitoring percepcji klienta jako narzędzie doskonalenia

systemu zarządzania jednostką samorządową ... 30 5. Sebastian Chmielewski ‐ Komputerowa symulacja dynamicznych

procesów ekonomicznych ... 35 6. Magdalena Chmielińska ‐ Wykorzystanie narzędzi informatycznych

w konstrukcji planów odbiorczych ... 47 7. Paulina Duma ‐ Kryptografia. Rola informatyki w tworzeniu

zabezpieczeń teleinformatycznych ... 61 8. Wiesław Dziubdziela ‐ Matematyczne modele ryzyka systemowego

po kryzysie finansowym w latach 2007‐2008 ... 72 9. Anna Fiema, Grzegorz Kończak ‐ Wykorzystanie rozkładów wartości

ekstremalnych w analizie zagrożeń meteorologicznych... 80 10. Łukasz Goczek ‐ Skutki regulacji dla inwestycji w badania i rozwój

na poziomie firm –wnioski z analizy regresji logistycznej ... 90 11. Justyna Karkoszka ‐ Rozwój sfery badawczo‐rozwojowej oraz

innowacji w krajach Europy Środkowo‐Wschodniej należących do

Unii Europejskiej – finansowanie B+R w latach 2004‐2010 ... 98 12. Adam Kiersztyn ‐ MarkovEdu – koncepcja programu wspierającego

nauczanie łańcuchów Markowa ... 110 13. Karolina Klimańska ‐ Poziom życia a warunki mieszkaniowe

w Polsce w układzie wojewódzkim w latach 2002 i 2008 ... 120 14. Grzegorz Kończak ‐ Symulacja komputerowa – Monte Carlo czy quasi‐Monte Carlo? ... 151 15. Przemysław Kowalik ‐ O zasadach konstruowania taryf

w pasażerskim transporcie kolejowym ... 160 16. Przemysław Kowalik ‐ Wykorzystanie arkuszy kalkulacyjnych

do wyboru zmiennych objaśniających przy pomocy metody

wskaźników pojemności informacyjnej (metody Hellwiga)... 168 17. Małgorzata Krzciuk, Piotr Ziuziański ‐ O teście niezależności trzech

zmiennych na pewnym przykładzie empirycznym ... 179 18. Marta Małecka ‐ Wykorzystanie nowych funkcji programu

Mathematica 8 w ocenie ryzyka rynkowego ... 192 19. Michał Mierzwa ‐ O złej specyfikacji modelu nadpopulacji

na przykładzie badania ankietowego studentów UE Katowice ... 204 20. Artur Mikulec ‐ Analiza skupień z wykorzystaniem programu

komputerowego ClustanGraphics ... 214 21. Adam Pająk ‐ Analiza rankingów uczelni wyższych w Polsce z lat 2002‐2012 ... 225 22. Dorota Pekasiewicz ‐ Zastosowanie metod symulacyjnych do badania

własności estymatorów otrzymanych metodą kwantyli ... 236 23. Dorota Pekasiewicz, Anna Szymańska ‐ Zastosowanie testów zgodności do

badania rozkładów wielkości szkód w ubezpieczeniach komunikacyjnych ... 245 24. Witold Rzymowki, Agnieszka Surowiec ‐ Method of parameters

estimation of pseudologistic model ... 256 25. Hannna Soroka‐Potrzebna ‐ Sytuacja ekonomiczno‐finansowa

polskich przedsiębiorstw na przestrzeni lat 2000‐2010 ... 267 26. Jacek Stelmach ‐ O weryfikacji hipotez z wykorzystaniem dwóch statystyk testowych ... 276

(5)

27. Małgorzata Szerszunowicz ‐ Analiza przestrzenna bezrobocia w Polsce

z wykorzystaniem technik ESDA ... 289

28. Mirosław Zajdel ‐ Zachowanie tłumu modelowanego w oparciu o behawior owadów społecznych w obliczu różnych konfiguracji wyjść ewakuacyjnych ... 298

29. Tomasz Żądło ‐ O szacowaniu parametrów modeli dla danych przekrojowo‐czasowych z pakietem R ... 309

VII. ANALIZY SPOŁECZNO‐EKONOMICZNE 30. Sebastian Chmielewski ‐ Sektor TSL w Polsce ... 325

31. Krzysztof Czubocha ‐ Wybrane aspekty transformacji społeczno‐gospodarczej w Polsce w kontekście integracji Polski z Unią Europejską (UE): refleksje socjologa ... 347

32. Łukasz Furman ‐ Optymalizacja podatkowa w ramach specjalnej strefy ekonomicznej ... 361

33. Maciej Jagódka ‐ Kreowanie gospodarki opartej na wiedzy jako główny instrument podnoszenia konkurencyjności regionów ... 371

34. Maciej Kłodawski ‐ Pojęcie informacji w naukach teoretycznoprawnych ... 379

35. Krzysztof Kocurek ‐ Programowanie rozwoju regionalnego – kluczowe wyzwania ... 390

36. Weronika Kumańska ‐ Wykluczenie społeczne osób niepełnosprawnych ... 399

37. Agnieszka Kwiatkowska ‐ Cyberterroryzm problemem współczesnego świata ... 410

38. Aneta Lipczyńska ‐ Pojęcie, rodzaje i znaczenie obligacji dla polskiej gospodarki ... 416

39. Tomasz Marciniec, Ewa Kopeć ‐ Analiza załadunku i sposoby zabezpieczania wagonów z surowcem drzewnym oraz znaczenie informatyzacji w monitorowaniu zaladunku ... 430

