TRZYDZIEŚCI LAT PROCESÓWREWITALIZACYJNYCH W ÄLVDALEN- ANALIZA

A c ta S u e c o -P o lo n ic a n r 15 (2 0 0 8 -2 0 0 9 ) s. 7 9 -8 9

D O R O T A M E L E R S K A

TRZYDZIEŚCI LAT PROCESÓW REWITALIZACYJNYCH W ÄLVDALEN

- ANALIZA ÄLVDALSKIEGO NA PRZYKŁADZIE MODELU FISHMANA

I. W S T Ę P

Älvdalski

1, na te m a t k tó reg o statu su toczą się n ie u stan n e debaty, u w aża­

ny jest przez w ielu za szwedzki dialekt, jed n ak że coraz częściej pojaw iają się glosy na rzecz u zn an ia go za o d ręb n y język. N ie chcąc ustosunkow yw ać się do toczącej się dyskusji zdecydow ałam , iż w odniesieniu do

älvdalski

^ego

będę używać w niniejszym artykule bardziej tradycyjnego te rm in u „d ia­

lekt”. Z ain tereso w an ie badaczy, którym d ialek t ten szczególnie się cieszył w ostatnich 30 latach, wynika m iędzy innym i ze zm niejszającej się liczby osób potrafiących się nim po ro zu m iew ać oraz zm niejszającej się liczby dziedzin jego użycia, co w rezultacie dopro w ad ziło do tego, iż dziś

älvdalski

można uznać za zagrożony w yginięciem . S tąd m oja propozycja p rz e d sta ­ wienia aktualnej sytuacji d ialektu ze szczególnym uw zględnieniem p ro c e ­ sów rewitalizacyjnych, k tó re dotychczas zachodziły na tym obszarze.

Ä

m posługuje się dziś ok. 3000 osób (wg danych zaczerpniętych

l v d a l s k i

z oficjalnej strony internetow ej gminy

Ä

lvdalen -

Ä

lvdalens k o m m u n), głów­

nie w północnej części prowincji D ałekarlia. B adania p rzeprow adzone w 2008 ro k u p rzez stow arzyszenie Ulum D alska p o d ają zbliżone dane. Wy-

' Poniższy te k st o p ie ra się w zn acz n ej m ie rz e na a rty k u le „ O ro v

ä

c k a n d e sk a k n ig a r i D a la rn a -

ä

lvdalskans p la c e rin g e n lig t F ish m a n s sk a la ” o p u b lik o w an y m w czaso p iśm ie M u ltieth n ica nr 32 (2009).

1 Z po w o d u b ra k u te rm in o lo g ii,

ä

je s t m o ją p ro p o z y c ją p o lsk iej pisow ni - p o szw edz­

l v d a l s k i

ku:

älvdalska

. Tej sa m e j fo rm y użyłam w a rty k u le „

Ä l v d a l s k a

- języ k czy d ia le k t” o p u b lik o ­ wanym w A c ta S u e c o -P o lo n ic a n r 14 (2 0 0 6 -2 0 0 7 ), s. 173-182.

nika z nich, że w sam ej gm inie m ieszka ok. 1700 osób mówiących w tym dia„

lekcie (co stanow i 34% m ieszkańców gminy). D o tej liczby należy dodać ok. 700 osób m ieszkających poza Ä lvdalen, co w sum ie daje 2500 osób. D o.

datkow o liczbę osób, k tó re m ieszkają na tere n ie gminy i rozum ieją dialekt szacuje się na 1300. Sum ując powyższe d an e otrzym ujem y ok. 3000 osób k tó re p o trafią mówić lub chociażby rozum ieć älvdalski, co stanow i ok. 60%

ludności Ä lvdalen.

II. W C Z E Ś N IE J S Z E B A D A N IA , N A K T Ó R Y C H O P A R Ł A M S W O JĄ A N A L IZ Ę

Pierwszym szczegółowym opisem älvdalskiego jest p raca L arsa L evandera pt. „D alm

å

let. Beskrivning och histo ria” z lat 20. ubiegłego wieku. W mojej pracy doktorskiej o p ieram się jed n ak przede wszystkim na socjolingwistycz­

nych badan iach Jo h n a H elg an d era i Svena H u ltg ren a (H elgander, 1996;

H ultgren, 1983). In n e badania, np. D a lm

å

lsAkadem in z 1999 roku czy Ulum Dalska z roku 2008, miały na celu oszacow anie liczby osób posługujących się älvdalskim. Jednakże prace H elg an d era i H u ltg ren a przedstaw iają nic tylko liczbę użytkowników dialektu, ale rów nież analizują relacje m iędzy dialek­

tem a standardow ym językiem szwedzkim, rolę szkoły w procesie zachowa­

nia języka i związki m iędzy w yborem języka a czynnikam i pozajęzykowymi.

