Władza a społeczeństwo
pod redakcją
Agaty Bryłki, Tomasza Kałuskiego i Małgorzaty Korbaś
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego • Katowice 2016
Recenzenci
Roman Bäcker, Jacek Chrobaczyński, Wiesław Hładkiewicz, Stanisław Kilian, Krzysztof Łabędź, Janusz Majcherek, Jerzy Mizgalski, Mirosław Nagielski, Leszek Pyra
Wstęp (Agata Bryłka, Tomasz Kałuski, Małgorzata Korbaś)
Wojciech Chudzik
Wybrane aspekty propagandy gospodarczej – na przykładzie Centralnego Okręgu Przemysłowego (1936–1939)
Marcela Gruszczyk
Przyczynek do powstania i działalności Komitetu Słowiańskiego w Polsce w pierwszych latach po zakończeniu II wojny światowej
Michał Radecki
Przywództwo w Sojuszu Lewicy Demokratycznej Kinga Jaruga
Obywatelski Panoptikon? Idea społecznego nadzoru Natalia Stępień-Lampa
Trudna sytuacja życiowa dzieci i młodzieży z obszaru wielkomiejskiej biedy jako zagrożenie dla bezpieczeństwa społecznego – egzemplifikacja miasta Siemiano- wice Śląskie
Paweł Grzywna
Istota i wybrane aksjologiczne uwarunkowania bezpieczeństwa społecznego Władza a społeczeństwo
7
11
26
37
69
86 54
Adam Kubiak
Cała władza w ręce zombie – między niemocą a strachem Żaneta Krawczyk -Antońska
Zjawisko transseksualizmu w polskiej polityce
Zbigniew Boleń
Wartości społeczne w kontekście dewaluacji idei politycznych Katarzyna Niemczyk
Wojskowa emanacja władzy królewskiej w osobie hetmana na przełomie XV i XVI w.
Małgorzata Kopeć, Maria Puls
Społeczeństwo cyberdemokracji a władza realna – nowy wymiar relacji Bibliografia
Charakter władzy w ujęciu socjologicznym i filozoficznym
Społeczeństwo a władza – sposoby kontroli władzy przez społeczeństwo 105 117
133
150 162 175
Z nieukrywaną satysfakcją oddajemy w ręce Czytelnika tom będący efektem wieloaspektowego spojrzenia na problem związany z relacją zwrotną władza – społeczeństwo. Zebrane artykuły są rezultatem doświadczeń młodych badaczy reprezentujących ośrodki naukowe z całego kraju oraz dyscypliny w obrębie szeroko pojętych nauk humanistycznych i społecznych.
Przedstawione w monografii relacje władzy i społeczeństwa może uosabiać ukazana na okładce postać Lewiatana. Wizerunek ten pochodzi z karty tytuło- wej jednego z pierwszych traktatów filozoficznych poruszających wspomnianą tematykę, pracy autorstwa Tomasza Hobbesa pt. Lewiatan, czyli materia, forma i władza państwa kościelnego i świeckiego, która została wydana po raz pierwszy w 1651 r. Tytułowy Lewiatan jest uosobieniem państwa powstającego na skutek ustanowienia władzy suwerennej. Władza, zarówno świecka, jak i religijna, oparta jest na powszechnej umowie społecznej i ma charakter absolutny. Wyraża to widniejąca nad głową postaci sentencja: Non est potestas super terram, quae comparateur ei (Nie ma na ziemi siły wobec niego).
Prowadzi nas to w kierunku rozważań nad istotą władzy, jej źródeł, rodzaju i struktur aparatu władzy zarówno w odniesieniu do czasów współczesnych, jak i minionej rzeczywistości. Postawiona powinna zostać również kwestia legitymi- zacji oraz opozycji wobec podmiotu sprawującego władzę, a także formy konfliktu społecznego i jego regulacji – poddani czy obywatele. Legitymizacja i opozycja, które uważane są za zbiorowe reakcje na sprawowanie władzy uznawanej przez społeczne normy sprawiedliwości, traktowane być mogą jako zjawiska przeciw- stawne. Ważna jest tu sfera z zakresu ideologii władzy, która służyła zawsze do jej legitymizacji i budowania jej obrazu wobec społeczeństwa. Opozycję wobec istnie- jących ośrodków władzy można przedstawić jako wynik działań podejmowanych przez zbiorowość uciskanych, w której istnieje rozległa struktura komunikacyjna, świadomość niesprawiedliwego traktowania oraz pragnienie odwetu za wyzysk.
W niniejszej publikacji zaprezentowano następujące grupy tematyczne:
1. Władza a społeczeństwo, 2. Charakter władzy w ujęciu socjologicznym i filozoficznym, 3. Społeczeństwo a władza – sposoby kontroli władzy przez społeczeństwo. Na wymienione w tym miejscu problemy badawcze trzeba spoj- rzeć przez pryzmat różnych nauk i dyscyplin, które dostarczają pełen, charak- terystyczny dla siebie zespół metod i swoisty warsztat badawczy. Zostały zatem wykorzystane doświadczenia badawcze z zakresu filozofii, historii, socjologii i politologii. Pozwala to na scharakteryzowanie struktury aparatu władzy, jej przeobrażeń i relacji ze społeczeństwem.
Agata Bryłka Tomasz Kałuski Małgorzata Korbaś
Władza a społeczeństwo
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
Wybrane aspekty propagandy gospodarczej –
na przykładzie Centralnego Okręgu Przemysłowego (1936–1939)
W połowie 1936 r. Eugeniusz Kwiatkowski – ówczesny minister skarbu i wi- cepremier – ogłosił realizację 4 -letniego ogólnopaństwowego planu inwestycyj- nego. Na początku kolejnego roku została ogłoszona konkretyzacja tego planu.
Jego głównym elementem była budowa Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP). COP zawierał części województw kieleckiego, lwowskiego, lubelskiego i krakowskiego. Podzielony był na 3 rejony: kielecki (A), lubelski (B) i sando- mierski (C). Planowano i realizowano na terenie COP liczne inwestycje: zakłady przemysłowe, budynki mieszkalne, infrastrukturę energetyczną oraz komunika- cyjną i wiele innych.. COP budowano z przesłanek historycznych, geograficznych i społeczno -gospodarczych1. Wymieniano również przesłankę tzw. psycholo- giczną, która miała wskazywać, że COP będzie stanowić dla społeczeństwa wizytówkę polskiego sukcesu i będzie dawać ogromne nadzieje na uzyskanie przez państwo potęgi gospodarczej i wojskowej2. Przesłanka psychologiczna jest szczególnie istotna w niniejszych rozważaniach.
Budowie COP towarzyszyła szeroko prowadzona propaganda gospodarcza, inicjowana przez władze państwowe. Analizując propagandę towarzyszącą bu- dowie COP, należy przede wszystkim odpowiedzieć na pytania: Jakie instancje państwowe kierowały nią? Jakie czynniki stanowiły główne determinanty jej
1 L. Lisiecki: COP – Ognisko siły. „Nowoczesne Systemy Zarządzania” 2009, nr 4, s. 57–66;
W. Samecki: Centralny Okręg Przemysłowy. Wstępna faza uprzemysłowienia Polski. Wrocław 1998, s. 255–268; C. Noniewicz: Historia gospodarcza Polski odrodzonej. Białystok 2004, s. 61–64;
M. Furtak: Rozwój Kielc i Kielecczyzny w związku z budową COP. W: Centralny Okręg Prze‑
mysłowy. Infrastruktura – produkcja – procesy miastotwórcze. Materiały z konferencji naukowej odbytej w Radomiu 19 grudnia 2005 roku. Red. S. Piątkowski. Radom 2005, s. 93.
2 J. Rakowski: Rola Centralnego Okręgu Przemysłowego. Warszawa 1938, s. 21.
prowadzenia? Na jakich środkach socjotechnicznych opierała się propaganda?
Jaka była jej skala? Na ile jej charakter był negatywny i upolityczniony? Czy była ona skuteczna? Czy jej prowadzenie sprawiało, iż społeczeństwo wspierało plany kierowników polityki gospodarczej? Czy propaganda pełniła funkcję dezinfor- macyjną czy integracyjną?3
Antoni Szuber w 1934 r. stwierdził: „W przeciwieństwie do reklamy, która ma na celu prywatny interes jednostki, propaganda gospodarcza jest akcją państwa lub narodu, która przez oddziaływanie na opinję publiczną w kraju i zagranicą ma wpływać korzystnie na gospodarkę narodową, względnie państwową”4. Bardzo podobnie pojęcie propagandy gospodarczej określone było w „Gazecie Polskiej” – centralnym organie prasowym związanego z sanacją Obozu Zjed- noczenia Narodowego (OZN). W 1939 r. napisano na jej łamach: „Rozróżniamy dwa rodzaje propagandy gospodarczej: propagandę realizowaną przez inicjatywę prywatną i propagandę podporządkowaną ogólnym interesom gospodarczym Państwa. W Polsce planowa propaganda gospodarcza, prowadzona przez czyn- nik prywatny, istnieje jedynie w niewielkiej skali. Tym większe cele i zadania leżą przed propagandą gospodarczą ogólnopaństwową”5. Pojęcie propagandy gospodarczej utożsamiano zatem – do pewnego stopnia – z pojęciem reklamy.
