Wartość energetyczna i odżywcza diety dorosłych mieszkańców Polski. Wyniki programu WOBASZ

(1)

Anna Waśkiewicz1, Elżbieta Sygnowska1, Bogdan Jasiński1, Krystyna Kozakiewicz2, Urszula Biela3, Magdalena Kwaśniewska4, Jerzy Głuszek5, Tomasz Zdrojewski6

1Zakład Epidem iologii, Prewencji Chorób Układu Krążenia i Promocji Zdrowia, Instytut Kardiologii, W arszawa 2III Katedra i Klinika Kardiologii, Śląska A kadem ia M edyczna, Katowice

3Zakład Epidem iologii i Badań Populacyjnych, Instytut Zdrowia Publicznego, Collegium M edicum , Uniwersytet Jagielloński, Kraków 4Katedra Medycyny Społecznej i Zapobiegawczej, Uniwersytet Medyczny, Łódź

5Klinika Nadciśnienia Tętniczego, Chorób Naczyń i Chorób W ewnętrznych, Instytut Kardiologii, A kadem ia M edyczna, Poznań 6Katedra i Klinika Nadciśnienia Tętniczego i Diabetologii, A kadem ia M edyczna, Gdańsk

Wstęp

Prawidłowe odżywianie jest z jednym z czynników determinujących zdrowotność społeczeństwa. Kontrola i monitorowanie sposobu żywienia populacji stanowi podstawę oceny ryzyka wystąpienia w przeciętnej diecie niedoborów lub nadmiarów poszczególnych składników odżywczych i wynikających stąd korzystnych lub nega

tywnych skutków dla zdrowia. Służy również do określe

nia zależności między spożyciem żywności a występowa

niem szeregu chorób cywilizacyjnych, takich jak choroba niedokrwienna serca, niektóre nowotwory, otyłość, zabu

rzenia lipidowe, cukrzyca czy anemia.

Wyniki badania WOBASZ, obejmującego reprezenta

tywną próbkę dorosłej ludności całej Polski oraz opartego na standaryzowanej metodyce, pozwoliły na ocenę spo

sobu żywienia zarówno całego społeczeństwa naszego kraju, jak i mieszkańców poszczególnych województw.

Cel

Celem opracowania jest ocena wartości energetycz

nej i odżywczej racji pokarmowej Polaków z uwzględ

nieniem zróżnicowania regionalnego.

M ateriał i metodyka

M ateriał do analizy stanowią wyniki badania WOBASZ, przeprowadzonego w latach 2003-2005 na reprezentatywnej próbie mieszkańców całej Polski w wieku 20-74 lat. Szczegóły dotyczące pobrania próby losowej, zakresu programu badawczego, sposobu zbie

rania informacji i prowadzenia pomiarów, a także zgła- szalności przedstawiono w artykule Rywika i wsp., za

mieszczonym w tym suplemencie.

Ocenę sposobu żywienia przeprowadzono metodą wywiadu ze spożycia żywności w czasie 24 godz. po

przedzających badanie w 50% próbie osób wylosowa

nych do badania.

Pomocą przy określaniu wielkości spożytych porcji był album z ponad 200 fotografiami najczęściej wystę

pujących artykułów spożywczych, przygotowany spe

cjalnie do celów tego typu badań przez Instytut Żywno

ści i Żywienia [1].

Do analiz zakwalifikowano dane żywieniowe 3 215 mężczyzn i 3 591 kobiet.

Wartość energetyczną i odżywczą przeciętnej diety obliczono za pomocą bazy danych, opracowanej na podstawie polskich tabel składu i wartości odżywczej produktów spożywczych z 2001 r. [2].

Aby ocenić stopień aterogenności diety, obliczono wskaźnik Keysa [3]:

Wskaźnik Keysa = 1,35 (2xSFA - PFA) + 1,5

a

/ —C C

c

C

\ 1000 [kcal]

SFA - procent energii z nasyconych kw asów tłuszczow ych, PFA - procent energii z w ielonienasyconych kw asów tłuszczow ych, Choldiet - cholesterol pokarm ow y [w mg].