Sven H u ltg re n p rz ep ro w ad ził swoje b a d a n ia w połow ie lat 70. ubiegłe­

go w ieku, n a to m ia st J o h n H e lg a n d e r w połow ie lat 80. W o b u przypad­

k ach resp o n d e n c i a n k ie t w ybierani byli n a pod staw ie zbliżonych kryteriów, chociaż H u ltg re n skupił się b ard ziej n a środow isku szkolnym - uczniowie (8 klasa), ich rodzice o raz nauczyciele. H e lg a n d e r p o d zielił sw oją g ru p ę na 3 k ate g o rie w iekow e - dzieci i m ło d zież 7 -8 ła t o ra z 15-16 lat, ich rodzice o ra z dziadkow ie. W ankiecie, k tó rą p rz e p ro w ad ziłam w Ä lv d alen jesienią 2008 ro k u , w większym sto p n iu w zo ro w ałam się n a b a d a n ia c h H ultgrena, sk u p iając się p rz e d e w szystkim n a środow isku szkolnym . W ankietach w zięło u d ział 53 uczniów z g im nazjum

Ä

lvdalsskolan (klasy siódme i ó sm e), 18 rodziców (sp o śró d 47 rozesłanych form ularzy), 18 pracow ni­

ków u rz ęd u gm iny (ÄIvdalens k o m m u n ) i 4 nauczycielki z p rzed szk o la Tall- kotten; w szystkie instytucje m ieszczą się w Ä lvdalen. R o z d a ła m także 20 form ularzy w śród nauczycieli z

Ä

lvdalsskolan, je d n a k ż e z p o w o d u niskiej frekw encji (o trzy m a łam tylko 6 w ypełnionych a n k ie t) nie uwzględniani tych odpow iedzi w niniejszym artykule. P oza a n k ie tam i przeprow adziłam rów nież kilka dłuższych w ywiadów z m ieszk ań cam i Ä lvdalen.

Trzydzieści lat procesów rewitalizacyjnych w

Ä

lvdalen... 81

III. SK A L A F IS H M A N A

- G R A D E D IN T E R N A T IO N A L D IS R U P T IO N SC A LE (G ID S )

A nalizując sto p ie ń z ag ro żen ia

ä l v

ego, p osłużę się skalą F ish m an a

d a l s k i

Graded International D isrup tio n Scale (G ID S ), k tó ra stanow i p o m o c w pla- now aniu i rew italizacji zagrożonych języków (F ish m an , 1991, 2001). Skala G IDS sk ład a się z 8 stopni, na których m oże znajdow ać się język; im wy- żej na skali, tym je st o n bardziej zagrożony. M a o n a dw a głów ne cele - po- móc w staw ianiu diagnozy, do jakiego sto p n ia dany język je st zagrożony, oraz ułatw ić decyzje n a te m a t kroków , jak ie należy pow ziąć w p ro cesie r e ­ witalizacji. S to p n ie 7 i 8 sk u p iają się n a d o k u m e n ta c ji ginących języków j pozyskiwaniu now ych użytkow ników , sto p n ie 6 do 4a p o d k re śla ją rolę przekazu języka m iędzy p o k o len iam i, a sto p n ie 4b do 1 sk u p iają się na tw orzeniu now ych dziedzin użycia języka.

P oprzednie p ra c e dotyczące

ä l v

ego o p ie rały się na teo rii akom o-

d a l s k i

dacji o raz te o rii M ilroya. M oje b a d a n ia w ykorzystują m o d e l F ish m an a, dzięki k tó re m u chcę zdiagnozow ać te n zagrożony dialek t o raz określić, gdzie p o trz e b n a je s t najw iększa pom oc. Taka analiza m oże stanow ić p o d ­ stawę do k o n k retn y ch d ziałań rew italizacyjnych n a te re n ie

Ä

lvdalen, za­

równo d ziałań w ładz lokalnych, stow arzyszeń i organizacji, ja k i sam ych użytkowników.

IV. Ä LV D A L SK I A SK A L A G ID S

S T O P IE Ń 8

Pozostali tylko starsi użytkownicy, k tórzn y m ieszkają w rozproszeniu; brak codziennej kom unikacji.

Ó sm y sto p ień n a skali G ID S oznacza, że w d an ej społeczności p o z o sta ­ li już tylko pojedynczy użytkow nicy, k tó rzy nie m ają nikogo, z kim m o g li­

by kom unikow ać się w zagrożonym języku. M ieszkają o n i zazwyczaj w iz o ­ lacji (np. A borygeni, In d ia n ie ) lub w d o m a c h starców , a je d y n ą fo rm ą użycia języka je st „ro zm o w a” ze sw oim i zw ierzętam i czy zdjęciam i.