Działania propagandowe inicjowane jednak były przez władze państwowe i do- tyczyły publicznej inicjatywy gospodarczej.
COP obejmował tereny, na których w latach 1936–1937 odbyły się największe strajki chłopskie, zainicjowane przez Stronnictwo Ludowe (SL). Na zorgani- zowanie strajku wpłynęło nie tylko opozycyjne nastawienie SL wobec sanacji, ale również negatywne skutki wielkiego kryzysu, jakie odczuwali mieszkańcy wsi na terenie COP6. Propaganda związana z rozwojem COP miała zatem na celu m.in. pacyfikację nastrojów antyrządowych. W związku z reperkusjami politycznymi strajku chłopskiego z 1937 r. w Małopolsce władze wojskowe opra- cowywały i realizowały różne plany działań propagandowych wśród lokalnego społeczeństwa. Zdecydowano się wdrożyć m.in. tzw. Plan akcji propagandowej, zwalczającej nastroje strajkowe Małopolski Środkowej. W ramach tej akcji plano- wano rozprowadzać wśród lokalnego społeczeństwa, w szczególności wiejskiego, broszury zawierające pozytywne informacje o rezultatach budowy COP (m.in.
broszurę zatytułowaną Twórzmy wielką siłę Polską) oraz biuletyny informacyjne o COP, będące źródłem materiałów informacyjnych dla lokalnej prasy7. Należy
3 Zob. B. Dobek -Ostrowska, J. Fras, B. Ociepka: Teoria i praktyka propagandy. Wrocław 1999, s. 29–30.
4 A. Szuber: Walka o przewagę. Kampanja propagandowa koaliciji, 1914–1918. Warszawa 1933, s. 49.
5 K. Dąbrowski: Organizacja propagandy. „Gazeta Polska” 1939, nr 161, s. 8.
6 F. Zweig: Nowe drogi przemysłu polskiego. „Ekonomista Polski” 1942, nr 3, s. 36.
7 Archiwum Akt Nowych w Warszawie [dalej: AAN], Instytucje Wojskowe 1918–1939, sygn. 296/II -12, Plan akcji propagandowej, zwalczającej nastroje strajkowe Małopolski Środkowej
zgodzić się z Andrzejem Notkowskim, który wskazał, że akcję tę zaplanowano przede wszystkim w celu przeciwdziałania antyrządowym nastrojom opozycji, a w mniejszym stopniu dla ukazania dużych osiągnięć realizowanej polityki gospodarczej8.
Jedną z ważniejszych instytucji rządowych zajmujących się nie tylko tworze- niem wytycznych polityki inwestycyjnej, ale również kierowaniem propagandą gospodarczą był Gabinet Ministerstwa Skarbu, w którym funkcję dyrektora pełnił Janusz Rakowski. Ze wspomnień Rakowskiego wynika, iż Kwiatkowski przywiązywał ogromną wagę do propagandy polityki gospodarczej. Głównie opierał ją na swoich słynnych przemówieniach, wygłaszanych w sejmie, w trakcie wyjazdów i konferencji. Sam Rakowski został przez Kwiatkowskiego mianowany do wspomagania działań propagandowych9.
Innym ośrodkiem, który koordynował propagandę gospodarczą w okresie budowy COP, był Oddział Propagandy OZN. W strukturach wojska funkcjo- nowała instytucja, która również wpływała na kształt propagandy COP – był to Wojskowy Instytut Naukowo -Oświatowy (WINO)10. Zwiększające się napięcie w stosunkach międzynarodowych rodziło naturalne tendencje do wzmożenia propagandy przez polskie władze. Wobec zagrożenia wojennego postanowiono stworzyć Biuro Koordynacji Planowania i Propagandy. Powołano komitety planowania i koordynacji propagandy. Działalność nowej struktury oparta była także na propagandzie gospodarczej (sekcją wystąpień publicznych kierował
z 14 kwietnia 1938 r., s. 1–3; P. Matusak: Wojsko a strajk chłopski w 1937 r. „Wojskowy Prze- gląd Historyczny” 1978, R. XXIII, nr 2 (84), s. 247–251; O stosunek społeczeństwa do COP. „COP”
1938, nr 14, s. 1; Centralnyj Derżawnyj Istoriczeskij Archiw Ukrainy Lvov [dalej: CDIAL], sygn.
552/1/164, Sprawozdanie akcji z terenu Okręgu OZN w Rzeszowie za lipiec 1937 r., s. 46; sygn.
552/1/164, Sprawozdanie akcji z terenu Okręgu OZN w Rzeszowie za sierpień 1937 r., s. 63; Twórz‑
my wielką siłę Polską. [b.m.w.] 1938; J. Hampel: Uwarunkowania społeczno ‑polityczne budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego. W: W pięćdziesięciolecie Centralnego Okręgu Przemysłowego.
Referaty i komunikaty z sesji naukowej w Sandomierzu 25–26 kwietnia 1988 roku. Red. J. Gołę- biowski, Z. Tabaki. Kraków 1991, s. 133–134.
8 A. Notkowski: Prasa w systemie propagandy rządowej w Polsce 1926–1939: studium tech‑
niki władzy. Warszawa 1987, s. 326.
9 M. Jabłonowski: Wojskowi i Eugeniusz Kwiatkowski wobec hasła generała Edwarda Śmigłego ‑Rydza „Podciągnięcia Polski wzwyż”. „Społeczeństwo i Polityka” 2009 nr 4 (9), s. 236;
J. Gołębiowski: Koncepcja utworzenia województwa sandomierskiego i szanse rozwojowe mia‑
sta Sandomierza w związku z budową Centralnego Okręgu Przemysłowego w latach 1937–1939.
W: Ojczyzna bliższa i dalsza. Studia historyczne ofiarowane Feliksowi Kirykowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin. Red. J. Chrobaczyński, A. Jureczka, M. Śliwa. Kraków 1993, s. 277–278;
J. Rakowski: Wspomnienia (1935–1939). Cztery lata z Kwiatkowskim. „Niepodległość” 1984, T. 17, s . 170–171.
10 T. Jędruszczak: Piłsudczycy bez Piłsudskiego. Powstanie Obozu Zjednoczenia Narodowego w 1937 roku. Warszawa 1963, s. 212; L. Wyszczelski: Oświata, propaganda, kultura w Wojsku Polskim w latach 1918–1945. Warszawa 2004, s. 192.
Melchior Wańkowicz). W momencie wybuchu wojny utworzono Ministerstwo Propagandy z Michałem Grażyńskim na czele11.
W propagandzie towarzyszącej budowie COP wykorzystywano wszelkiego rodzaju zabiegi socjotechniczne i środki masowego przekazu: filmy, radio, książki, poezję, publicystykę, literaturę, odczyty, przemówienia, plakaty, obrazy, wydarzenia kulturalne itp. Propaganda gospodarcza COP prowadzona była w związku z organizacją targów przemysłowych i handlowych. Większość działań propagandowych kreowanych wokół COP inicjowana była przez władze państwowe. Niekiedy podejmowano zabiegi o charakterze czysto politycznym, które stosowano w celu pacyfikowania nastrojów antyrządowych. Artykuły wychwalające COP zamieszczano w gazetach w całej Polsce, a nawet poza jej granicami w prasie polonijnej. Władze starały się niemal za wszelką cenę udowodnić społeczeństwu słuszność realizowanego programu uzdrowienia gospodarczego państwa, którego elementem był COP. Prasa polska rozpisywała się o pochlebnych opiniach wypowiadanych przez dziennikarzy zagranicznych gazet na temat budowy COP. W tytułach artykułów prasowych opisujących COP umieszczano dane liczbowe odnoszące się np. do liczby zatrudnionych. Często były one wyodrębniane za pomocą większej czcionki w stosunku do pozostałego tekstu. Dzięki takim zabiegom zwracano uwagę na korzyści inwestycji COP dla społeczeństwa12. W polskiej publicystyce zrodziło się pojęcie „copowskiego tempa
11 AAN, Ministerstwo Skarbu, sygn. 5896, Pismo Ministra Skarbu Eugeniusza Kwiatkowskie‑
go skierowane do prezesów i dyrektorów różnych instytucji państwowych z 29 marca 1939 r. w spra‑
wie zarządzenia koordynacji akcji prasowo ‑propagandowej Ministerstwa Skarbu, s. 89; sygn. 3,
„Poufny Biuletyn Informacyjny Ministerstwa Skarbu”, nr 3, maj 1939 r., s. 28; nr 4, czerwiec 1939 r., s. 32; W. Grabowski: Polska Agencja Telegraficzna 1918–1991. Warszawa 2005, s. 222;
E. Rudziński: Informacyjne agencje prasowe w Polsce 1926–1939. Warszawa 1970, s. 118; E. Ka- szuba: System propagandy państwowej II Rzeczypospolitej (1926–1939). „Dzieje Najnowsze” 2003, R. XXXV, z. 3, s. 21; M.J. Kwiatkowski: Zanim ogłoszono alarm dla miasta Warszawy (Polskie Radio w przededniu II wojny światowej). „Przekazy i Opinie” 1983, nr 3–4 (33–34), s. 126; Idem:
Wrzesień 1939 w Warszawskiej Rozgłośni Polskiego Radia. Warszawa 1984, s. 17; AAN, Prezydium Rady Ministrów, cz. VII, sygn. 64, Poufny komunikat Prezesa Rady Ministrów w sprawie Biur Koordynacji Planowania i Propagandy z 10 marca 1938 r., s. 1–2; J. Gołębiowski: COP. Dzieje industrializacji w rejonie bezpieczeństwa 1922–1939. Kraków 2000, s. 105.