40. Lidia Pokrzycka ‐ Analiza zawartości prasy. Wnioski z badań nad prasą województwa lubelskiego... 441

41. Dominika Polko ‐ Zastosowanie metody statystycznej kontroli jakości w podejmowaniu decyzji giełdowych ... 449

42. Artur A. Trzebiński ‐ Fundusze inwestycyjne a oszczędności Polaków ... 461

43. Grzegorz Wilk‐Jakubowski ‐ Media a terroryzm ... 472

44. Mirosław Zajdel ‐ Przemiany zatrudnienia w regionie łódzkim w okresie transformacji (wybrane aspekty) ... 480

45. Dariusz Grzegorz Żak ‐ Ochrona patentowa na wynalazek ... 492

(6)

Artur A. Trzebiński

461 Artur A. Trzebiński

Fundusze inwestycyjne a oszczędności Polaków

Streszczenie: Celem opracowania jest przedstawienie struktury oszczędności polskich gospodarstw domowych w latach 2000‐2011, ze szczególnym uwzględnieniem funduszy inwestycyjnych, a także wskazanie najważniejszych determinant lokowania kapitałów przez gospodarstwa domowe w fundusze inwestycyjne.

Słowa kluczowe: fundusze inwestycyjne, oszczędności, gospodarstwa domowe Wprowadzenie

Oszczędności można określić jako nieskonsumowaną część bieżącego dochodu, która służy do zaspokojenia przyszłych potrzeb. Uzyskana nadwyżka zostaje zakumulowana w środki trwałe (wymiar rzeczowy oszczędności) lub obrotowe (wymiar pieniężny). Gromadzone nadwyżki pieniężne kierowane są w większości na rynek finansowy, gdzie stają się kapitałem dla państwa, organów samorządowych i przedsiębiorców. Dodatkowo gospodarstwa domowe (traktowane jako inwestorzy indywidualni), obok inwestorów instytucjonalnych, są kolejnym źródłem kapitału.

Co przyczynia się do stabilizacji i rozwoju rynku finansowego, a zwłaszcza rynku kapitałowego i pieniężnego. Oddziaływanie gospodarstw domowych na rynek finansowy jest szczególnie widoczne w przypadku polskiego rynku funduszy inwestycyjnych. Towarzystwa funduszy inwestycyjnych (TFI) wykorzystując możliwości prawne i podatkowe proponują inwestorom indywidualnym i instytucjonalnym fundusze inwestycyjne o zróżnicowanych politykach inwestycyjnych i zróżnicowanym poziomie ryzyka. Poza tym funkcjonują także fundusze połączone z innymi produktami finansowymi, np. lokaty bankowe z funduszami, ubezpieczenia na życie połączone z inwestowaniem części składki w fundusze inwestycyjne itp.

Fundusze inwestycyjne, określane również jako idea wspólnego inwestowania, są istotnym instrumentem finansowym w strukturze oszczędności gospodarstw domowych. Pozwalają inwestorom na lokowanie niewielkich kwot jednorazowo lub w pewnych odstępach czasowych.

A połączenie tych środków w jeden fundusz przekłada się na znaczne kwoty, które zasilają różne rynki (np. pieniężny, kapitałowy). Dodatkowo inwestycje te mają charakter długoterminowy i raczej niespekulacyjny.

Celem opracowania jest przedstawienie zmian w strukturze oszczędności polskich gospodarstw domowych w latach 2000‐2011, ze szczególnym uwzględnieniem funduszy inwestycyjnych. Celem dodatkowym jest wskazanie determinant lokowania kapitałów przez gospodarstwa domowe w te aktywa. W realizacji celów wykorzystane zostały dane pochodzące z badań uzyskanych w ramach projektu Diagnoza społeczna¹. Projekt ten prowadzony jest od 2000 r. i ma na celu zdiagnozowanie warunków i jakości życia Polaków. Badania przeprowadzane są co dwa lata z wykorzystaniem dwóch rodzajów ankiet. Jeden kwestionariusz przeznaczony jest dla gospodarstwa domowego, drugi dla jego członków (powyżej 16 roku życia). W projekcie uwzględnia się warunki ekonomiczne (takie jak dochody, oszczędności, zobowiązania kredytowe) i pozaekonomiczne (np. edukacja, leczenie, zaufanie do instytucji publicznych i finansowych).

1 Czapiński J., Panek T. (red): Diagnoza społeczna 2011, www.diagnoza.com (dostęp 21.06.2012).

(7)

Fundusze inwestycyjne a oszczędności Polaków

462

Struktura oszczędności

Pośród badanych gospodarstw domowych w ramach Diagnozy społecznej nastąpił wzrost liczby gospodarstw domowych deklarujących posiadanie oszczędności (wzrost z 16% w 2005 r. do 37% w 2011 r.)². Zmiany nastąpiły również w strukturze oszczędności – zmalała liczba gospodarstw domowych z oszczędnościami w wysokości do miesięcznych dochodów oraz wzrosła z 3 i 6‐12 krotnością miesięcznych dochodów (rysunek 1).

Rysunek 1. Odsetek gospodarstw z różną wysokością oszczędności w latach 2005, 2009 i 2011.

Źródło: Czapiński J., Panek T. (red): Diagnoza społeczna 2011, www.diagnoza.com (dostęp 21.06.2012).

W latach 2000‐2011 dominującą formą oszczędności w grupie panelowej były lokaty bankowe i gotówka. W dalszej kolejności fundusze inwestycyjne, akcje, nieruchomości i obligacje (rysunek 2). Na uwagę zasługuje rok 2007 – udział depozytów bankowych osiągnął najniższy poziom w badanym okresie (64% gospodarstw domowych), a najwyższy fundusze inwestycyjne i gotówka (odpowiednio 15% i 44%). W 2011 r. najwięcej oszczędności zostało zgromadzonych w lokatach bankowych w pln i walutach obcych (łącznie 63%) i w gotówce (42%). W pozostałych aktywach: fundusze inwestycyjne (9%), akcje (5%), nieruchomości (4%) i obligacje (3%).