B ad an ia w

Ä

lv d alen dow odzą, iż 8 faza nie dotyczy w chwili obecnej

ä

ego, gdyż np. w g H u ltg re n a (1978)

l v d a l s ä l v d a l s k i k

m p osługiw ało się

i

82% uczniów i 87% rodziców . M oje an k iety z 2008 ro k u w skazują n a z n a ­ czący sp a d e k d o 34% w śró d p rzeb ad an y ch uczniów (18 o só b ) i 50% w śród rodziców (9 osób). S u m u jąc odpo w ied zi uczniów , rodziców o ra z p raco w ­ ników u rz ę d u gm iny otrzym ujem y, iż 45% p rze b ad an y ch p rzeze m nie

m ieszkańców

Ä

lvdalen p o trafi ko m u n ik o w ać się za p o m o cą lo k aln eg o d iale k tu . N iew ątpliw ie sp a d e k liczby użytkow ników

ä l v d a l s k i

ego w ciągu o statn ich 30 lat jest wyraźny, je d n ak że sytuacja nie kw alifikuje się jeszcze d o um iejscow ienia d ialek tu na ósm ym sto p n iu skali F ish m a n a - język przekazyw any jest bow iem z p o k o le n ia n a p o k o len ie. Poza tym liczba użyt­

kow ników szacow ana jest o b ecn ie na ok. 34% (wg b a d a n ia stow arzyszenia U lum D a lska ) i są to użytkow nicy z różnych p rzed ziałó w w iekowych.

S T O P IE Ń 7

W iększość u żytkow ników nie jest ju ż w wieku rozrodczym ; używają oni ję zyka mniejszościowego do codziennej komunikacji.

W siódm ej fazie skali F ish m a n a użytkownicy nie są już w w ieku ro zro d ­ czym, m ieszkają często ze swymi dziećm i, k tó re sam e je d n a k p o słu g u ją się językiem w iększościow ym . D ziedziny użycia zag ro żo n eg o języka ograni­

czają się d o codziennych spraw - np. rozm ow y z sąsiad em czy w spółm ał­

żonkiem . C elem rew italizacji na tym e tap ie jest p ró b a odzyskania więzi uczuciow ej z językiem p rzo d k ó w o ra z spow odow anie, aby więcej młodych osób zaczęło posługiw ać się na co dzień zagrożonym językiem .

W

Ä

lvdalen lokalnym dialektem posługują się w większości ludzie starsi, Z b ad ań H elgan d era wynika, że w śród osób m łodszych, poniżej 30 roku ży­

cia, drastycznie sp ad a liczba tych, którzy p o trafią m ówić p o

älvdalsk

^{u, co}

w konsekw encji prow adzi do zaham ow ania przekazu języka m iędzy pokole­

niam i. B adania U lum Dalska potw ierdzają tę ten d en cję - w grupie osób po­

wyżej 50 roku życia 60% p o trafi posługiw ać się

ä l v d a l s k i

m , w grupie 15-50 lat już tylko 20% , a w śród dzieci poniżej 15 roku życia zaledw ie 5% . W swo­

jej ankiecie postaw iłam zatem pytanie „Jak często używasz

älvdalskiego?"

, R ezu ltat potw ierdza tendencję, że m łodsze pokolenia, naw et jeśli opanow a­

ły lokalny dialekt, używają go „czasem ” (44% przebadanych uczniów) albo

„rzadko lub w cale” (50% ). Tylko 6% uczniów odpow iedziało, że posługuje się

ä

m codziennie. O dpow iedzi w śród rodziców wynosiły odpow ied­

l v d a l s k i

nio: 33% dla „czasem ”, 11% dla „rzadko lub w cale” i 44% dla „codziennie”.

S T O P IE Ń 6

Język mniejszościowy przekazywany jest w rodzinie z pokolenia na pokolenie.

N a p o zio m ie szóstym język m niejszościow y jest śro d k iem kom unikacji w ro d zin ie i przekazyw any je st w sp o só b n atu raln y z p o k o le n ia n a pokole­

nie. F ish m a n p o d k reśla , iż szósty sto p ie ń je st najw ażniejszym stadium w p ro c e sie rew italizacji i aby p ro c es te n się pow iódł, sta d iu m to m usi zo­

stać osiągnięte.

Jeszcze 30 lat te m u

ä

trak to w an o ja k o język ojczysty większości

l v d a l s k i

mieszkańców

Ä

lvdalen i n a tu ra ln e było, że posługiw ano się nim w ro z ­ mowach ze wszystkim i członkam i rodziny, w sklepach, u rzęd ach itp. W dzi­

s ie j s z y c h czasach częściej w ybiera się język szwedzki ja k o śro d e k k o m u n i­

kacji, jed n ak że w śród coraz większej liczby rodziców w yraźna je st ten d en c ja do stopniow ego skłaniania się ku

