Jacek Wrzesiński
Lednicka arkada
Studia Lednickie 4, 429-432
STUDIA LEDNICKIE IV Poznań — Lednica 1996
IV. RECENZJE I POLEMIKI
L E D N IC K A A R K A D A
M ało je s t elem entów architektury tak popularnych, a jed n o cześn ie tak tajem niczych ja k kam ienna arkada z O strow a L ednickiego (ryc. 1). Do literatury, a przede w szystkim do naszej św iadom ości trafiła dzięki Edw ardow i hrabiem u R aczyńskiem u. Jej rycina p o jw iła się w 51 num erze P rzyjaciela Ludu z 17 czerw ca 1843 r, a szerzej znana je s t ze W spom nień W ielkopolski których tom 1 ukazał się w 1842 r, a tom 2 w 1843 r. O d tam tej pory często pojaw iała się w publikacjach dotyczących O strow a L ednickiego, sta ła się elem en tem popularyzującym lednickie ruiny, a z czasem także M uzem u P ier w szych P iastów na L ednicy. N igdy nie była obiektem zainteresow ania naukow ego, ale w ciąż je s t tem atem żyw ych dyskusji toczących się zw łaszcza na sam ym O strow iu L ednickim .
W iększość autorów zajm ujących się architekturą Lednicy łączy rycinę arkady z le d nickim p alatiu m . Jednak w publikow anych dotąd rekonstrukcjach trudno by znaleźć lokalizację arkady w obrębie m urów palatium . C o ciekaw e ani nikt przed E. R aczy ń skim , ani nikt p o nim nie tylko nie w spom ina o arkadzie, ale jej lo kalizacja (naw et hipotetyczna) nie p o jaw ia się na żadnym z planów . Pow szechnie u w aża się, iż arkada u leg ła zniszczeniu podczas prac prow adzonych w ruinach z ram ienia landrata g n ieź n ieńskiego przez G adow a (J. Fogel 1991, s. 13). A z dotychczasow ych publikacji m o żn a w ysnuć w n io sek iż zniszczona została w latach pom iędzy 1843 a 1845 r. T ak w ięc jed y n y m , który w idział k am ien n ą arkadę na Lednicy był E dw ard Raczyński.
R ycina arkady ukazuje się w 1843 r. W tym też roku E d w ard Raczyński prow adził b ad an ia w ykopaliskow e na G órze L echa w G nieźnie (J. Fogel 1991, przyp. 13) i m ógł oglądać ruiny na O strow ie L ednickim . Jednak czy sam w ykonał rycinę arkady? Raczej w ątpliw e, choć nie w ykluczone. W pierw szym tom ie W spom nień W ielkopolski (1842) zam ieszczona je s t d ed y k acja i podziękow ania skierow ane do K onstancyi H rabiny P o tockiej. D zięki nim dow iadujem y się, iż K onstancja P otocka była inspiratorką pow stania dzieła. A ja k o o soba w ysoce uzdolniona w sztukach w yzw olonych sam a w ykonała szereg rycin tam zam ieszczonych. W spom niana d edykacja datow ana je s t — 13 sty czn ia 1817 r. M o ż n a w ięc przypuszczać że E. R aczyński znał prędzej ryciny, które znacznie później ukazały się drukiem . W publikacjach X IX -w iecznych nie znajdujem y au to ra ry cin y arkady. W w ydanym niedaw no w yborze rycin ze W spom nień (1991) tow arzyszy je j inform acja, iż „R uiny p alatium na L ednicy” to staloryt o w ym iarach 1 8 ,2 x 2 5 ,5 cm , sygnow any — G. D ö b ler sc.