12 J. Wilczak: Życiorys. W: Drugi bieg Sztafety. 50 lat Centralnego Okręgu Przemysłowego.
Red. Z. Maskowicz. Warszawa 1988, s. 31; M. Sioma: Symbole w propagandzie Obozu Zjednocze‑
nia Narodowego. W: Metamorfozy społeczne. T. 4: Kultura i społeczeństwo Drugiej Rzeczypospoli‑
tej. Red. W. Mędrzecki, A. Zawiszewska. Warszawa 2012, s. 161; B.S. Kencbok: Tematyka twór‑
czości a propaganda państwowa. „Polska Zbrojna” 1939, nr 1 (90), s. 1, 3; Odczyt w PKG. „Polska Zbrojna” 1939, nr 61, s. 6; Transmisja z terenu COP. „Polska Zachodnia” 1939, nr 208, s. 12; Prasa szwedzka o COP. „Gazeta Polska” 1939, nr 161, s. 8; Polska w oczach Amerykanina. „Polska Za- chodnia” 1939, nr 172, s. 8; M.S. Klasa: Budujemy nową Polskę własnym trudem i własnym wysił‑
kiem. „Głos Przemysłowo -Handlowy” 1938, nr 1 (47), s. 1; S.W. Balicki: W widłach Wisłu i Sanu.
„Kurier Literacko -Naukowy” 1938, nr 18, s. 10–11 (277–278); Regulacja Wisły pod Sandomierzem i Zawichostem da pracę 1900 robotnikom. „Ilustrowany Kurier Codzienny” 1938, nr 115, s. 14;
Dwulecie rządu. „Naród i Państwo” 1938, nr 19–20, s. 15; W. Oszelda: Propaganda i szczerość.
pracy”, nazywanego również „polskim”, szybszego nawet od „amerykańskiego”
(podkreślano, iż od wytyczenia terenów pod budowę fabryk do rozpoczęcia produkcji minęło kilkanaście miesięcy). Pisano, że na terenie nowego okręgu przemysłowego narodził się „nowy typ Polaka z COP”13. Mianem „drugiego COP” określano różne plany i pomysły dużych przedsięwzięć gospodarczych, plany modernizacji wojska w innych krajach lub zupełnie inne miejsca, które np.
miały potencjał społeczno -gospodarczy lub odznaczały się tempem rozwoju14. Działy niektórych polskich gazet poświęcone były ogólnym wiadomościom z kraju. W częściach tych stosowano zazwyczaj podział na informacje z po- szczególnych miast i regionów. Wśród różnych nazw geograficznych na stałe zaczął pojawiać się COP, co ważne – nie tylko w kontekście wiadomości z życia gospodarczego. W niektórych czasopismach zamieszczano „kroniki COP”15. Część gazet prorządowych przybrała miano „lokalnych organów COP”, jak np.
tarnowskie „Hasło”16.
„Naród i Państwo” 1938, nr 31–32, s. 6–7; Zbrodnicza akcja prowodyrów strajku rolnego. Komuni‑
kat oficjalny o zajściach w centralnych powiatach Małopolski. „Polska Zbrojna” 1937, nr 240, s. 1;
Skąd czerpać wiadomości o COP. „Zew Rzeszowa” 1938, nr 18, s. 149; P. Perucki: Walka o właś‑
ciwą postawę psychiczną. „Polska Zbrojna” 1938, nr 140, s. 1; Zagadnienie propagandy. „Gazeta Polska” 1939, nr 23, s. 1; Muzeum Regionalne w Stalowej Woli [dalej: MRSW], sygn. MRS/MP/418;
M.F.: Stalowe miasto pod Niskiem. Co widział sprawozdawca „Wschodu” w Okręgu Centralnym.
„Wschód” 1937, nr 65, s. 8; A. Staniszewski: Ojców mowy, ojców wiary. Historia i współczesność na łamach „Gazety Olsztyńskiej” 1886–1939. Warszawa 1989, s. 282.
13 (pzn): Amerykańskie tempo budowy w COP’ie. „Codzienna Gazeta Handlowa” 1938, nr 264, s. 1; S.: Centralny Okręg Przemysłowy. „Polska Gospodarcza” 1937, z. 44, s. 1385; W.Sz.:
Budowa Centralnego Okręgu Przemysłowego. „Polska Gospodarcza” 1938, z. 48, s. 1712; Przez pla‑
nowość gospodarki do wielkości Polski. „Polska Jutrzejsza Gospodarcza” 1938, nr 44, s. 1; Przez planowość gospodarki do wielkości Polski. „Polska Niepodległa” 1938, nr 12 (86), s. 9; M. Nie- zabitowski: Rodem krakowianin – sercem Polak. Eugeniusz Kwiatkowski (1888–1974). Kraków 1989, s. 3; J. Prądzyński: Dzieje zwycięstwa w COP. „Polska Zbrojna” 1938, nr 325, s. 8; COP rośnie i się rozwija. „Polska Zbrojna” 1938, nr 187, s. 4; O typ nowego Polaka w COP. „COP” 1938, nr 27, s. 7; W COP musi być nowy Polak. „Siewca Prawdy” 1938, nr 24, s. 4; Polska jutra. „Express Lubelski i Wołyński” 1939, nr 33; Muzeum Okręgowe w Rzeszowie, dział IV zesp. 45, teczka:
COP; W.W.: Centralny Okręg Przemysłowy widziany okiem rolnika. „Głos Polski” 1938, nr 32, s. 2;
MRSW, sygn. MRS/MP/418; T. Stec: COP – symbol nadziei. „Gazeta Popołudniowa” 1978, nr 212.
14 Powiat o dwuch [!] liczbach. „Polska Zachodnia” 1939, nr 3, s. 9; COP – symbol stałości poprawy. „Gazeta Polska” 1938, nr 98, s. 1; W. Majdański: Związek rodziny polskiej. „Prosto z Mostu” 1939, nr 38, s. 3; Lasy i hale tatrzańskie niszczeją skutkiem rabunkowej gospodarki. „Pol- ska Zachodnia” 1938, nr 105, s. 14; COP II na ulicy między Konakiem a Garą. „Polityka” 1939, nr 12 (186), s. 4–5; W. Bieliński: Angielski COP nad Atlantykiem gdzie nie dotrą nieprzyjaciele bombowce. „Express Lubelski i Wołyński” 1939, nr 208.
15 COP. Ujęcie morderców adwokata. „Polska Zbrojna” 1938, nr 139, s. 6; Kronika COP ‑u.
„Codzienna Gazeta Handlowa” 1939, nr 25, s. 5. Zarząd Polskiego Związku Piłki Nożnej brał pod uwagę możliwość utworzenia okręgu piłkarskiego obejmującego COP; zob. „Polska Zachodnia”
1938, nr 326, s. 8.
16 J. Lachendro: Prasa województwa krakowskiego w latach 1918–1939. Kraków 2006, s. 248–
249.
Janusz Rakowski wygłaszał liczne odczyty, których spora część została opub- likowana, m.in.: O całokształcie koncepcji COP; Linie rozwojowe gospodarstwa polski; Rola COP w przebudowie gospodarczej Polski; Możliwości finansowania inwestycji publicznych; Problemat przebudowy gospodarczej Polski oraz The polish Central Industrial Zone17. Za pośrednictwem działalności oddziału propagandy OZN starano się przekonać społeczeństwo, że budowa COP umożliwi rozwią- zanie gospodarczych problemów polskiej wsi. Plakaty propagandowe OZN pro- pagowały hasła, takie jak: „Silne lotnictwo zwycięży każdego wroga”. Zwracając się do społeczeństwa takimi hasłami, pozyskiwano świadczenia pieniężne na rzecz rozwoju przemysłu zbrojeniowego. Często w prasie podkreślano donio- słość inicjatyw mających na celu zmobilizowanie społeczeństwa do udzielenia wojsku pomocy finansowej na modernizację armii. Propagowano działalność Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej (LOPP) oraz podawano w prasie przykłady darów finansowych przekazywanych przez różne grupy społeczne na rzecz Funduszu Obrony Narodowej (FON) i Pożyczki Obrony Przeciwlotniczej (POP)18.