ä l v

em u i trak to w an ia go ponow nie

d a l s k i

jako głów nego języka ojczystego. Je d n a k ż e o d setek rodziców w ybierają­

cych

ä

jest ciągle znikom y. Przyczyną takiego n iech ętn eg o podejścia

l v d a l s k i

może być fakt, iż naw et jeśli w d o m a ch m ówi się w języku zagrożonym , szwedzkiego używa się n a co dzień po za środow iskiem dom ow ym - w szko­

le, pracy czy w m ediach. Z n ajo m o ść języka m niejszościow ego m oże wydać się w takich w aru n k ach n iep rzy d atn a i stąd b ra k m otywacji, aby się go n a ­ uczyć. D lateg o jednym z podstaw ow ych z a d a ń w procesie rewitalizacji je st umożliwienie używ ania zagro żo n eg o języka p o z a środow iskiem dom ow ym oraz w spieranie w użytkow nikach poczucia p o trzeb y je g o znajom ości.

W obecnych czasach

ä

nie fu n k cjo n u je jako jedyny język ojczy­

l v d a l s k i

sty w śród m łodzieży szkolnej. M oje ankiety wykazały, iż tylko 6% dzieci z klas 7 i 8 d ek laru je, że ich językam i ojczystymi są zaró w n o szw edzki, ja k i

ä

. W śró d rodziców o d se te k osó b , d la k tó ry c h językiem ojczystym

l v d a l s k i

są szwedzki i

ä

, w ynosił rów nież 6% . Je d n a k ż e 17% ankietow anych

l v d a l s k i

rodziców zad ek laro w ało , że językiem ojczystym je st w yłącznie

älvdalski

. Tak m ała liczba m łodych osób, k tó re opan o w ały ten dialek t jako język oj­

czysty, m oże w ynikać m iędzy innym i z faktu, iż niew ielu rodziców p o ro z u ­ miewa się

ä l

m m iędzy sobą, ja k i w rozm ow ach z dziećm i. Z aledw ie

v d a l s k i

19% uczniów o dpow iedziało, że ich rodzice rozm aw iają m iędzy sobą w dialekcie, 9 % tw ierdzi, że ro d zice zawsze używ ają

ä l v d a l s k i

ego w ro z m o ­ wie z dziećm i, a 53% robi to „czasam i” .

A naliza odpow iedzi rodziców d a la zask ak u jące rezultaty, m ianow icie żadna z osób znających d ia lek t nie zad ek laro w ała, iż „zaw sze” używa

ä l v d a l s k i

ego w rozm ow ie z dziećm i. 67% o d p o w ied ziało „czasam i”, a 33%

„nie używa d ia le k tu ”. O d w ro tn a sytuacja w ynika z b a d a ń H u ltg re n a , k ie ­ dy to 80% rodziców tw ierdziło, że b a rd z o rzad k o rodzice m ów iący d ialek ­ tem nie używ ają go zw racając się d o dzieci. N a p rzestrzen i o statn ich 30 lat zauw ażam y z a te m w yraźny sp a d e k liczby osó b posługujących się d ialek ­ tem w d o m u , w rozm o w ach m iędzy czło n k am i rodziny. Z m ie n iło się je d ­ nakże n astaw ien ie w śród m łodzieży, poniew aż dla 58% uczniów isto tn e jest, aby rodzice rozm aw iając z dziećm i posługiw ali się lokalnym d ialek ­ tem.

83

S T O P IE Ń 5

U m iejętność czytania i pisania w języku m niejszościow ym w rodzinie szkołach i wśród lokalnych władz.

W

Ä

v d a len u m ie jętn o ść czytania i pisan ia w dialekcie jest na wyraźnie

l

niższym p oziom ie niż u m ie jętn o ść ro zu m ien ia. P ow odem takiego stanu m oże być fakt, iż

ä l v

p rz ez długi czas trak to w an y byt przez samych

d a l s k i

użytkow ników ja k o język m ów iony. Je d n a k ż e d ialek t te n m a długie trady­

cje języka p isanego. N ajstarsze frag m en ty p isan e po

ä l v d a l s k u

pochodzą już z 1622 ro k u 2. Z drugiej połow y X V II w ieku p o ch o d zą liczne wiersze w eselne, a na p rzeło m ie X V III i X IX w ieku d o k o n a n o pierw szej próby p rz e tłu m a c ze n ia Ewangelii św. Ł u ka sza (B j

ö

rk lu n d , 1956; N o re e n , 1881), N ie k tó re form y napisów runicznych, k tó re w

Ä

lvdalen zachow ały się do k o ń ca X IX w ieku, a na pojedynczych p rz e d m io ta c h naw et d o czasów II wojny św iatow ej, rów nież były p isa n e p o

ä l v d a l s k u

(G u stav so n , H allon- quist, 1985).

W spółczesne teksty to p rz e d e wszystkim tłu m aczen ie Ewangelii św. Ja- n a , gram atyki, słow nik, książki L arsa S te e n slan d a, ja k i b o g a ta literatu ra dla dzieci. C zytanie i pisan ie w dialekcie stało się łatw iejsze m iędzy inny­

mi dzięki u jed n o lico n ej o rto g rafii, k tó rą o p raco w ała ra d a językowa R

å

dj

ä

rum .