Autorzy Diagnozy społecznej dodatkowo obliczyli przeciętną wielkość oszczędności w zależności od sposobu oszczędzania. Wykorzystano w tym celu warunkowe prawdopodobieństwo przynależności gospodarstwa domowego do danej kategorii wielkości oszczędności pod warunkiem lokowania nadwyżek finansowych tylko w jednej formie. Najwyższą wartość (określoną jako krotność dochodu miesięcznego) w 2011 r. posiadały gospodarstwa domowe inwestujące w akcje (5,4) oraz fundusze inwestycyjne, depozyty bankowe i nieruchomości (odpowiednio 4,6; 4,5 i 4,5). Wskaźnik dla obligacji i gotówki wynosił 3,3 i 2,4³. Najwyższy wynik uzyskany dla akcji wynika głównie z przeprowadzonych w okresie 2010‐2011 prywatyzacji spółek skarbu państwa (PZU, GPW, Tauron). Niski wynik dla obligacji wynika z ograniczonej liczby ofert emisji, braku promocji i zmian w tradycji oszczędzania. Dobrą zmianą jest obniżenie wielkości środków przechowywanych w gotówce. Pomimo udziału tej formy oszczędzania u prawie połowy badanych gospodarstw domowych, zgromadzone środki nieznacznie przekraczają 2‐krotność dochodów miesięcznych. Można wręcz uznać, że są to środki przeznaczone na bieżące wydatki i stałe opłaty (w tym raty kredytów).

2 Ibidem.

3 W 2009 r. wielkość ta dla funduszy inwestycyjnych wynosiła 3,9.

16

27

20

14

8 23

28

20

11 8

22

32

21

12 8

0 10 20 30 40

do miesięcznych dochodów

do 3 miesięcznych dochodów

3‐6 miesięczne dochody

6‐12 miesięcznych dochodów

powyżej rocznych dochodów

2005 r.

2009 r.

2011 r.

(8)

463 Rysunek 2. Formy oszczędności gospodarstw domowych w latach 2000 ‐ 2011.

Uzyskane wyniki w ramach projektu Diagnoza społeczna pokrywają się ze strukturą oszczędności Polaków. W tabeli 1 przedstawiono aktywa i ich udział w oszczędnościach pieniężnych gospodarstw domowych. Na koniec 2011 r. wartość oszczędności wynosiła 978 mld zł, z czego największy udział miały depozyty bankowe (49%). Prawie 23% zgromadzone było w otwartych funduszach emerytalnych i 10% w gotówce. Z pozostałych aktywów (fundusze inwestycyjne, akcje, obligacje i ubezpieczeniowe fundusze kapitałowe) największy udział miały fundusze inwestycyjne (6,4%).

Tabela 1. Struktura oszczędności.

Aktywa 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Wartość oszczędności (mld zł), w tym (w %):

429,6 478,9 588,0 686,6 688,4 801,6 929,9 978,1

depozyty bankowe 48,9 45,9 40,7 38,3 48,2 48,4 45,8 49,2

gotówka 11,8 11,9 11,7 11,2 13,2 11,2 10,0 10,4

fundusze zagraniczne 0,0 0,0 0,0 0,4 0,3 0,3 0,4 0,4

krajowe fundusze

inwestycyjne 7,0 10,3 12,4 15,9 7,4 7,8 8,1 6,4

akcje spółek

publicznych 9,8 5,3 7,6 6,2 4,1 3,3 5,5 4,5

0 20 40 60 80

inne dobra materialne obligacje nieruchomości IKE akcje fundusze inwestycyjne

gotówka lokaty bankowe w walutach obcych lokaty bankowe w zł

2011 2009 2007 2005 2003 2000

(9)

464

obligacje i bony 4,1 4,0 2,2 1,6 2,0 1,5 1,1 0,9

OFE 14,6 17,9 19,8 20,6 20,1 22,3 23,8 22,9

ubezpieczeniowe

fundusze kapitałowe 3,1 4,0 4,7 5,0 3,8 3,9 3,9 3,6

depozyty w SKOK‐ach 0,6 0,8 0,9 0,8 1,1 1,3 1,4 1,5*

* wartość dla I kwartału 2011 r.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych analizy.pl (dostęp 21‐06‐2012).

Determinanty poziomu oszczędności

Siła i kierunek alokacji oszczędności gospodarstw domowych zależą od wielu determinant.

Podstawowym czynnikiem wpływającym na wysokość oszczędności gospodarstw domowych jest dochód do dyspozycji (determinanta ekonomiczna). Wraz ze wzrostem dochodu maleje udział konsumpcji, ze względu na coraz mniejszą użyteczność konsumowanych dóbr. To z kolei powoduje powstawanie nadwyżek pieniężnych, a następnie wzrost skłonności do oszczędzania.

W literaturze podkreśla się, że jedną z najważniejszych teorii dotyczących podziału dochodów na konsumpcję i oszczędności jest teoria preferencji płynności J. M. Keynesa (1936), zgodnie z którą im wyższy poziom dochodu, tym wyższy poziom oszczędności. Keynes zwrócił również uwagę, że im wyższy dochód, tym wyższa stopa oszczędności.