Propagowania idei COP podjął się – w odpowiedzi na propozycje ministra Kwiatkowskiego – Melchior Wańkowicz, który napisał dwie prace publicy- styczne opisujące COP: COP – Ognisko Siły oraz Sztafeta. Wańkowicz w swoich pracach zamierzał przedstawić korzyści, jakie dla lokalnego społeczeństwa rodził proces uprzemysłowienia. Starał się w tym celu maksymalnie uwydatnić
17 J. Rakowski: Możliwości finansowania inwestycji publicznych. „Przegląd Oszczędnościo- wy” 1938, nr 2, s. 8–13; Idem: Linie rozwojowe gospodarstwa polskiego. Warszawa 1938; Idem:
The polish Central Industrial Zone. „Baltic and Scandinavian Countries” 1938, Vol. 4, No. 3 (10), s. 353–356; Idem: Problemat przebudowy gospodarczej Polski. Referat wygłoszony na zjeździe Związku Seniorów O.M.N i Z.P.M.D. w dniu 28 XI 1937 r. Warszawa 1937; Wycieczka akademicka.
„Gazeta Polska” 1938, nr 133, s. 4; Rola COP w przebudowie gospodarczej Polski. Odczyt wicedyr.
J. Rakowskiego w Zw. Legionistów. „Polska Zbrojna” 1938, nr 40 s, 4; Działać normalnie – zwoić wysiłek pracy! Gospodarcze hasło dnia. „Codzienna Gazeta Handlowa” 1939, nr 110, s. 2.
18 OZN (materiał do przemówienia). Warszawa 1938, s. 5; Ziemia i chleb. Warszawa 1938, s. 20;
Z. Zaporowski: Powstanie i pierwszy okres działalności Obozu Zjednoczenia Narodowego w woje‑
wództwie lwowskim (luty – grudzień 1937). W: Józef Piłsudski i piłsudczycy. Red. Z. Zaporowski.
„Res Historica” 1999, z. 8, s. 108; Z.S.: Zjednoczenie polityczne jako postulat gospodarki narodo‑
wej. „Gazeta Polska” 1937, nr 358, s. 1; H. Smaczny: Polskie budownictwo wojskowe i przemysł zbrojeniowy 1919–1939. Białystok 2001, s. 334; Rozwój LOPP w województwie kieleckim. „COP”
1939, nr 15, s. 7–8; k.t.: Mielec na obronę przeciwlotniczą i FON. „COP” 1939, nr 15, s. 8; Kolumna pogotowia moralnego i lotniczego. „COP” 1939, nr 17, s. 7; Dozbrojenie i patriotyzm gospodarczy.
„Polska Zbrojna” 1939, nr 159, s. 1; Społeczeństwo Kolbuszowej dla wojska. „Gazeta Polska” 1938, nr 154, s. 6; Szkoła lotnicza im. Marszałka Śmigłego ‑Rydza ze składek pracowników KKO. „Pol- ska Zbrojna” 1938, nr 102, s. 4; L. Wyszczelski: Społeczeństwo a obronność w Polsce (1918–1939).
Toruń 2007, s. 304–306; Centralne Archiwum Wojskowych w Warszawie [dalej: CAW], Depar- tament Intendentury Ministerstwa Spraw Wojskowych, sygn. I.300.59.53, Notatka dla Ministra Spraw Wojskowych i Szefa Administracji Armii w sprawie potrzeb inwestycyjnych (użyteczności publicznej) w COP z 15 października 1938 r., s. 221.
kontrast pomiędzy dwoma przeciwstawnymi realiami: biednymi wioskami i zin- dustrializowanymi ośrodkami. Prace Wańkowicza kojarzą się współcześnie ze słynnym cytatem (zawartym zresztą w obu), w którym COP porównany został do sowieckich inwestycji w Magnitogorsku19: „Słuchajcie, słuchajcie: – Opowiem wam o polskim Magnitogorsku. Słuchajcie, słuchajcie. Będę mówił o cyfrach i faktach. Nie ma się co szminkować w chwyty literackie”20.
Publicystyka poświęcona COP nie kończy się na twórczości Wańkowicza.
Powstały dzieła, które w największym stopniu zwracają uwagę na geograficzno- -historyczne tło COP: Aleksandra Patkowskiego Sandomierskie. Góry Święto‑
krzyskie oraz Ferdynanda Ossendowskiego Karpaty i Podkarpacie21. Inną pracą publicystyczną – opisującą z kolei najważniejszą inwestycję COP – była napisana przez Gustawa Lawinę Stalowa Wola22. Wśród utworów poświęconych COP za ważniejsze należy uznać Sandomierskie strony Romana Koseły23 oraz artykuły publicystyczne Franciszka Kotuli24. Budowa COP sprawiła, iż wśród pisarzy wzrastało zainteresowanie Sandomierszczyzną25. Prace związane z propagandą gospodarczą, takie jak np. Budujemy Polskę Józefa Radzimińskiego, często po- przedzone były przedmową Kwiatkowskiego26.
Jerzy Gabryelski nakręcił słynny film propagandowy o COP, zatytułowany COP. Stalowa Wola. Film rozpoczyna się od ukazania różnych aspektów za- późnienia gospodarczego Polski w stosunku do krajów zachodniego świata.
Następnie przedstawione są kolejne etapy wysiłków gospodarczych państwa i społeczeństwa zmierzające do osiągnięcia odpowiedniego poziomu rozwoju go- spodarczego Polski. Jako najważniejsze i finalne przedsięwzięcie w tym zakresie
19 M. Kurzyna: O Melchiorze Wańkowiczu – nie wszystko. Warszawa 1977, s. 126; Idem:
Wańkowicz. Warszawa 1972, s. 31; J. Paluch: Wańkowicz i pławianie. „Profile” 1986, nr 1, s. 5;
A. Ziółkowska -Boehm: Na tropach Wańkowicza. Warszawa 1999, s. 348; Spotkanie z Aleksan‑
drą Ziółkowską ‑Boehm. Melchior Wańkowicz wciąż krzepi. „Biuletyn Informacji Bibliotecznych i Kulturalnych Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Łodzi” 2011, R. 15, nr 13 (126), s. 3; F. Burno: Stalowa Wola – Diagram władzy. „Autoportret” 2013, nr 1 (40), s. 69; Recenzja książki Melchiora Wańkowicza C.O.P: ognisko siły – Centralny Okręg Przemysłowy dokonana przez T. Rysiaka. „COP” 1938, nr 1, s. 5; Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce, Poselstwo Rze- czypospolitej Polskiej w Rio de Janeiro, sygn. 701/11/9, Serwis Lotniczy PAT z dn. 1 lutego 1938 r., s. 155.
20 M. Wańkowicz: Sztafeta. Książka o polskim pochodzie gospodarczym. Warszawa 2012, s. 96; Idem: COP: ognisko siły – Centralny Okręg Przemysłowy. Warszawa 1938, s. 45.
21 Zob. F.S. Ossendowski: Karpaty i Podkarpacie. Poznań 1939; A. Patkowski: Sandomier‑
skie. Góry Świętokrzyskie. Poznań 1938.
22 S. Kroczak: Z Matni do Stalowej Woli. „Młoda Wieś” 1938, nr 16, s. 3–4.
23 Zob. R. Koseła: Sandomierskie strony. Warszawa 1939.
24 Zob. F. Kotula: Niecno o Rzeszowie (Głos autochtona). „Gazeta Polska” 1938, nr 216, s. 6.
25 Z. Brownik: Sandomierskie w literaturze współczesnej. „COP” 1938, nr 7, s. 4; Ziemia san‑
domierska w literaturze współczesnej. „COP” 1938, nr 8, s. 4.
26 Zob. J. Radzimiński: Budujemy Polskę. Warszawa 1939.
została zaprezentowana budowa COP27. W jednym z numerów „Gazety Polskiej”
z 1938 r. wskazano, że ważną rolę w propagandzie COP pełniło radio. Podano przykład wyemitowania cyklu audycji Miasta budzące się do życia, obrazujących przemiany gospodarcze, jakie pod wpływem rozwoju COP zachodziły w Rze- szowie, Tarnowie, Mielcu, Sandomierzu. Wspomniano również o pogadance Z Zagłębia Węglowego do COP oraz o cyklu audycji Kominy w głuchym polu, zaznajamiających słuchaczy z planami tworzenia nowych zakładów przemy- słowych. Radio przygotowywało również programy informacyjne o COP, np.
o potrzebnych na terenie okręgu przemysłowego inwestycjach prywatnych28. Malarz Rafał Malczewski odbył wraz z Wańkowiczem – na zlecenie rządu – podróż do COP. Namalował obrazy przedstawiające obiekty przemysłowe w COP i zorganizował ich wystawę, zatytułowaną Centralny Okręg Przemysłowy – reportaż malarski 1938. Artysta stworzył ponad 40 obrazów olejnych i akwa- rel przedstawiających pejzaż przemysłowy COP. Później na łamach „Gazety Polskiej” ukazywały się felietony Malczewskiego, będące odbiciem jego wrażeń z pobytu w COP29.