Podobna inform acja, u zu pełniona o inform ację, iż autorką ryciny je s t K onstancja hrabina P o to ck a (lub hr. R aczyńska), tow arzyszy też innym rycinom . N iektóre z rycin są także sy g n o w an e przez J(ohann) P assini sc. M am y w ięc do czynienia niejako z
kil-430 R E C E N Z JE 1 P O L E M IK I
R yc. 1. L ed n ick a ark ad a (rycina wg E. R aczy ń sk ieg o 1843) Abb. 1. A rk ad e von L ednica (A b b ild u n g nach E. R aczyński 1843)
kom a rodzajam i podpisów . Z je d n y ch (jak w przypadku interesującej nas arkady) d o w iadujem y się, iż dom niem anym autorem m oże być G eorg D öbler, z innych sy g n o w anych G. D öbler lub J. P assini w iem y, iż rysow any byi przez K onstancję P otocką (R aczyńską).
M ożna się zastanow ić czy D öbler i Passini byli rzeczyw istym i autoram i ilustracji, czy tylko przygotow yw ali płyty stalorytnicze w edług otrzym anych rycin. A ich autorką byłaby K onstancja Potocka żona E dw arda hrabiego R aczyńskiego. Sam e ryciny m ogły p ow stać na długo przed w ydaniem W spom nień. D zięki W spom nieniom W ielkopolski m ielibyśm y niezw ykły zbiór rysunków w ykonanych przez uzdolnioną K onstancję P o tocką. Fakt je j w spaniałego talentu był skrzętnie ukryw any, a do naszych czasów nie zachow ała się kolekcja prac K onstancji.
Jednak czy arkada stała na L ednicy, czy b yła elem entem lednickiego palatium ? M oim zdaniem nie. W ydaje się, że ro m an ty czn a w izja m alow niczych ruin „starożytnej b u d o w li” pow stała na długo przed w ydaniem W spom nień. A do zbioru została w łą czona, gdyż jej autorką b yła K onstancja — w ielka m iłość, a w końcu żo n a E dw arda R aczyńskiego. Sam autor m ógł oglądać (lub jed y n ie słyszeć) ruiny na O strow ie L ed nickim podczas pobytu w 1843 r. w G nieźnie. I o m aw iana ry cin a w edług niego do
R E C E N Z JE I P O L E M IK I 431
skonale p asow ała do nastroju panującego na w yspie. Jednak w rzeczyw istości nigdy w takiej postaci na w yspie nie stała. Przem aw ia za tym brak ja k iejk o lw iek w zm ianki (poza E. R aczyńskim ) u innych autorów którzy byli na w yspie.
B rak arkady na planie ks. B rodziszew skiego (SL 2, s. 361 - 366), nie p róbują jej lokalizow ać ani K. Szulc (1863), ani M. Sokołow ski (1876), ani A. W ęsierski — najw iększy opiekun Lednicy w X IX w ieku (J. Fogel 1991).
Jak ju ż w yżej w spom niałem w spółczesne rekonstrukcje rów nież nie zaw ierają lo k alizacji arkady w obrębie lednickiego palatium (np. W . D alb o r 1959: K. Jó z efo w i czó w n a 1969; J. Ł om nicki 1977; A. G rygorow icz 1985). D la naszych ro zw ażań nie zw ykle w ażną je s t rekonstrukcja A. T om aszew skiego (1974). W X IX w ieku ruiny p rzysypane były ziem ią i gruzem . P artia przyziem ia (obecnie doskonale czy teln a) nie b y ła w idoczna. T ak w ięc arkada m usiała by funkcjonow ać na w yższej kondygnacji. M ogła by łączy ć się z em porą sytuow aną przez A. T om aszew skiego obrębie lednickich ruin. Jednak i on nie um ieszcza arkady w swej rekonstrukcji. R ów nież w najnow szej publikacji dotyczącej lednickiej architektury ( K. Ż urow ska 1993) autorzy nie znajdują m iejsca d la arkady w kom pleksie pałacow ym . A rgum entem przem aw iającym za jej elim inacją je s t dla w spom nianych autorów brak inform acji o jej lokalizacji przez A. W ęsierskiego. Jednak nie chcąc z niej zrezygnow ać do końca, w idzą j ą ja k o elem ent bram y.