Kolejną istotną teorią jest hipoteza cyklu życia F. Modiglianiego (1956) i hipoteza permanentnego dochodu M. Friedmana (1957). W przeciwieństwie do teorii Keynesa, Friedman i Modiglinani jako główną determinantę poziomu stopy oszczędzania wskazali strukturę ludności według wieku oraz zdefiniowali oszczędności jako racjonalne rozłożenie konsumpcji w czasie (determinanta demograficzna)⁴. Podstawowym założeniem tych teorii była racjonalność decyzji podejmowanych przez gospodarstwa domowe.

W nowych modelach i hipotezach wykorzystuje się aspekt psychologiczny i uwzględnia się nieracjonalność podejmowanych decyzji przez inwestorów indywidualnych. Kahneman i Tversky (1979) opracowali teorie perspektywy, która wyjaśnia, w jaki sposób ludzie przypisują użyteczność obiektywnym wynikom dokonanych przez siebie wyborów. Przy czym oceniane są różne alternatywy w odniesieniu do danego punktu referencyjnego, a nie wielkości finalnych wynikających ze zmian. Po drugie decydenci charakteryzują się na ogół awersją do ryzyka w obszarze zysków i przejawiają skłonność do ryzyka w obszarze strat⁵. W ramach determinant psychologicznych wspomnieć należy również m.in. o innych preferencjach, naśladownictwie, modzie, nadmiernej pewności siebie i zaufaniu do instytucji.

Innymi determinantami są: prawne, fiskalne, demograficzne i kulturowe. Determinanty prawne i fiskalne związane są z polityką państwa, która powinna stymulować zwiększanie poziomu oszczędności (głównie w wymiarze pieniężnym), jako stabilne źródło finansowania. Może to się odbywać poprzez wprowadzanie obowiązkowych form ubezpieczenia i ulgi podatkowe.

Przykładem obowiązkowych oszczędności są otwarte fundusze emerytalne, które mają na celu zabezpieczenie systemu emerytalnego w przyszłości oraz zmianę struktury oszczędności gospodarstw domowych z krótko‐ na długoterminowe. Z kolei przywileje podatkowe nie muszą wpływać na wzrost oszczędności. Jak pokazuje przykład polskich Indywidualnych Kont Emerytalnych, korzyści podatkowe związane z lokowaniem nadwyżek finansowych gospodarstw domowych nie wpływają znacząco na całość oszczędności. Nowak i Ryć⁶ zauważają, że ulgi

4 Liberda B., Tokarski T.: Determinanty oszczędności i wzrostu gospodarczego w Polsce w odniesieniu do krajów OECD, „Ekonomista”, nr 3/1999.

5 Szyszka A.: Finanse behawioralne. Nowe podejście do inwestowania na rynku kapitałowym, Wyd.

Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2009.

6 Nowak A. Z., Ryć K.: Oszczędności w okresie transformacji, Studia Europejskie 2/2002.

(10)

465

i preferencje podatkowe mogą spowodować utratę wpływów podatkowych i pozostawać w sprzeczności z innymi celami polityki fiskalnej.

Spośród czynników demograficznych największe znaczenie, obok struktury ludności według wieku, ma liczebność gospodarstwa i wiek głowy gospodarstwa. Kolejną grupę stanowią czynniki kulturowe, a zwłaszcza stosunek społeczeństwa do oszczędności, tradycja w przekazywaniu majątku, tradycja inwestowania⁷ i styl życia.

Rynek funduszy inwestycyjnych

Obowiązujące przepisy prawa⁸ pozwalają na utworzenie następujących rodzajów funduszy inwestycyjnych: fundusz inwestycyjny otwarty (FIO), specjalistyczny fundusz inwestycyjny otwarty (SFIO) i fundusz inwestycyjny zamknięty (FIZ). Do inwestorów indywidualnych z niewielkimi nadwyżkami finansowymi kierowane są przede wszystkim FIO i nieliczne FIZ. Dla inwestorów z większymi nadwyżkami – SFIO i FIZ.

Otwartość FIO wynika z prawnego obowiązku przyjmowania uczestników i odkupywaniu od nich (a następnie umarzaniu) jednostek uczestnictwa na każde wezwanie.

Zmiana liczby uczestników i ilości jednostek uczestnictwa w funduszu jest zmienna, co powoduje że FIO muszą utrzymywać wysoką płynność finansową. FIO może lokować aktywa w papiery wartościowe emitowane lub gwarantowane przez Skarb Państwa i Narodowy Bank Polski, papiery wartościowe i instrumenty rynku pieniężnego, depozyty w bankach krajowych nie dłuższe niż jeden rok z możliwością wycofania środków przed terminem zapadalności⁹.

Specjalistyczne fundusze inwestycyjne otwarte mają konstrukcję zbliżoną do FIO.

Różnice między tymi rodzajami funduszy są następujące: SFIO określa w statucie podmioty, które mogą zostać członkami funduszu oraz określa warunki odkupienia przez fundusz jednostek uczestnictwa i termin wypłaty środków. Dodatkowo katalog lokat jest rozszerzony o jednostki uczestnictwa innych funduszy inwestycyjnych.

Fundusze inwestycyjne zamknięte przeznaczone są dla określonego (wąskiego) kręgu inwestorów, przy czym na rynku polskim funkcjonują fundusze zamknięte bez określonej grupy inwestorów (przykład Arka BZ WBK Fundusz Rynku Nieruchomości FIZ). Cechą charakterystyczną tego rodzaju funduszy jest stały poziom kapitału, który jest gromadzony po jednorazowej emisji certyfikatów inwestycyjnych w okresie subskrypcji. Rzadko zdarza się, aby zarządzający funduszem przeprowadzali dodatkowe emisje. Tytułem uczestnictwa w funduszu jest certyfikat inwestycyjny, który ma charakter papieru wartościowego. FIZ może emitować certyfikaty publiczne (dopuszczone do obrotu na giełdzie papierów wartościowych) lub certyfikaty niepubliczne (niedopuszczone do obrotu na giełdzie). Wartość emisyjna ustalana jest przez zarządzających funduszem, a w późniejszym czasie cena ustalana jest przez popyt i podaż oraz przez wartość aktywów netto. W porównaniu do innych typów funduszy, FIZ charakteryzują się mniejszą płynnością, ale wyższą efektywnością.