Ä

lvdalska spr

å

kr

å

det, a w 2005 ro k u zatw ierdziło stow arzysze­

nie Ulu m D alska. N a te re n ie

Ä

lvdalen fu n k cjo n u ją rów nież dwie gazety:

S ka nsvaklen (w ydaw ana od 1916 ro k u ) i U lum D alska (w ydaw ana od 1992 roku).

Z p rzep ro w ad zo n y ch p rz eze m nie an k iet w ynika, że 45% re sp o n d e n ­ tów p o trafi m ówić (40 osób sp o śró d 89 p rzeb ad an y ch uczniów, rodziców i p racow ników gm iny), 87% (77 o só b ) rozum ieć, 66% (59 o só b ) potrafi czytać, a 19% (17 o só b ) pisać p o

ä l v

u. N iska liczba o só b potrafiących

d a l s k

pisać w dialekcie m o że św iadczyć o tym, iż now a o rto g ra fia jeszcze nie przyjęła się w społeczeństw ie. A n alizu jąc p o d z iał ze w zględu n a w iek re­

sp o n d en tó w , rów nież zauw ażam y zn aczące ró żn ice - tylko 9% uczniów p o d aje , że p o tra fi p isać p o

ä l v

u a 58% czytać (o d p o w ied n io 33%

d a l s k

i 67% w śród rodziców ). Z a ró w n o 89% uczniów , ja k i rodziców deklaruje, iż ro zu m ie

älvdalski

.

2 F ra g m e n ty p o c h o d z ą z k o m e d ii A n d re a s n J o h a n n is a P ry tz a „ C o m o e d ia o m C o n u n g G u sta f T h e n F

ö

r s t a ”. A n alizy

älvdalsk

iego w tym u tw o rz e d o k o n a ł Stig B j

ö

r k lu n g w 1956 roku.

S T O P IE Ń 4

Kształcenie na p o zio m ie podstaw ow ym w języku m niejszościowym : 4a - szko ły spełniają wymogi obow iązkow ego nauczania, ale nauczanie

prow adzone jest w języku m niejszościowym ,

4b - nauczanie języka m niejszościowego lub w języku m niejszościow ym ja k o część obow iązkow ego n a u czania, które prow adzone je st w języ­

k u większościowym.

N auczanie p odstaw ow e w języku m niejszościow ym typu 4a lu b typu 4b nie w ystępuje w

Ä

lvdalen. W 1990 ro k u L ars S teen slan d w sw oim arty ­ kule „lvdalskan e tt sp r

Ä

r

ä å

k elle r e n d ialek t - och vad sp e la r d e t egentli- gen f

ö

r ro ll?” („Czy

ä

je st językiem czy d ialek tem - i ja k ie to m a

l v d a l s k i

właściwie zn a c z en ie ? ”) zw rócił uw agę n a p o trz e b ę m ożliw ości w yboru za­

jęć, podczas których uczniow ie m ogliby uczyć się lo k aln eg o dialek tu . W 2006 ro k u w pro w ad zo n o ta k ą m ożliw ość w szkole

Ä

lvdalsskolan (jako dobrow olny w ybór uczniów ) i w k u rsie tym w zięło u d ział 18 dzieci. J e d ­ nakże od tego czasu z ain tereso w an ie n a u k ą

ä l v d a l s k i

ego drastycznie sp a ­ dło i na chw ilę o b ecn ą szkoła nie p ro w ad zi żadnych zajęć tego typu. N ie ­ liczni nauczyciele tw ierdzą je d n a k , iż rozm aw iają o

ä l v d a l s k i

m n a swoich lekcjach (n iek o n ieczn ie na lekcjach języka szw edzkiego).

Z e w zględu n a fakt, że d ialek t nie je s t w ykorzystywany w p ro cesie n a ­ uczania, zap ytałam , czy n a u k a

ä

ego pow in n a znaleźć się w p ro g ra ­

l v d a l s k i

mie nauczania. O dpow iedzi różnicują się zn acząco w zależności o d w ieku respondentów , gdzie w śród uczniów rozdzieliły się dość ró w n o m iern ie z 38% dla odpow iedzi „ ta k ” , 36% dla „n ie” i 25% dla „nie w iem ”. D o ść duży o d se te k uczniów niezdecydow anych m oże świadczyć o tym , że m ło ­ dzi ludzie dotychczas nie zastanaw iali się n a d w p ro w ad zen iem n au czan ia

ä l v d a l s k i

ego w szkole.