Na targach w Polsce promowano pochodzące z wytwórni COP produkty – efekty polskiej wytwórczości30. Niekiedy do części nowych nazw prywatnych
27 K. Wydra: Gospodarczy cud sprzed lat. „Odra” 2008, z. 12 (564), s. 28; COP – Stalowa Wola – potęga Polski wkrótce na ekranie jednego z kin w Katowicach. „Polska Zachodnia” 1939, nr 206, s. 9; Stalowa Wola na ekranie. „Polska Zbrojna” 1939, nr 82, s. 8; E. Kaszuba: System propagandy państwowej obozu rządzącego w Polsce w latach 1926–1939. Toruń 2004, s. 211–212.
28 Słuchamy wiadomości o COP przez Radio. „Polska Jutrzejsza Gospodarcza” 1938, nr 44, s. 6;
COP w transmisjach i reportażach radiowych. „Gazeta Polska” 1938, nr 156, s. 3; O możliwościach inwestycyjnych w COP. Informacje przez radio. „Kurier Polski” 1938, nr 234, s. 10; „Polska Zachod- nia” 1938, nr 140, s. 7; Przemówienie radiowe wiceministra Adama Rose o budowie COP ‑u 25 maja 1939. Warszawa. W: Polityka inwestycyjna i budowa COP ‑u Eugeniusza Kwiatkowskiego (Doku‑
menty, wspomnienia, szkice). Wybór i oprac. M.M. Drozdowski. Stalowa Wola 2012, s. 262–264.
29 I. Luba: Stalowa wola – „Miasto ziszczonej tęsknoty” Centralny Okręg Przemysłowy w pro‑
pagandzie słownej i wizualnej ostatnich lat II Rzeczypospolitej. W: Miasto Stalowa Wola. Unika‑
towy zespół urbanistyczno ‑architektoniczny z końca lat 30. XX wieku. Red. A. Sieradzka. Sta- lowa Wola 2008, s. 49–51; A. Król: Rafał Malczewski, Centralny Okręg Przemysłowy – reportaż malarski. Stalowa Wola 2008, s. 5; Rozmowa z pierwszym malarzem COP Rafałem Malczewskim.
„Polska Zbrojna” 1938, nr 341, s. 8; N. Samotyhowa: „Centralny Okręg Przemysłowy” Rafała Malczewskiego. „Praca Obywatelska” 1939, nr 2, s. 7; S. Potępa: Rafał Malczewski. Tarnów 2006, s. 122–125; R. Malczewski: Mościce ‑Zdrój. „Gazeta Polska” 1938, 3 lipca.
30 k.ż.: Inwestycje i zbędny import. „Życie Gospodarcze” 1938, nr 4, s. 32; Po międzynarodo‑
wych Targach. „Życie Gospodarcze” 1938, nr 11, s. 110; Produkcja COP ‑u już wchodzi na rynek!
„Polska Zachodnia” 1938, nr 81, s. 8; Targi Poznańskie obrazem żywotności gospodarczej Polski.
„Polska Zachodnia” 1938, nr 123, s. 3: Zadania przemysłu polskiego wobec COP’u. „Warszawski Dziennik Narodowy” 1938, nr 39, s. 6; J. Karanowski: Wczoraj i jutro Targów Wschodnich. „Ga- zeta Bankowa” 1938, nr 18, s. 326; Sprawozdanie Zarządu Społecznego Miasta Poznania za czas od 1 kwietnia 1937 r. do 31 marca 1938 r. Poznań 1938, s. 173; Ocena wyników handlowych XVIII.
Targów Poznańskich. „Gospodarka Zachodnia” 1938, z. 22, s. 208–209; Na otwarcie XVIII. Targów Wschodnich we Lwowie. „Polska Jutrzejsza Gospodarcza” 1938, nr 30, s. 7.
firm dodawano człon „COP”31. W 1938 r. na wystawie przemysłowej w Rzeszo- wie swoje wyroby zaprezentowała prywatna firma „Przemysł Pomocniczy COP”
z Sędziszowa Małopolskiego32.
Na tereny objęte inwestycjami organizowano wycieczki. Zwiedzano zarówno lokalne obiekty historyczno -kulturowe, jak i nowo wybudowane lub budowane zakłady przemysłowe. Podróże do COP stały się jednym z ważniejszych przy- czyn zainteresowania się społeczno -gospodarczym aspektem dokonywanych inwestycji. Odbywali je przedsiębiorcy, m.in. z Wielkopolski, Legia Akademicka, posłowie, senatorowie, członkowie rządu, prezydent Mościcki, a także indywidu- alnie liczne osoby publiczne i prywatne. Organizowane były nawet zagraniczne delegacje do COP. W prasie niemal zawsze podkreślano, że zwiedzający COP byli zdumieni rozmachem inwestycji33.
Propaganda gospodarcza kreowana wokół COP miała również negatywne aspekty, które polegały m.in. na jej znacznym upolitycznieniu. Jednym z do- wodów na to były plany pacyfikacji nastrojów antyrządowych na terenie COP.
Twierdzono, iż błędem propagandy COP było ogłaszanie osiągnięć i dzieł w rze- czywistości jeszcze niezrealizowanych. Uważano, że efekty procesu uprzemysło- wienia COP były niejednokrotnie przejaskrawiane. Same zamiary propagowania idei COP w społeczeństwie oceniano jako pożyteczne, niejednokrotnie jednak jako przesadne. Często opowiadano bowiem o snutych dopiero na przyszłość inwestycjach, nie zawsze zaś o konkretnych na dany czas rezultatach uprzemy- słowienia. Krytykowano przekazywanie na rzecz propagandy COP środków publicznych przez kierowników polskiej polityki gospodarczej. Obawiano się również, że propaganda rozwoju COP doprowadzić może do zubożenia gospo- darczego innych dzielnic Polski. Negatywnie propagandę kreowaną wokół COP
31 „Gazeta Polska” 1938, nr 222, s. 7; Reklama mechanicznego zakładu stolarskiego „Budocop”.
„Echo Polski Środkowej” 1938, nr 331.
32 B. Kaczmar: Rzeszów miastem COP. Rzeszów 2001, s. 34.
33 Cała Polska interesuje się COP. „Ilustrowany Kurier Codzienny” 1938, nr 155, s. 6; Nieusta‑
jący napływ wycieczek do COP. „Ilustrowany Kurier Codzienny” 1938, nr 194, s. 7; Z wycieczki sfer rządowych, gospodarczych i prasy do Centralnego Okręgu Przemysłowego. „Ilustrowany Ku- rier Codzienny” 1938, nr 339, s. 5; Objazd przez Pana Prezydenta Rzeczypospolitej prof. Ignacego Mościckiego Centralnego Okręgu Przemysłowego. „Polska Gospodarcza” 1938, z. 20, s. 780–781;
Inżynierowie ‑chemicy interesują się COP ‑em. Zjazd Związku Inżynierów ‑Chemików obradował w Sandomierzu. „Kurier Polski” 1938, nr 132, s. 2; W. Pisarczyk: Wielkopolska przychodzi do nas.
Uwagi w związku z wycieczką Wielkopolan do COP. „COP” 1938, nr 10, s. 1–2; Wyjazd gen. Jonescu do COP. „Gazeta Polska” 1938, nr 151, s. 4; Podziw Litwinów dla COP’u, „Polska Zbrojna” 1939, nr 141, s. 2; Pan Premier Składkowski i wice ‑premier p. E. Kwiatkowski w COP wraz z wycieczką Dziennikarzy. „Echo Polski Środkowej” 1938, nr 315; Wycieczka OZN w Rzeszowie. „Zew Rzeszo- wa” 1938, nr 18, s. 142; F. Nawara: Ślązacy zwiedzają COP. Rozczarowania i zachwyty. „Polska Zachodnia” 1938, nr 158, s. 5; J. Górski: Wspomnienia z minionych lat. Oprac. P. Kraszewski.
Poznań 2000, s. 147; Z. Czeczot -Gawlak: Ze wspomnień dyplomatycznych, żołnierskich i innych.
Warszawa 1999, s. 25–26; AAN, Ministerstwo Komunikacji 1918–1939, sygn. 998, Wycieczka Legii Akademickiej do COP, s. 1–7.
oceniali niektórzy wojskowi, których relacje z kampanii wrześniowej z 1939 r.
zachowały się w Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie.
Twierdzili mianowicie, że propaganda ukazywała nieprawdziwe, zawyżone dane i informacje związane ze stanem polskiego uzbrojenia. COP niesłusznie – ich zdaniem – oceniany był jako symbol potęgi Polski34. Witold Tyszewicz napisał np.
że: „[…] propaganda o postępach przemysłu obronnego miała na celu służenie ubocznym i osobistym zamiarom i dążeniom niektórych osób lub grupy osób ze sfer rządzących, w rzeczywistości bowiem brak było rzeczowych danych, któreby uzasadniały ten nadmiar optymizmu, graniczący nieraz z lekkomyślnością, przy ocenie postępów w rozbudowie przemysłu obronnego. […]”35. Zygmunt Platow- ski stwierdził z kolei: „Społeczeństwo mylnie informowane, wierzyło w COP, jako źródło obrony, zwłaszcza, że krytyczne w tej kwestii uwagi były uważane niemal za bluźnierstwo i mogły być dla krytyków niebezpieczne”36.