Z punktu widzenia oszczędności gospodarstw domowych w latach 2004‐2011 na rynku funduszy inwestycyjnych zaszły dwie istotne zmiany. Pierwszą z nich jest przekształcenie funduszy w subfundusze i tworzenie funduszy inwestycyjnych z wydzielonymi subfunduszami (nazywane funduszami parasolowymi). Dla inwestorów indywidualnych funkcjonowanie funduszy parasolowych wiąże się głównie z korzyściami podatkowymi. Transfery środków między subfunduszami w ramach danego funduszu zwolnione jest od podatków od zysków kapitałowych.

To powoduje, że inwestor ma możliwość przenoszenia środków między subfunduszami o różnych politykach inwestycyjnych bez ponoszenia strat wynikających z obciążeń podatkowych. Drugą zmianą jest większe zainteresowanie ze strony towarzystw funduszy inwestycyjnych funduszami

7 Rozumiana jako przyzwyczajenia społeczeństwa do określonych form gromadzenia środków.

8 Ustawa z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych, Dz.U. 2004, Nr 146, poz. 1576.

9 Ibidem.

(11)

466

zamkniętymi niż FIO i SFIO, co przekłada się na tworzenie większej liczby nowych FIZ niż pozostałych dwóch rodzajów funduszy. Nowe fundusze kierowane są do określonych grup inwestorów lub inwestorów ze znacznymi nadwyżkami pieniężnymi, co powoduje, że ta część rynku nie jest dostępna dla większości gospodarstw domowych.

Determinanty poziomu udziału funduszy inwestycyjnych w oszczędnościach

Jedną z najważniejszych determinant wysokości oszczędności jest poziom dochodu (determinanta makroekonomiczna), który wyznacza materialny poziom życia gospodarstw domowych. Im wyższy dochód, tym większe nadwyżki pieniężne mogą zostać przeznaczone na przyszłą konsumpcję. W latach 2000‐2007 realne dochody do dyspozycji brutto (czyli przeznaczone na konsumpcję i oszczędności) wykazywały trend wzrostowy. W 2008 r. zaczęły one spadać, a w 2011 r. wykazały wzrost zerowy. Spadek dynamiki realnych dochodów do dyspozycji brutto przekłada się na obniżenie stopy oszczędzania¹⁰, która w 2011 r. osiągnęła najniższy poziom od ponad 10 lat i dwukrotnie niższy niż w kryzysowym 2008 r.

Cechą charakterystyczną dla gospodarstw domowych jest lokowanie nadwyżek pieniężnych pod koniec każdego roku (dodatkowe wynagrodzenia i premie świąteczne) głównie w lokaty bankowe i fundusze inwestycyjne. Wyjątek stanowi 2007 r., w którym napływ nowych środków do funduszy inwestycyjnych był niższy niż kwota umorzeń tytułów uczestnictwa.

Tabela 4. Relacja oszczędności do PKB, dynamika realnych dochodów do dyspozycji brutto, stopa oszczędności i wartość oszczędności.

Lata Oszczędności/PKB (%)

Dynamika realnych dochodów do dyspozycji brutto (%)

Stopa oszczędzania (%)

Wartość aktywów netto funduszy inwestycyjnych (mld zł)

2000 37,7 101,0 12,2 7,2

2001 43,1 102,3 12,5 12,1

2002 45,3 100,4 10,0 23,0

2003 47,5 101,1 7,73 33,5

2004 46,5 102,3 6,53 36,9

2005 48,7 101,4 9,8 61,4

2006 56,5 104,7 9,1 101,6

2007 58,4 104,8 9,7 142,2

2008 54,0 104,0 3,4 81,5

2009 59,7 103,7 10,4 104,5

2010 65,7 102,5 8,8 134,3

2011 66,3 100,0 1,7 125,0

* Oszczędności zawierają inwestycje ubezpieczycieli.

Źródło: obliczenia własne na podstawie danych analizy.pl, GUS, KNF i NBP.

Kolejnymi determinantami, wpływającymi na wysokość zgromadzonych środków w funduszach inwestycyjnych, jest grupa czynników mikroekonomicznych. Są to w szczególności:

różnorodność oferty, stopy zwrotów, koszty, dostępność i płynność instrumentów finansowych, kanały dystrybucji i ceny instrumentów finansowych.

Uwzględniając strategie inwestycyjne funduszy inwestycyjnych i aktywa wchodzące w skład portfeli funduszy można zauważyć, że do końca 2000 r. największą popularnością wśród inwestorów indywidualnych cieszyły się fundusze bezpieczne – obligacji i rynku pieniężnego

10 Relacja oszczędności do dochodów do dyspozycji brutto.

(12)