Zgodnie z wytycznymi Instytutu Żywności i Żywie

nia, w wynikach uwzględniono straty witamin powsta

jące w czasie procesów technologicznych i związane

Adres do korespondencji:

Anna Waśkiewicz, Zakład Epidemiologii, Prewencji Prewencji Chorób Układu Krążenia i Promocji Zdrowia, Instytut Kardiologii, ul. Alpejska 42, 04-628 Warszawa, tel. +48 22 815 65 56, faks +48 22 613 38 07, e-mail: awaskiew@ikard.waw.pl

(2)

ściach: 20-80% dla witaminy C, 10-20% dla witaminy A i E, 10-50% dla witaminy B1, w zależności od rodzaju produktu i procesu kulinarnego [4]. W opracowaniu nie brano pod uwagę suplementacji diety preparatami wi

taminowymi i mineralnymi.

W celu interpretacji żywieniowej uzyskanych wyni

ków zawartość składników odżywczych w przeciętnej ra

cji pokarmowej porównano z normami dla ludności w Pol

sce na poziomie bezpiecznym [5] oraz z zaleceniami Unii Europejskiej [6] i Światowej Organizacji Zdrowia [7].

Wyniki

W artość energetyczna (Rycina 1.)

Średnia kaloryczność dziennej racji pokarmowej wyniosła 2473 kcal w grupie mężczyzn i 1681 kcal w grupie kobiet. W populacji mężczyzn ilość energii do

starczanej organizmowi była zgodna z zaleceniami, na

tomiast w grupie kobiet plasowała się poniżej normy.

Zapotrzebowanie na energię w badanej populacji (uwzględniając średnią masę ciała, odpowiednio 80 kg dla mężczyzn i 68 kg kobiet), w zależności od poziomu aktywności fizycznej, kształtuje się w granicach 2500-3100 kcal u mężczyzn i 1900-2300 kcal u kobiet.

w południowo-zachodniej części kraju oraz w woj. lu

belskim.

Tłuszcze (Rycina 2.)

Tłuszcze dostarczały średnio 37% energii w grupie mężczyzn i 35% w grupie kobiet, a nasycone kwasy tłuszczowe odpowiednio 14% i 13%, co wskazuje na wy

sokie spożycie tłuszczu w populacji polskiej. Zgodnie z zaleceniami odsetek energii pochodzącej z tłuszczów ogółem nie powinien być większy niż 30%, a z nasyco

nych kwasów tłuszczowych nie powinien przekraczać 10%. We wszystkich województwach udział energii z tych składników odżywczych przekraczał zalecane wartości. Najwyższą zawartość tłuszczu (39-40%), w tym nasyconego (14-15%), w diecie obu płci zaobser

wowano przede wszystkim w północno-wschodniej oraz południowo-zachodniej Polsce.

W spółczynnik diety w g Keysa (Rycina 3.) Średni wskaźnik aterogenności diety wg Keysa wy

niósł 47 dla mężczyzn i 46 dla kobiet. Zgodnie z zalece

niami dotyczącymi udziału w diecie energii z tłuszczów nasyconych (10%), wielonienasyconych (7%), choleste-

mężczyźni

0 500 1000 1500 2000 2500 3000

MLP 2745

LUB 2605

SLK 2588

DLN 2569

OPO 2559

WLK 2552

SWK 2526

KPM 2498

LBS 2497

Polska 2473

WMZ 2444

MAZ 2406

PDL 2353

LDZ 2303

POM 2255

ZPM 2212

PDK 2174

kobiety

0 500 1000 1500 2000 2500 3000

LUB 2041

OPO 1813

MLP 1809

SLK 1779

SW K 1750

WMZ 1740

ZPM 1696

Polska 1681

WLK 1674

LBS 1670

LDZ 1669

PDK 1649

DLN 1641

KPM 1580

PDL 1573

POM 1546

MAZ 1468

DLN - dolnośląskie, KPM - kujaw sko-pom orskie, LUB - lubelskie, LBS - lubuskie, LDZ - łódzkie, M LP - m ałopolskie, M AZ - m azow ieckie, OPO - opolskie, PDK - podkarpackie, PDL - podlaskie, POM - pom orskie, SLK - śląskie, SW K - św iętokrzyskie, W M Z - w arm ińsko-m azurskie, W LK - wielkopolskie, ZPM - zachodniopom orskie

Rycina 1. Wartość energetyczna dziennej racji pokarmowej (kcal) adiustowane na wiek i sezon