Zamieszczanie w prasie informacji nieadekwatnych do stanu rzeczywistego mogło również hamować – do pewnego stopnia – rozwój COP. Zdarzało się bowiem, że prywatni inwestorzy z zachodnich części Polski, skuszeni zawartymi w prasie informacjami na temat wybudowanych większych zakładów przemy- słowych, przyjeżdżali na tereny COP z zamiarem wybudowania mniejszych za- kładów pomocniczych. Po przybyciu inwestorów na teren COP niejednokrotnie okazywało się, że konkretne przedsiębiorstwa wcale nie będą w danym miejscu budowane lub dotychczas nie rozpoczęła się ich budowa. W takich sytuacjach inwestorzy odjeżdżali bez zamiaru powrotu. Na podstawie nabytego doświad- czenia nie wierzyli już w przyszłą opłacalność swoich inwestycji, a informacje o COP traktowali jako niewiarygodne.
Propaganda COP oddziaływała również na bezrobotnych z niemal całej Polski. Zapoznając się z wiadomościami o COP, wierzyli niejednokrotnie w możliwość znalezienia na terenie nowego okręgu przemysłowego pracy. Gdy
34 R. Bratny: Głos bomby ishi. Warszawa 1953, s. 36–39; A.G.: O właściwą propagandę na rzecz COP ‑u. „Czas” 1938, nr 108, s. 1; Z. Klarner: Czy tylko COP? „Głos Gospodarczy” 1938, z. 5, s. 180; K. Bobiński: Centralny Okręg Przemysłowy. Przyczyny powstania i warunki rozwoju.
Warszawa 1939, s. 65; K. Pruszyński: Trzej o COP. Entuzjazm – krytyka – wskazania. W: Idem:
Niezadowoleni i entuzjaści. Wybór G. Pyka, J. Roszko. Warszawa 1990, s. 499; Idem: O kim głoś‑
no, a o kim – nie. „Słowo” 1938, nr 83, s. 1; Recenzja książki Melchiora Wańkowicza Sztafeta dokonana przez Jana Steckiego. „Nowa Książka” 1939, z. 5, s. 280; Archiwum Zakładu Historii Ruchu Ludowego, sygn. P -189, Pamiętniki Aleksandra Bogusławskiego (seria II, okres: 1935–1939), t. IX, s. 1398; Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego [dalej: IPMS], Relacje z Kampanii 1939 roku, sygn. B.I.11.dp2, Sprawozdanie pułkownika Korpusu Kontrolerów Witolda Tyszewicza, s. 18–19; sygn. B.I.11.dp1, Ministerstwo Spraw Wojskowych – Korpus Kontrolerów. Generał Zyg‑
munt Platowski, Raport o materiałowym przygotowaniu do wojny, s. 39–40, 42.
35 IPMS, Relacje z Kampanii 1939 roku, sygn. B.I.11.dp2, Sprawozdanie pułkownika…, s. 18–19.
36 IPMS, Relacje z Kampanii 1939 roku, sygn. B.I.11.dp1, Ministerstwo Spraw Wojskowych…, s. 42.
docierali do COP, najczęściej spotykali się z rozczarowaniem z powodu braku zatrudnienia. Przez nadmierną propagandę, która kreowała ogromne osiągnięcia aktywności gospodarczej państwa w COP, lokalne związki samorządowe miały problem z nadmiarem bezrobotnych, którzy przybywali do miast37. Szef Biura Przemysłu Wojennego Ministerstwa Spraw Wojskowych płk Stanisław Witkow- ski w piśmie do Szefa Biura Prasowego Prezydium Rady Ministrów z 19 czerwca 1938 r. w sprawie propagandy prasowej COP wskazał, iż niedopuszczalne jest – z punktu widzenia bezpieczeństwa państwa – zamieszczanie w prasie pewnych informacji o COP w szczególności odnoszących się do mobilizacji przemysłu wojennego oraz nieuzasadnionych negatywnych ocen na temat budowy COP, opartych na nieprawdziwych, a często zupełnie zmyślonych informacjach. We- dług Witkowskiego w prasie winno się umieszczać nie tylko konkretne rezul- taty uprzemysłowienia na terenie COP, ale także wszelkiego rodzaju postulaty i zamierzenia (w zakresie zupełnie niezwiązanym z planami inwestycyjnymi wojska, a planowane i dokonywane przez osoby prywatne, samorządy i różne organizacje)38.
W niektórych przypadkach w odpowiedzi na krytykę kierowaną w stronę władz i jej poczynań inwestycyjnych działała cenzura. Za dobry przykład – po- średnio związany z budową COP – uchodzi przypadek Stanisława Cywińskiego.
30 stycznia 1938 r. w „Dzienniku Wileńskim” została zamieszczona – sporzą- dzona przez Cywińskiego – negatywna recenzja książki Wańkowicza Ognisko siły. Centralny Okręg Przemysłowy. Według autora recenzji: „Polska nie jest jak obwarzanek, gdzie to, co dobre, jest na obrzeżach, a w środku pustka, jak twierdził pewien kabotyn”39. Cywiński w artykule opublikowanym w jednym z numerów gazety „Naród i Państwo” został oskarżony o to, że określenia „ka- botyn” użył w odniesieniu do Józefa Piłsudskiego. Autorstwa artykułu wyparł się Wańkowicz. Twórcą publikacji był najpewniej Bolesław Srocki. Wypowiedź Cywińskiego zbulwersowała gen. Stefana Dąb -Biernackiego. Z jego inicjatywy grupa oficerów zdemolowała redakcję „Dziennika Wileńskiego”. Cywiński oraz redaktorzy: Kazimierz Zwierzyński i Zygmunt Federowicz zostali dotkliwie pobici. W odpowiedzi na ów incydent młodzież związana z obozem narodowym w Wilnie zorganizowała protesty. Dla Cywińskiego, Zwierzyńskiego i Federo- wicza Dąb -Biernacki zażądał zesłania do obozu w Berezie Kartuskiej. W Sądzie
37 Propaganda a COP. „COP” 1939, nr 4, s. 3–4; W COP’ie nie może być bezrobocia! Na‑
pływ pracowników musi być regulowany. „Express Poranny” 1938, nr 218; CAW, Gabinet Ministra Spraw Wojskowych, sygn. I.300.1.645: Protokół posiedzenia Specjalnej Komisji dla Spraw Miast z terenu COP, odbytego w lokalu Związku Miast Polskich w dniu 7 VII 1938 r., [b.p.a.]; J.Z. Ostro- wski: Widły Wisły i Sanu. Warszawa 1938, s. 111–112.
38 CAW, SeKOR, sygn. I.303.13.168, Pismo Szefa Biura Przemysłu Wojennego MSWojsk płk Stanisława Witkowskiego do Szefa Biura Prasowego PRM w Warszawie z 19 czerwca 1938 r.
w sprawie propagandy prasowej o COP, s. 44.
39 S. Cywiński: COP. „Dziennik Wileński” 1938, nr 29.
Okręgowym w Warszawie rozpoczęto proces Cywińskiego i Zwierzyńskiego.
Zarzucono im obrazę narodu. Rektor Uniwersytetu im. Stefana Batorego w Wil- nie zawiesił Cywińskiego w obowiązkach docenta, a Senat uczelni uchwalił przekazanie sprawy do postępowania dyscyplinarnego. Wydawanie „Dziennika Wileńskiego” zostało zawieszone. Cywińskiego skazano ostatecznie na najwyż- szy wymiar kary – 3 lata więzienia bez zawieszenia. W Sądzie Apelacyjnym zmniejszono mu wyrok do 1,5 roku więzienia. Oficerowie, którzy dokonali pobicia, nie ponieśli żadnych konsekwencji40.
Budowę COP wykorzystywano propagandowo jako argument przemawia- jący za koniecznością poparcia rządu sanacyjnego. Działania te miały również na celu zachęcenie społeczeństwa do głosowania w wyborach samorządowych i parlamentarnych na kandydatów przychylnych obozowi piłsudczykowskiemu41.
Wydaje się, że większość społeczeństwa – pomimo istniejących negatywnych aspektów propagandy COP – wspierała poczynania inwestycyjne realizowane w ramach budowy nowego okręgu przemysłowego. Niekiedy zwolennicy libera- lizmu gospodarczego negatywnie odnosili się do zapowiedzi rządu o zamiarach odejścia od nadmiernej ingerencji państwa w życie gospodarcze. Traktowali je czasem jako niewiarygodne. Uważali, iż w praktyce prowadzona polityka go- spodarcza państwa (m.in. budowa COP) świadczy o rzeczywistych zamiarach
40 S. Glaser: Urywki wspomnień. Londyn 1974, s. 60–73, 165, 169; K. Baranowski: Kadra naukowa z zakresu dyscyplin społecznych w II Rzeczypospolitej. „Acta Universitatis Lodziensis.