467

(ponad 76% udziału w rynku). Fundusze te zapewniały inwestorom wysoki poziom bezpieczeństwa i wyższe stopy zwrotu niż lokaty bankowe i akcje. W kolejnych latach (2001‐2003) na znaczeniu zaczęły zyskiwać fundusze lokujące w akcje. Pomimo uzyskiwania przez fundusze obligacji i pieniężne wyższych stóp zwrotu niż lokaty bankowe, napływ nowych środków był o wiele niższy niż w latach poprzednich. Gospodarstwa domowe zaczęły lokować środki głównie w fundusze akcyjne i mieszane (zrównoważone i stabilnego wzrostu). Utrzymująca się od 2003 r. hossa na warszawskiej giełdzie i wzrost cen akcji (zwłaszcza małych i średnich spółek) podtrzymywała wysoki poziom zainteresowania tymi funduszami aż do 2007 r. Dodatkowym czynnikiem zwiększającym wielkość wpłat do tych funduszy było zapadanie lokat „antypodatkowych” pod koniec 2006 r. i historyczne wysokie stopy zwrotów funduszy (zwłaszcza inwestujących w akcje małych i średnich spółek). Według szacunków Analiz Online¹¹ w całym 2007 r. do funduszy akcyjnych i mieszanych inwestorzy indywidualni wpłacili prawie 30 mld zł podnosząc udział tych funduszy w rynku do ponad 80%. Zwiększeniu uległ również udział funduszy inwestycyjnych w oszczędnościach gospodarstw domowych (prawie 16%).

Lokowanie nadwyżek finansowych przez gospodarstwa domowe w fundusze akcyjne i mieszane spowodowały spadek wartości innych form oszczędzania. Najwięcej środków zostało wycofanych z depozytów bankowych oraz obligacji i bonów skarbowych. Oszczędności zgromadzone w funduszach inwestycyjnych w 2007 r. w porównaniu do 2004 r. były wyższe o 75 mld zł. Dla depozytów bankowych przyrost ten wyniósł 60 mld zł, akcji – 42 mld zł, ubezpieczeń na życie z funduszami kapitałowymi – 28 mld zł. Tylko obligacje i bony skarbowe straciły prawie 7 mld zł. Dopiero druga korekta na giełdzie (październik‐listopad 2007 r.) wpłynęła na ograniczenie wpłat do funduszy inwestycyjnych. Umarzanie tytułów uczestnictwa w funduszach zostało dodatkowo wzmocnione w 2008 r. przez amerykański kryzys finansowy (największy odpływ środków nastąpił w styczniu, kiedy saldo wpłat i wypłat wyniosło ponad ‐11 mld zł). Na koniec roku udział funduszy inwestycyjnych w oszczędnościach gospodarstw domowych zmniejszył się o połowę (w porównaniu z 2007 r.). Nadwyżki pieniężne były lokowane w bezpieczne instrumenty finansowe; zwłaszcza w depozyty bankowe, fundusze inwestycyjne obligacji, fundusze rynku pieniężnego i gotówkowe oraz obligacje i bony skarbowe.

W grudniu 2011 r. fundusze inwestycyjne stanowiły niecałe 6,5% oszczędności gospodarstw domowych (jeden z najniższych wyników w latach 2000‐2011). Obniżenie wartości środków zgromadzonych w tej klasie aktywów wynika z wciąż wysokiego udziału funduszy akcyjnych (40% rynku), słabego roku na giełdzie, niskich (a wręcz ujemnych) stóp zwrotu większości funduszy inwestycyjnych i zmniejszania liczby nowych funduszy dostępnych szerokiemu gronu inwestorów. Zmiany w strukturze przedmiotowej rynku funduszy inwestycyjnych w latach 2000‐2011 przedstawia rysunek 3.

Pozytywną zmianą zachodzącą od 2008 r. jest dywersyfikacja typów funduszy inwestycyjnych w portfelach gospodarstw domowych. Obok funduszy akcyjnych czy obligacji nadwyżki pieniężne inwestorów indywidualnych lokowane są w fundusze, które mają specjalistyczne polityki inwestycyjne (m.in. fundusze nieruchomości). Wspomnieć należy również o funduszach inwestycyjnych dedykowanych określonym inwestorom i grupom inwestorów. TFI przygotowują fundusze inwestycyjne pod konkretnego inwestora indywidualnego (prywatne fundusze inwestycyjne). Zaletą takiego rozwiązania jest przekazanie zarządzania majątkiem specjalistom i odroczenie zapłaty podatku od zysków kapitałowych¹².

Kolejnymi mikroekonomicznymi determinantami są koszty, czyli opłaty manipulacyjne za nabycie i umorzenie tytułów uczestnictwa w funduszach oraz opłaty za zarządzanie. Determinanty te wpływają pośrednio na wybór funduszy inwestycyjnych jako formy oszczędzania ze względu na

11 Analizy Online: Aktywa funduszy inwestycyjnych grudzień 2007, http://www.analizy.pl/fundusze/

wiadomosci/5335/aktywa‐funduszy‐inwestycyjnych‐(grudzien‐2007).html (dostęp 6.08.2012).

12 Podatek jest płacony w momencie umorzenia certyfikatów inwestycyjnych, co może nastąpić nawet po kilkunastu latach od ich zakupu.

(13)

468

ujmowanie jej w wartości tytułów uczestnictwa. Czyli dla przeciętnego inwestora indywidualnego opłata ta jest niezauważalna. Dodatkowo większość funduszy inwestycyjnych, w które gospodarstwa domowe lokują swoje nadwyżki pieniężne są funduszami inwestycyjnymi otwartymi. Od kilku lat obserwuje się na rynku stopniowe obniżanie opłat za nabycie i umorzenie tytułów uczestnictwa tego rodzaju funduszy. Bywa nawet, że opłaty te wynoszą 0 zł.

Rysunek 3. Struktura rynku funduszy inwestycyjnych według typów w latach 2000‐2011 (w %).