R odzice i pracow nicy u rzęd u gm iny w ykazują o w iele w iększe zdecydo­

wanie i pozytyw ne nastaw ienie d o n a u czan ia d ialek tu w szkołach, gdyż łącznie 75% odpow iedziało n a m oje pytanie „tak - n a u k a

ä lv d a ls k i

ego p o ­ winna znaleźć się w p ro g ra m ie n au c z a n ia ”. R odzice, którzy sam i nie mieli możliwości n au czen ia się

ä l v

ego w szkole, najw yraźniej zauw ażają, ja k

d a l s k i

ważne dla zachow ania języka są lekcje w dialekcie. Z aledw ie 9% dorosłych respondentów odpow iedziało, że nau czan ie d ialektu nie je st p o trzeb n e.

Spełnienie życzeń rodziców byłoby niew ątpliw ie dużym osiągnięciem , n a le ­ ży je d n a k p am iętać, iż o dpow iedzialność za przekazyw anie języka z p o k o ­ lenia na p o k o len ie należy w głów nej m ierze do rodziców i środow iska d o ­ m owego, a nie d o szkoły (por. N e ttle, R o m ain n e, 2000; D ixon, 1997).

85

Najnow szym pom ysłem zach ęcan ia m łodzieży do nauki

ä lv d a ls k i

ego jest styp en d iu m ufu n d o w an e w 2007 roku przez

Ä

ens besparingsskog

l v d a l

(w spólnota posiadaczy i użytkow ników lasów). S typendium w ypłacane jest je d n o razo w o i wynosi 6000 SEK . Przyznaw ane je st ono tym uczniom k o ń czącym dziew iątą klasę, którzy opanow ali dialekt i używają go w codzien nej kom unikacji. U czniow ie kończący klasę trzecią otrzym ują kwiaty, a kończący klasę p ią tą 500 SEK . Inicjatywy tego typu nie gw arantują dia lektow i stałego m iejsca w szkole, ale niew ątpliw ie w zbudzają zain tereso w a­

nie w śród m łodzieży oraz dow odzą, iż szkoła docenia jeg o znajom ość.

S T O P IE Ń 3

Języka m niejszościow ego używa się lokalnie w m iejscu pracy

W yniki an k iet dow odzą, że zn ajo m o ść

ä l v d a l s k i

ego nie je st uw ażana za konieczną, aby d o b rze m óc w ykonyw ać sw oją p racę. Jedynie odpow iedzi urzęd n ik ó w z gm iny sugerow ałyby, iż dw ujęzyczność w

Ä

lvdalen odgrywa znaczącą rolę - 39% od p o w ied ziało , iż znajom ość zaró w n o szwedzkiego, ja k i

ä

ego je st „w ażna” w pracy, pod czas gdy 33% odpow iedziało,

l v d a l s k i

że je st „w ażna, ale do pew nego s to p n ia ” . Tak wysokie liczby m ogą wynikać z fak tu , iż 72% re sp o n d e n tó w z urzęd u gm iny d e k laru je znajo m o ść dialek­

tu i dla nich

ä l v

je st n atu ra ln y m śro d k iem k om unikacji n a co dzień.

d a l s k i

W śród rodziców odpo w ied zi w ynosiły o d p o w ied n io 6% (o d p o w ied ź „tak, jest w a ż n a ”) i 28% („w ażna do pew nego s to p n ia ” ). Ż ycie zaw odow e m o­

że z a te m toczyć się bez zak łó ceń , n aw et jeśli nie znam y lo kalnego dialek­

tu, chociaż niew ątpliw ie ta k a w iedza p o m a g a tworzyć poczucie wspólnoty i jed n o ści w m iejscu pracy.

W

Ä

lvdalen używa się

ä

ego w k o n tak cie z innym i osobam i zna­

l v d a l s k i

jącym i d ialek t, n iezależn ie o d te m a tu czy m iejsca rozm ow y. Podczas ze­

b ra ń przew odniczący często pyta, jakiego języka z g ro m ad zen i chcą uży­

wać, ta k aby wszyscy m ieli m ożliw ość p e łn o p ra w n e g o uczestnictw a. Jeśli n a sali zn ajd u ją się osoby, k tó re nie zn ają dialek tu , au to m aty czn ie prze­

chodzi się n a szwedzki.

Innym środow iskiem , gdzie m o ż n a byłoby usłyszeć d ialek t i który z b ra­

ku o d p o w ied n ieg o m iejsca n a skali uplasow ałam n a tym sto p n iu , jest K ościół. O b e cn ie b a rd z o sp o rad y czn ie używa się

ä l v d a l s k i

ego w kaplicach

we w siach

Å

sen i E v ertsb erg , głów nie o g ranicza się o n o d o czytania E w an­

gelii podczas Julottan (p o ra n n a m sza o d p raw ian a w pierw szy d zień Świąt B ożego N a ro d z e n ia ). Z e w zględu n a fakt, iż p a sto r nie p o ch o d zi z