N a terenie S łow iańszcyzny trudno znaleźć podobną kam ienną bram ę. A posługując się argum entacją sam ych autorów tej now ej koncepcji — skoro A. W ęsierski nie za znaczył śladów po arkadzie w ruinach palatium , gdyż jej tam nie było. nie zaznaczył jej ró w n ież w bram ie z tych sam ych pow odów .
Z nieukryw anym żalem , w św ietle obecnych źródeł, trzeba zrezygnow ać z loka lizacji arkady w obrębie lednickiego kom pleksu architektonicznego. N ależy się po g o dzić z faktem , iż m am y do czynienia z rom antyczną w izją w spaniałej artystki. T racim y je d e n z lednickich zabytków , ale dzięki W spom nieniom uratow ała się w spaniała ko lekcja, tw órczynią której była K onstancja hrabina Potocka. Z nika z L ednicy zabytek. Jednak pozostaje w spaniała legenda. L egenda okraszona dodatkow o ludźm i którzy starali się o zarejestrow anie ja k najw iększej ilości zabytków , krajobrazu i przekazanie atm osfery sw oich czasów .
Ja cek W rzesiński
LIT E R A T U R A
D a l b o r W. 1959, D w ór k siążęcy z X w. na O strow ie Lednickim . S lA n 6, s. 1 7 2 - 2 8 8 .
F o g e l J. 1991, P o m p eja Polska. Z d ziejó w arch eologii w ielkopolskiej X IX w ieku: działaln o ść A lb in a hr. W ęsiersk ieg o i Z b ig n iew a hr. W ęsiersk ieg o-K w ileck ieg o . Poznań.
G r y g o r o w i c z A. 1985, N o w y w a ria n t rekonstrukcji ro tu n dy na O stro w ie L ed n ick im na tle w czesn o piasto w skiej ag lo m eracji stołecznej. IV K onferencja N au k o w a W y działu B u d o w n ictw a L ądow ego Politechniki Pozn ań sk iej. Prace Instytutu A rch itek tu iy i P lan o w an ia P rzestrzen n eg o , Poznań.
J ó z e f o w i c z ó w n a K. 1969, S ztuka w ok resie w czesn o ro m ań sk im . [w: 1 D zieje W ielko p o lsk i, t. 1. D o ro ku 1793. red. J. T o p o lsk i, Poznań.
Ł o m n i c k i J. 1977, P olański rezerw at histo ry czn o -k rajo b razo w y . O stró w Lednicki. P o m n ik H istorii Kultury N aro du P olskieg o , Poznań.
4 3 2 R E C E N Z JE I P O L E M IK I
R a c z y ń s k i E. 1842, W sp o m n ien ia W ielkopolski, t. 1, Poznań. — 1843, W sp om nienia W ielkopolski, t. 2, Poznań.
— 1843, W yspa na Jeziorze pod L enną G órą, P rzyjaciel Ludu 51, R .9, t. 2, (17 c zerw ca 1843), s. 4 0 3 - 4 0 5 . — 1991, W sp om nienia W ielkopolski. W y b ó r rycin, (w stęp A . K arłow ska-K am zow a), Poznań.
S o k o ł o w s k i M . 1876, R u in y na O stro w ie Je zio ra Lednicy. S tudjum nad budo w n ictw em w przed ch rześci jań sk ic h i pierw szy ch chrześcijań sk ich w iekach w Polsce. N a p o d staw ie b adań w sp ó ln ie n a m iejscu odby tych z P rof. W ład y sław em Ł u szczk iew iczem , K raków .
S tu d ia L ed n ick ie 2, 1991.
S z u l c K. 1863, B udow le i u sy p isk a S ło w ian p o g ań sk ich , ich ro d zaje i z n aczen ie, R T P N P 2 , s. 399 - 4 02. T o m a s z e w s k i A . 1974, R om ań sk ie k o ścioły z em p o ram i zachodnim i na o b szarze P olsk i, C zech i W ęgier.
Stu d ia z historii sztuki, t. 19, W rocław , K raków , G dańsk.