Źródło: dane IZFiA i KNF

Na zwiększenie zainteresowania gospodarstw domowych funduszami inwestycyjnymi wpływ miały zmiany w sposobie dystrybucji tytułów uczestnictwa w funduszach. Do 2000 r.

sprzedaż funduszy mogła odbywać się tylko w punktach obsługi TFI i biurach maklerskich.

W kolejnych latach fundusze zostały wprowadzone do banków, ale dystrybuowane były tylko fundusze zarządzane przez TFI z własnych grup kapitałowych. Przełom nastąpił w lipcu 2003 r.

kiedy Multibank i mBank uruchomiły platformy internetowe, na których zaproponowały dostęp do funduszy różnych TFI z poziomu strony www i rachunku osobistego. W tym samym roku KNF wydał zezwolenia na dystrybucję tytułów uczestnictwa funduszy przez dwóch ogólnopolskich pośredników (Expander i Xelion), zwiększając liczbę dystrybutorów niebędących domami maklerskimi i bankami do 11. Od 2008 r. banki¹³ zaczęły rozszerzać ofertę funduszy o inne TFI.

Najwięcej TFI oferuje Multibank (19), mBank (18) i Deutsche Bank (12). Z kolei najczęściej dystrybuowane są fundusze TFI Skarbiec i Union Investment TFI (w 11 bankach), Aviva TFI (9) i Investors TFI (8). W ofercie znajdują się głównie FIO. Fundusze inwestycyjne zamknięte dostępne są w nielicznych bankach m.in. w Multibanku (4 FIZy, w tym jeden nieruchomości) i mBanku (2 zamknięte fundusze nieruchomości).

Kolejnym czynnikiem, którym kierują się gospodarstwa domowe przy inwestowaniu w fundusze inwestycyjne jest cena instrumentów finansowych – w tym przypadku minimalna pierwsza wpłata. Jak pokazuje przykład funduszy dystrybuowanych przez Multibank wymagana kwota inwestycji jest osiągalna dla większości gospodarstw domowych – 78 funduszy z minimalną wpłatą 100 zł, 29 – 200 zł i 151 funduszy – 400‐200000 zł. Dla porównania średnia minimalna wpłata na lokatę bankową wynosi 500 zł¹⁴.

13 Credit Bank, PKO, Kredyt Bank, Pekao i Bank Millennium nadal dystrybuują fundusze inwestycyjne zarządzane przez TFI ze swoich grup kapitałowych.

14 http://www.oprocentowanielokat.pl/index.php?waluta=0&kwota=500&okres=3M&oprocentowanie=&typ

=0 (dostęp 6.08.2012).

0 10 20 30 40 50 60

akcyjne obligacji mieszane rynku pieniężnego i gotówkowe nieruchomości pozostałe

2000 r.

2005 r.

2007 r.

2008 r.

2011 r.

(14)

469

Zgodnie z teorią preferencji płynności J. M. Keynesa gospodarstwa domowe tworzą oszczędności pieniężne z trzech powodów: transakcyjnych, ostrożnościowych i spekulacyjnych (portfelowych). Motyw transakcyjny związany jest z utrzymywaniem przez gospodarstwa domowe pieniędzy na bieżącą konsumpcję i wydatki. Motyw ostrożności wynika z potrzeby zabezpieczenia nieprzewidzianych wydatków w przyszłości. Z kolei motyw spekulacyjny (portfelowy) wynika z różnic w poziomach akceptowanego ryzyka inwestycyjnego i oczekiwanego dochodu. Wraz z rozwojem rynków finansowych i pojawianiem się nowych aktywów, gospodarstwa domowe zyskały możliwość inwestowania nadwyżek finansowych w różne klasy aktywów. Zmianie uległy również przyzwyczajenia członków gospodarstw domowych co do sposobu inwestowania nadwyżek finansowych. Oszczędności przestały być lokowane tylko w jedną klasę aktywów – nastąpiło dywersyfikowanie portfeli inwestycyjnych i alokowanie środków w instrumenty różnych rynków (np. kapitałowy, nieruchomości i pieniężny). Wydzielono również kolejny powód posiadania oszczędności – motyw celowości. Gospodarstwa domowe gromadzą nadwyżki pieniężne przeznaczone na konkretny cel. W przypadku inwestowania przez gospodarstwa domowe w fundusze inwestycyjne, determinanta kulturowa musi być rozpatrywana w połączeniu z determinantą psychologiczną.

Rysunek 5. Cele gromadzenia oszczędności przez gospodarstwa domowe w latach 2000, 2009 i 2011.

Dominującym celem oszczędzania (w latach 2000‐2011) gospodarstw domowych badanych w ramach Diagnozy społecznej jest rezerwa na sytuacje losowe. W dalszej kolejności – zabezpieczenie na starość i bieżące wydatki konsumpcyjne. Biorąc pod uwagę przeciętną wysokość oszczędności do dochodów, to dominującym celem jest zakup domu/mieszkania (8,1 krotność miesięcznych dochodów). Na drugim miejscu jest zabezpieczenie na starość (6,5 krotność dochodów). Najmniej środków zostało przeznaczonych w 2011 r. na bieżące wydatki i stałe opłaty (2,3 krotność dochodów)¹⁵. Cele gromadzenia oszczędności znajdują odzwierciedlenie w wyborze form oszczędzania – preferowane są instrumenty finansowe

15 Czapiński J., Panek T. (red): Diagnoza społeczna 2011, www.diagnoza.com (dostęp 21.06.2012).

0% 20% 40% 60% 80% 100%

inne cele zakup domu/mieszkania remont domu/mieszkania wypoczynek zakup dóbr trwałego użytku bez specjalnego przeznaczenia zabezpieczenie przyszłości dzieci zabezpieczenie na starość leczenie rezerwa na sytuacje losowe stałe opłaty bieżące wydatki konsumpcyjne

2011 2000

(15)

470

o wysokiej płynności i niskim ryzyku (czyli depozyty bankowe i w dalszej kolejności bezpieczne fundusze inwestycyjne).