Politologia” 1981, z. 6, s. 391–393; A. Garlicki: Piękne lata trzydzieste. Warszawa 2008, s. 253–
259; M. Pietrzak: Reglamentacja wolności prasy w Polsce 1918–1939. Warszawa 1963, s. 342–343;
Przemówienie obrońców w procesie Cywińskiego. Adw. Niedzielski o roli Melchiora Wańkowicza.
„Kurier Polski” 1938, nr 152, s. 11; „Nie mam pretensji do tych, którzy mnie pobili”. 21 adwoka‑
tów broni w apelacji docenta Cywińskiego i red. Zwierzyńskiego. „Kurier Polski” 1938, nr 151, s. 11; Krzywda Melchiora Wańkowicza. Nowe procesy na tle broszury „Odpowiadam Cywińskie‑
mu”. „Kurier Polski” 1938, nr 184, s. 11; Sprawa Cywińskiego i jej echa. „Naród i Państwo” 1938, nr 23–24, s. 10–11; Cywiński usunięty z uniwersytetu S.B. „Polska Zachodnia” 1938, nr 47, s. 2;
Odpowiadam Cywińskim. „Polska Zachodnia” 1938, nr 178, s. 3; P. Wańkowicz zaprzecza. Kto jest denuncjatorem? „Polonia” 1938, nr 4897, s. 1; M. Wańkowicz: Odpowiadam Cywińskim.
W: Idem: Przez cztery klimaty 1912–1972. Wybór A. Garlicki. Warszawa 1972, s. 140–147. Pra- ca Drozdowskiego zawiera informację, że Kwiatkowski z oburzeniem zareagował na fakt po- bicia Cywińskiego. Zob. M.M. Drozdowski: Eugeniusz Kwiatkowski w polskiej historiografii i publicystyce historyczno ‑ekonomicznej. Warszawa 1992, s. 18. Istnieją jednakże relacje, które wskazują na możliwość stosowania polityki cenzuralnej przez samego Kwiatkowskiego. Zob.
M. Kalecki: Ekonomia Edwarda Lipińskiego. W: Idem: Dzieła. T. 5: Kraje rozwijające się. Studia varia: o ekonomii i ekonomistach. Warszawa 1985, s. 244–247; Rozmowa z Jerzym Giedroyciem.
„Aneks” 1986, nr 44, s. 28; J. Dudziński: Moich siedem grzechów głównych. Warszawa 1939, s. 49–50.
41 CDIAL, sygn. 552/1/48, Protokół z zebrania Rady OZN we Lwowie w sali Izby Przemysłowo‑
‑Handlowej dn. 11.IV.1938 r., s. 31; M.L.: Samorząd odpolityczniony. „COP” 1938, nr 12, s. 3; Zada‑
nia nowego samorządu w COP. „Gazeta Polska” 1939, nr 27, s. 3; MRSW, sygn. MRS/AM/40/27, Odezwa do społeczeństwa polskiego – w COP wydana przez OZN.
władz sanacyjnych do rządzenia gospodarką42. Istniały jednak przypadki, gdy zwolennicy teorii liberalnych w gospodarce po wdrożeniu inwestycji COP za- częli być w praktyce zwolennikami aktywnego udziału państwa w gospodarce.
Dobrze ilustruje to przypadek Ferdynanda Zweiga – członka liberalnej szkoły krakowskiej. Początkowo Zweig sceptycznie odnosił się do budowy COP i poli- tyki gospodarczej Kwiatkowskiego. Z czasem zaczął oceniać budowę COP coraz bardziej pozytywnie. O zjawisku tym świadczą jego artykuły poświęcone COP zamieszczone na łamach „Ilustrowanego Kuriera Codziennego”43. Wśród po- pierających plany inwestycyjne rządu znaleźli się członkowie antyetatystycznie nastawionego Centralnego Związku Przemysłu Polskiego, popularnie zwanego
„Lewiatanem”, m.in. Andrzej Wierzbicki, Tadeusz Bernadzikiewicz, Roger Battaglia i Czesław Klarner, a także liberalny ekonomista związany z endecją Stanisław Grabski44. Państwowe plany inwestycyjne stopniowo były również po- pierane przez środowisko związane z konserwatywnym czasopismem „Czas”45. Na podstawie badań dokonanych przez Seweryna Pieniążka wiadomo, że na północy okręgu wyborczego nr 79 (obejmującego powiaty łańcucki, przeworski, niżański i tarnobrzeski) w czasie wyborów odnotowano znacznie więcej zwolen- ników sanacji niż na południu tego okręgu. Spowodowane miało to być faktem, iż w północnych powiatach okręgu wyborczego dokonywano znacznie więcej inwestycji w ramach COP. W strukturach SL w okresie budowy COP wystąpiło nieco więcej tendencji ugodowych w stosunku do władz sanacyjnych46. Działacz
42 Gospodarstwo społeczne w debatach sejmowych. „Polska Jutrzejsza Gospodarcza” 1938, nr 9, s. 1; R. Rybarski: Idee przewodnie gospodarstwa Polski. Warszawa 1939, s. 88; M. Pruszyń- ski: Kilka uwag o COPIE. „Polityka” 1938, nr 12 (157), s. 4.
43 F. Zweig: Pomiędzy dwiema wojnami. Londyn 1945, s. 6, 27; Idem: Poland between two wars: a critical study of social and economic changes. Londyn 1944, s. 79–82; Idem: Polska „A”
i Polska „B”. „Ilustrowany Kurier Codzienny” 1936, nr 109, s. 2; Idem: Jedyna droga wiodąca na‑
prawdę ku uprzemysłowieniu Polski. Na marginesie mowy sejmowej min. Romana. „Ilustrowany Kurier Codzienny” 1938, nr 58, s. 1–2; Idem: Konstruktywna praca nad uprzemysłowieniem kraju – oto bilans gospodarczy Polski za rok ubiegły. „Ilustrowany Kurier Codzienny” 1939, nr 1, s. 3;
M. Czerwiński: Poglądy społeczno ‑ekonomiczne Ferdynanda Zweiga. Katowice 1996, s. 86; Ró- życ: Żywa Polska. „Nowa Polska” 1944, z. 12, s. 873; Z. Jakubczyk, M. Natalli: Koncepcje eko‑
nomiczne Adama Krzyżanowskiego, Adama Heydla i Ferdynanda Zweiga – czołowych przedstawi‑
cieli szkoły krakowskiej. W: Polska myśl ekonomiczna. „Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu” 1990, nr 542, s. 101–107.
44 A. Wierzbicki: Żywy Lewiatan. Wspomnienia. Warszawa 2001, s. 373; T. Bernadzikie- wicz: Koncern państwowy w Polsce. Warszawa 1938, s. 8, 72; R. Battaglia: Najważniejsze aktu‑
alne zagadnienia gospodarcze i gospodarczo ‑polityczne w Polsce. Kraków 1939, cz. 2, s. 125–126;
C. Klarner: U źródeł uprzemysłowienia kraju. Warszawa 1938, s. 4; S. Grabski: Pamiętniki. T. 2.
Warszawa 1989, s. 286–287.
45 E. Moszyński: Zygmunt Augustyński. W: Idem: Ludzie i czasy „Czasu”. Z historii czołowej gazety i wybitnych konserwatystów Drugiej Rzeczypospolitej. Toruń 2004, s. 214–215.
46 S. Pieniążek: Jan Pieniążek (1881–1963): działacz ludowy i poseł. Rzeszów 2010, s. 141;
W. Matuszewska: U źródeł strajku chłopskiego w roku 1937. Warszawa 1962, s. 109.
SL Stanisław Miłkowski dostrzegał pozytywną rolę, jaką COP może odegrać dla społeczeństwa wiejskiego47.
Podjęte w niniejszym artykule rozważania ukazują problematykę propa- gandy gospodarczej w szerszym świetle. Propagandą tą głównie kierowały władze państwowe. W celu koordynacji propagandy kreowanej wokół COP mobilizowane były różne instytucje państwowe i polityczne. Wydaje się, iż pierwotnym zamiarem jej realizacji była faktycznie chęć zjednania wysiłków zarówno państwowych, jak i społecznych w dążeniu do rozwoju gospodarczego kraju. Starano się w tym celu korzystać z różnych metod popularyzowania m.in.
polityki gospodarczej rządu. Należy uznać, iż wzmożenie omawianego procesu było naturalną konsekwencją wzrostu zagrożenia wojennego Polski ze strony sąsiadów. Dlatego z propagandą gospodarczą kreowaną wokół COP w ogromnej mierze wiązała się – wprowadzana stopniowo z inicjatywy władz wojskowych – próba militaryzacji życia gospodarczego, wynikająca z podjętej mobilizacji wojennej. Zauważono, że aby propagowanie COP było skuteczne, należy mak- symalnie podkreślić zalety planów inwestycyjnych i zminimalizować ich wady.