Ä

lvda- le n, nie p ra k ty k u je się całych m szy czy k azań p o

älvdalsku

. B rak je s t rów­

nież liturgii w dialekcie. O g ra n icz o n a pozycja

ä l v d a l s k i

ego je st z pewnością

efektem długoletniej tradycji wypierania

dialektu z Kościoła i negatywne- go

nastawienia pastorów do lokalnej

odmiany języka. Inne grupy wyznanio­

we, j a k n p . P

gen Filadelfia (zielonoświątkowcy) czy Bapłist-

i n g s t f ö r s a m l i n

f

ö

r s a m l i n g e n (baptyści) również nie

praktykują ä l v d a l s k i

ego. Dialekt

w kontekście

religijnym funkcjonuje

wyłącznie jako prywatny środek ko­

munikacji

między wierzącymi.

S T O P IE Ń 2 O R A Z S T O P IE Ń 1

Języka m niejszościowego używa się w urzędach oraz częściowo w m ediach.

Języka m niejszościowego używa się w szkolnictw ie wyższym, w urzędach wyższego szczebla, w rządzie i m ediach.

S topnie d ru g i i pierw szy skali G ID S nie dotyczą d ia le k tu z

Ä

lvdalen.

Dotychczas zorganizow ano kilka kursów

ä l v d a

ego n a p o zio m ie u n iw er­

l s k i

syteckim, je d n a k ż e były to tylko pojedyncze inicjatywy. Pierw szy kurs p rz e ­ prow adzono w czerw cu 2005 ro k u p rzez U niw ersytet w U p p sa li i sk ła d ał się on z intensyw nej tygodniow ej n au k i w

Ä

lvdalen. Inny k u rs odbył się la ­ tem 2007 ro k u w e w spółpracy szkoły K o m v u x w

Ä

lv d alen i wyższej szkoły H

ö

gskolan D alarna w Falun.

V. W PŁY W P R Ó B R E W IT A L IZ A C Y JN Y C H N A W S P Ó Ł C Z E S N Ą P O Z Y C JĘ Ä L V D A L S K IE G O

B iorąc p o d uw agę coraz silniejszą pozycję języka angielskiego i szw edz­

kiego, trak to w an ie

ä l v

ego ja k o p e łn o p ra w n e j alternatyw y dla tych j ę ­

d a l s k i

zyków p rz e sta ło być m ożliw e. P ow rót do sytuacji sp rzed lat, kiedy to

ä

był językiem ojczystym w iększości m ieszkańców

l v d a l s k Ä i

lvdalen, jest także w ysoce n ie p raw d o p o d o b n y . Z a ró w n o w cześniejsze b a d a n ia , ja k i wyniki m o ich ankiet, w ykazują je d n a k ż e z je d n e j stro n y w yraźny sp a d e k liczby osób p o trafiący ch posługiw ać się tym d ialek tem , zw łaszcza w śród m łodzieży szkolnej, ale z drugiej stro n y zw iększającą się św iadom ość języ­

kową społeczeństw a

Ä

lvdalen. M o ja p ro p o zy cja um iejscow ienia

ä

^lvdal-

skiego n a skali F ish m a n a m oże ułatw ić przyszłe p ró b y zach o w an ia d ialek ­ tu. Ja k k o lw ie k w szystkie d o ty c h c z a so w e d o k o n a n ia n ie w ą tp liw ie przyczyniły się do zm iany negatyw nego n astaw ie n ia użytkow ników do swojego języka, należy je d n a k p a m iętać , że

ä l v d a l s k i

w dalszym ciągu zn aj­

duje się n a pozycji zagrożonej.

Ä

lvdalski m ożna umiejscowić na szóstym i siódm ym stopniu skali Fishm ana oraz w niewielkiej części na stopniu piątym. O becnie używany jest przede

87

wszystkim przez osoby starsze, przez co transm isja pokoleniow a jest zaham o­

w ana, naw et jeśli zauważalne są tendencje w kierunku rozszerzenia jego użycia na rozmowy z dziećmi. Sprawnie działający język w szkolnictwie i środowisku zawodowym jest na razie w sterze życzeniowej, podczas gdy w szkolnictwie wyższym, adm inistracji państwowej i m ediach nie występuje w ogóle.

L ite ra tu ra , d ziałaln o ść m uzyczna i kursy językow e z pew nością przy.

czyniły się d o w zro stu św iadom ości użytkow ników na te m a t w łasnego ję zyka o ra z pozw oliły zwalczyć w cześniejszy wstyd i zastąp ić go poczuciem dum y. Je d n a k ż e pozycja

Ä

ego w ro d zin ie ciągle b u d zi obaw y i dla­

teg o ta k w ażne jest, aby ro d z ice i dziadkow ie zauw ażyli p o trz e b ę k o m u ­ n ik o w an ia się z m łodszym i p o k o le n ia m i za p o m o c ą lo k aln eg o dialektu.