Największe zaufanie do funduszy inwestycyjnych w 2009 r. (dokładne dane za 2011 r. są niedostępne) mają osoby z wykształceniem średnim i wyższym, w wieku 18‐34 lat i zamieszkujący w miastach (powyżej 20 tys. mieszkańców)¹⁶. Uwzględniając wartość wpłat do funduszy w latach 2010‐2011 można stwierdzić, że zaufanie do funduszy inwestycyjnych wzrosło w stosunku do 2009 r. Na tle innych instytucji finansowych, fundusze inwestycyjne mają porównywalny poziom zaufania do OFE i giełdy papierów wartościowych. Na uwagę zasługuje spadek zaufania do banków. W 2003 r. ponad 40% badanych gospodarstw domowych ufało bankom. A w 2011 r.

zaufanie deklarowało już tylko co piąte gospodarstwo domowe.

0 10 20 30 40 50 60

Banki OFE Giełda Fundusze inwestycyjne

2011 2009 2007 2005 2003

Rysunek 6. Zaufanie do funduszy inwestycyjnych, giełdy, OFE i banków (w %) w latach 2003‐2011.

Innymi czynnikami o podłożu psychologicznym, które wpływają na wybór funduszy inwestycyjnych jako formy oszczędzania są przyzwyczajenia inwestorów, awersja do ryzyka, naśladownictwo, owczy pęd i moda. Największe znaczenia mają przyzwyczajenia inwestorów i awersja do ryzyka. Do końca lat 80. XX wieku najpopularniejszą formą oszczędzania były lokaty bankowe i obligacje. Inwestorzy indywidualni przyzwyczaili się do tych instrumentów finansowych i z dużym oporem przyjmowali nowe rozwiązania. Przez pierwsze 3 lata (1992‐1995) na rynku funduszy inwestycyjnych funkcjonował tylko 1 fundusz. W kolejnych latach TFI prowadziły kampanie informacyjne i szereg działań edukacyjnych, które wpłynęły na wzrost zainteresowania inwestorów funduszami. Z kolei awersja do ryzyka znajduje odzwierciedlenie w napływie kapitałów do różnych typów funduszy w zależności od rodzaju inwestora, których można podzielić na świadomych i nieświadomych. Indywidualny inwestor świadomy podejmuje racjonalne decyzje, wykorzystując wiedzę i doświadczenie (zachowanie podobne do inwestorów instytucjonalnych).

Z kolei inwestor nieświadomy podejmuje nieracjonalne decyzje i ulega emocjom. Nieracjonalność podejmowanych decyzji, naśladowania innych inwestorów i mody można zilustrować przykładem

16 Ibidem.

(16)

471

funduszy inwestujących w małe i średnie spółki, które funkcjonowały w latach 2005‐2006.

Pod koniec 2005 r. akcje małych i średnich spółek zyskiwały na wartości, a tym samym fundusze inwestujące w te akcje osiągały bardzo wysokie stopy zwrotu. Inwestorzy indywidualni masowo nabywali tytuły uczestnictwa tych funduszy bazując jedynie na historycznych stopach zwrotu.

Korekta cen tych akcji (maj‐czerwiec 2006 r.) doprowadziła do znaczącego obniżenia wartości aktywów tych funduszy i masowe wycofywanie środków.

Podsumowanie

Obserwowany od 2000 r. wzrost wartości oszczędności gospodarstw domowych połączony jest ze zmianami w wyborach form oszczędzania. Dywersyfikowanie instrumentów finansowych w portfelach gospodarstw domowych jest pozytywnym zjawiskiem. Stopniowemu zmniejszeniu ulega skoncentrowanie oszczędności tylko w sektorze bankowym. Napływ środków do innych segmentów rynku finansowego powoduje ich rozwój i stabilizację. W opracowaniu przedstawiono zachodzące zmiany na przykładzie funduszy inwestycyjnych.

Bibliografia

1. Analizy Online: Aktywa funduszy inwestycyjnych grudzień 2007, http://www.analizy.pl/

fundusze/wiadomosci/5335/aktywa‐funduszy‐inwestycyjnych‐(grudzien‐200).html.

2. Czapiński J., Panek T. (red): Diagnoza społeczna 2011, www.diagnoza.com.

3. Liberda B., Tokarski T.: Determinanty oszczędności i wzrostu gospodarczego w Polsce w odniesieniu do krajów OECD, „Ekonomista”, nr 3/1999.

4. Nowak A. Z., Ryć K.: Oszczędności w okresie transformacji, Studia Europejskie 2/2002.

5. Szyszka A.: Finanse behawioralne. Nowe podejście do inwestowania na rynku kapitałowym, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2009.

6. Ustawa z dnia 27 maja 2004r. o funduszach inwestycyjnych, Dz.U. 2004, Nr 146, poz. 1576.

Investment Funds and Savings of Poles

The purpose of this paper is to present the structure of Polish households' savings in the years 2000‐2011, with particular emphasis on investment funds. And also to identify the main determinants of households’ savings placement in mutual funds.

Keywords: mutual funds, household, savings

mgr Artur A. Trzebiński

Autor jest doktorantem na Wydziale Zarządzania Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu. Jego zainteresowania dotyczą tematyki funduszy inwestycyjnych, w szczególności funduszy nieruchomości. W zakresie zainteresowań autora znajdują się również czynniki behawioralne wpływające na decyzje inwestycyjne inwestorów indywidualnych.