W konsekwencji musiało to doprowadzić do wystąpienia negatywnych aspektów propagandy COP. Z racji istniejących opcji politycznych przeciwstawiających się sanacji omawiana propaganda stała się również upolityczniona. Choć wystąpiły negatywne aspekty propagandy gospodarczej COP, to jednak wydaje się, że jej realizacja była stosunkowo skuteczna w stosunku do zamierzonych celów. Część aspektów praktycznej realizacji propagandy gospodarczej COP miała zdecydo- wanie charakter dezinformacyjny, natomiast w kontekście pierwotnych celów realizacji oraz ostatecznych skutków propaganda ta była integrująca.
47 S. Miłkowski: Gospodarcze znaczenie COP dla wsi. „Młoda Myśl Ludowa” 1939, nr 1, s. 8;
Idem: Gospodarcze znaczenie COP dla wsi. W: Idem: Pisma publicystyczne 1930—1939. Oprac.
W. Piątkowski. Warszawa 1988, s. 428–429; J. Borkowski: Wizje społeczne i zmagania Wicia‑
rzy w świetle młodzieżowej prasy ludowej 1928–1939 (Wici, Znicz, Społem, Młoda Myśl Ludowa, Chłopskie Życie Gospodarcze). Warszawa 1966, s. 264; I. Rumianowska, J. Szapiel: Agraryzm w ujęciu Miłkowskiego. W: Polska myśl ekonomiczna. „Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu” 1990, nr 542, s. 71; A. Wojtas: Problematyka agrarna w pol‑
skiej myśli politycznej 1918–1948. Warszawa 1983, s. 276
Wojciech Chudzik
Some aspects of economic propaganda, illustrated with the example of the Central Industrial District (1936–1939)
Summar y
The Central Industrial District (COP) built in 1936–1939, intended as the largest business enterprise of the Second Republic of Poland, became the subject of great economic propaganda conducted by the state authorities. The deliberations in the article have been focused on present- ing an analysis of the issue of the propaganda disseminated because of the construction of the COP. There have been presented different actual examples of that propaganda. Giving answers to several questions posed at the beginning of the article was aimed at providing an assessment of whether the character of economic propaganda is negative or positive
Keywords: Central Industrial District, society, economy, industry, propaganda
Wojciech Chudzik
Manche Facetten der Wirtschaftspropaganda – am Beispiel vom Zentralen Industriegebiet (1936–1939)
Zusammenfassung
Das in dem Zeitraum 1936–1939 als größtes wirtschaftliches Unterfangen der Zweiten Republik Polen aufgebaute Zentrale Industriegebiet (COP) wurde zum Gegenstand der von der Staatsgewalt gemachten groß angelegten Propaganda. Die im vorliegenden Beitrag unternomme- nen Versuche sollen dem Problem der Wirtschaftspropaganda in Verbindung mit dem COP-Bau auf den Grund gehen. Die hier angeführten verschiedenen praktischen Beispiele der Propaganda bezweckten zu beurteilen, ob sie eine negative oder positive Wirkung hatte.
Schlüsselwörter: Zentrale Industriegebiet, Gesellschaft, Wirtschaftswissenschaft, Industrie, Propaganda
Uniwersytet Śląski w Katowicach
Przyczynek do powstania i działalności
Komitetu Słowiańskiego w Polsce w pierwszych latach po zakończeniu II wojny światowej
Pod koniec lat 30. i na początku lat 40. XX w., w obliczu zagrożenia państw słowiańskich ze strony imperializmów włoskiego i niemieckiego, przedstawiciele różnych ugrupowań politycznych i społecznych państw słowiańskich, a także poszczególni politycy i wojskowi głosić zaczęli, nieco zapomnianą, ideę jedności i współpracy Słowian1. Podobnie jak w XIX w., solidarność międzysłowiańską podtrzymywać miało przekonanie o istnieniu zagrożenia zewnętrznego, a także poczucie siły wynikające ze wspólnoty wszystkich „braci Słowian”2. Doświad- czenia poszczególnych narodów słowiańskich, poczucie solidarności, a także przekonanie o tożsamości celów zaowocowały projektami i działaniami prowa- dzącymi w swym założeniu do jedności Słowiańszczyzny.
Druga połowa lat 40. XX w. to w dziejach Polski Ludowej oraz pozostałych państw słowiańskich położonych w strefie wpływów Związku Radzieckiego okres, w którym motywy słowiańskie zdominowały politykę ówczesnych władz komunistycznych, a powojenną współpracę Słowian traktowano jako gwarancję pokoju i bezpieczeństwa w Europie. Doszło do tego za sprawą wybuchu wojny
1 Zainteresowanie ideą jedności słowiańskiej pojawiło się już na przełomie XVIII i XIX w.
W swej czystej postaci, a więc bez naleciałości słowianofilskich czy panslawistycznych, idea ta podkreślała łączność kulturową Słowian i wyrażała marzenie o zjednoczeniu politycznym wszystkich narodów słowiańskich. Ruch słowiański był szczególnie silny w Czechach, gdzie skoncentrował się wokół takich postaci, jak František Palacký, twórcy odrodzenia narodowego tego kraju czy Václav Hanka. Na uwagę zasługują także piszący po czesku Słowacy – Ján Kollár i Pavel Jozef Šafárik.
2 Zob.: L. Moroz -Grzelak: Bracia Słowianie. Wizje wspólnoty a rzeczywistość. Warszawa 2011.
radziecko -niemieckiej i pierwszych porażek ZSRR, które zmusiły Moskwę do poszukiwania sposobu aktywizacji działań, w tym szczególnie działań zbroj- nych, przeciw Niemcom na terenach przez nich okupowanych. Odwoływanie się do mitu wspólnoty słowiańskiej miało więc przynieść władzom radzieckim określone korzyści, tj. wciągnięcie narodów słowiańskich do walki. Już pierwsza odezwa programowa PPR, ze stycznia 1942 r., zawierała wykładnię koncepcji wyzwoleńczej, opartą m.in. na solidarności narodów słowiańskich. Zasadniczym uwarunkowaniem takiego kierunku polityki zagranicznej, kreowanej przez PPR, było geopolityczne położenie Polski. Jako najdalej na zachód wysunięte państwo słowiańskie – miała w myśl ówczesnej propagandy stać nie tylko na straży własnej granicy, lecz bronić zachodnich rubieży całej Słowiańszczyzny: „Polska na równi z Czechosłowacją jest właśnie strażą zachodnią Słowiańszczyzny […].
Polska jako najbardziej wystawiona na niebezpieczeństwo ponownego ataku niemieckiego musi być w tej dziedzinie szczególnie czujna […]. Położenie geo- graficzne Polski predestynuje ją właśnie do organizowania systemu pokojowej współpracy słowiańskiej – by bronić pokoju dla nas Słowian i dla całego świata”3. Równie mocno akcentowano ścisły związek między walką wyzwoleńczą Polaków a wysiłkiem innych narodów podbitych bądź zagrożonych przez hitlerowskie Niemcy: „Naród polski nie jest odosobniony w swej walce o wolność. We wspól- nym z nami froncie walczą o swe wyzwolenie wszystkie narody słowiańskie”4.
Podmiotami odpowiedzialnymi za rozpowszechnianie po 1944 r. idei jed- ności słowiańskiej wśród szerokich mas społecznych były Komitety Słowiań- skie (KS) – organizacje powstałe z inicjatywy Komitetu Wszechsłowiańskiego w Moskwie5, działające na terenach poszczególnych państw słowiańskich (m.in.
Bułgarii, Czechosłowacji i Jugosławii), prowadzące zakrojoną na szeroką skalę pracę polityczno -propagandową na rzecz umacniania wzajemnej przyjaźni, solidarności i jednoczenia narodów słowiańskich wokół Związku Radzieckiego.
Trudno wskazać na konkretnego pomysłodawcę instytucji KS w Polsce6. Wiadomo jedynie, że prace nad jego stworzeniem nabrały rozmachu w połowie 1945 r., a szczególną inicjatywę w tym zakresie wykazało środowisko krakow- skich uczonych, wśród których na pierwszy plan wysunął się Henryk Batowski – historyk slawista, związany z Uniwersytetem Jagiellońskim. W sierpniu 1945 roku, z jego inspiracji, doszło do zawiązania grupy inicjatywnej, której celem było utworzenie pierwszego Oddziału terenowego w Krakowie. W jej skład we-
3 H. Batowski: Kwestia słowiańska i jej znaczenie dla Polski. „Życie Słowiańskie” 1946.
Nr 4–5, s. 67.
4 Do robotników, chłopów i inteligencji, do wszystkich patriotów polskich. Pierwsza odezwa programowa PPR. (5) styczeń 1942. W: Polska Partia Robotnicza. Dokumenty programowe 1942–
1948. Red. Z. Polubiec. Warszawa 1984, s. 51–55.
5 Zobacz: S. Fertacz: Komitet Wszechsłowiański w Moskwie 1941–1947. Katowice 1991, s. 36–84.
6 W materiałach źródłowych brak informacji na ten temat.