Z ach o w an ie języka p o p rz e z ró ż n e g o ro d zaju inicjatywy k u ltu ra ln e (o p o ­ w iad an ia, p io sen k i, w sp ó ln e zajęcia) je st z całą pew nością w artościow e, p o w in n o się je d n a k tak że stw orzyć d o d a tk o w e dziedziny użycia

älvdal

skiego, gdyż, ja k n ap isali D a n ie l N e ttle i S u z a n n e R o m a in n e : „A language c a n n o t be saved by singing a few songs ( ...) It is saved by its u s e ” (N ettle, R o m a in n e , 2000, s. 176).

B IB L IO G R A F IA

B j

ö

rk lu n d , S. (1956). let i A n d re a s Joh tin n is Pry tz ' C o m o e d ia o m C on u n g G ustaf ^lvdalsm

Ä å

Then F

ö

rsta 1622. U p p sa la : A lm q v ist& W ik sell.

D ix o n , R .M . (1997). The rise a n d fa ll o f languages. C a m b rid g e : C a m b rid g e U n iv e rsity Press.

F ish m a n , J.A . (1991). Reversing language shift. Theoretical a n d em pirical fo u n d a tio n s o f assi­

stance to threatened languages. C le v e d o n : P h ila d e lp h ia & A d e la id e : M u ltilin g u al M atters 76.

F ish m a n , J.A . (e d .) (2 001). C an threa ten ed languages be saved? R eversing language shift, Revisited: a 2 1 ‘ century perspective. C le v e d o n : M u ltilin g u a l M a tte rs 116.

G u sta v so n , Ft., H a llo n q u ist, S .G . (1 985). R u n o r i D alarna. S to c k h o lm : R u n v e rk e t, Riksanti- k v a rie

ä

m b e te t (d istr.):

Ä

lv d alen : E lfd a le n s h e m b y g d sf

ö

^{ren .}

H e lg a n d e r, J. (1996). M o b ilitet och sprndring. E xem p let

å

^{k f}

ö

^r

ä

vre D alarna och d e t vidare per-

Ö

spektivet. (S e k tio n e n f

ö

r h u m a n io ra och b e te e n d e v e te n s k a p , Hg sk o la n D a la rn a . Rap­

ö

p o r t 1996: 3.) F alu n : H

ö

g sk o la D a la rn a .

H e lg a n d e r, J. (2 004). D a lm^{len f r}

å å

u tb ild n in g m o t u p p lsning. F a k tisk t b e te e n d e och atti-

n ö

tyder. W:

Ö

s tb o rn A . (re d .), V^{r spr}

å

^{kliga sp}

å

nnvidd. M o ra : S tifte lse n B o n

ä

s b y gdeg

ä å

^rd,

s. 15-52.

H u ltg re n , S .O . (1 983). S k o la i d ia le k ta l m ^{. S p r}i ^{k a n v}

å

n d n in g och sprl

ä

j

ö

kliga attityder i

å ö

^vre

D alarna (A c ta U n iv e rsita tis U p salien sis. S tu d ia p h ilo lo g ia e S c a n d in a v ic a e U psaliensia 18) U p p sa la : U p p s a la u n iv e rsite t.

L e v a n d e r, L. (1 9 2 5 -1 9 2 8 ). D a l mlet. B eskrivning och historia. 1-2. U p p sa la .

å

M e le rs k a , D . (2007). lv d alsk a - ję z y k czy d ia le k t? I: A c ta S ueco-P olonica n r 14 (2006-2007),

Ä

W arszaw a, s. 173-182.

Nettle, D ., R o m a in e , S. (2000). V anishing voices. T he extinction o f the w orld's languages.

O xford: O x fo rd U n iv ersity P ress.

N o

reen, A . (1881) . Dlet. In led n in g till D a lma l

å

mlet. S to c k h o lm : K ongl. B o k try e k e rie t.

å

S

tee n s l a n d . L . (1990). "

Ä

^r

ä

a n e tt s p r

l v å

k e lle r e n d ia le k t - o ch v ad s p e la r d e t e g en tli-

d a l s k

gen f

ö

r roll?" W: S tu d ie r i m o d ern spr

å

te n sk a p 9. S to c k h o lm : A lm q v ist & W iksell I n ­ ternational, s. 2 1 6 -2 2 2 .

A n d ersso n

, P B .. Ulum da lska - S p r^{k l}

å å

d a n , < h ttp ://n e u ro m a n c e rx .c o m /b lo g /? p a g e _ id = 5 2 >

(2009 02.02).

Barke, A.. Pressr e l a s e ,

Ä

lvdalens k o m m u n , 2 0 0 8 -12-15, < h ttp ://w w w .a lv d a le n .se /u p lo a d /D o - kument/Prcssrelcaser/Stipendium_i_%C3%A41vdalska.pdf> (2009.01.14).

89

A lla tu m die 25 m ensis M artii 2009