(3)

mężczyźni

0 10 20 30

PDL 40

WMZ 40

POM 39

LBS 39

KPM 38

OPO 38

WLK 38

DLN 37

PDK 37

SLK 37

Polska 37

ZPM 36

MAZ 36

MLP 36

LUB 36

LDZ 36

SWK 34

kobiety

0 10 20 30 40

- 1 1 1 1—

OPO --- ‘--- 1--- 1--- 9

LBS 37

WMZ 36

SLK 36

KPM 36

DLN 35

POM 35

PDL 35

WLK 35

Polska 35

PDK 34

ZPM 34

SWK 34

MAZ 33

LDZ 33

MLP 33

LUB 33

DLN - dolnośląskie, KPM - kujaw sko-pom orskie, LUB - lubelskie, LBS - lubuskie, LDZ - łódzkie, MLP - m ałopolskie, MAZ - m azow ieckie, OPO - opolskie, PDK - podkarpackie, PDL - podlaskie, POM - pom orskie, SLK - śląskie, SW K - św iętokrzyskie, W M Z - w arm ińsko-m azurskie, W LK - wielkopolskie, ZPM - zachodniopom orskie

Rycina 2.

Udział energii z tłuszczów ogółem (% energii) adiustowane na wiek i sezon

mężczyźni

0 20 4 0 60

J---L

PDK 52

POM 52

WMZ 49

KPM 48

LBS 47

SLK 47

PDL 47

Polska 47

WLK OPO

46 46

MLP 46

MAZ 46

LUB 45

DLN 45

ZPM 45

LDZ 45

SWK 44

kobiety

0 20 40 60

OPO SLK KPM POM LBS DLN PDK WMZ Polska MLP_

WLK MAZ SW K ZPM_

LUB_

LDZ PDL

J---

52 48 48 48 47 47 47 46 46 45 45 44 44 44 42 42

Rycina 3. Współczynnik aterogenności diety wg Keysa adiustowane na wiek i sezon

(4)

0 50 100 150 MLP

LDZ WMZ LUB PDL Polska PDK SLK OPO POM KPM DLN SW K MAZ ZPM LBS WLK

94 94 88 76 75 74 72 72

"TT 70 68 66 63 63 63

0 50 100 150

MLP LUB PDL LDZ SLK WMZ KPM POM ZPM Polska PDK DLN LBS OPO MAZ SW K WLK

95 89 88 83 82 79 79 76 75 70

“ “ 65

“ “ 61 58 56 52

Rycina 4.

Zawartość witaminy C w dziennej racji pokarmowej (mg) adiustowane na wiek i sezon

mężczyźni

0 5 10 15

OPO KPM WMZ MLP LUB DLN WLK PDL LDZ LBS SLK Polska POM ZPM SW K MAZ PDK

13 13 13 13 13 12 12 12 12 12 12 12 11 11 11 10 9

kobiety

0 5 10 15

LUB WMZ OPO SLK PDL LBS WLK MLP SW K LDZ Polska DLN PDK ZPM KPM POM MAZ

J0 J0 1 0

9

^_

9

9 9 9

9

9 9 9

8 8 8

8

Rycina 5. Zawartość witaminy w dziennej racji pokarmowej E (mg) adiustowane na wiek i sezon

(5)

mężczyźni

0 1 2 3

WMZ 1,7

MLP 1,7

LUB 1,6

PDL 1,6

DLN 1,6

OPO 1,6

POM 1,5

Polska 1,5

MAZ 1,5

WLK 1,5

SLK 1,5

LDZ 1,5

KPM 1,5

SW K 1,5

ZPM 1,4

LBS 1,4

PDK 1,2

kobiety

0 1 2 3

LUB 1,1

WMZ 1,0

ZPM 1,0

MLP 1,0

OPO 1,0

PDL 1,0

KPM 1,0

SLK 1,0

Polska 0.9

LBS 0,9

WLK 0,9

DLN 0,9

POM 0,9

SW K 0.9

LDZ 0,9

PDK 0,8

MAZ 0,8

Rycina 6.

Zawartość witaminy w dziennej racji pokarmowej Bj adiustowane na wiek i sezon

rolu (300 mg) oraz dla oszacowanej faktycznej kalo- ryczności diety, pożądane wartości tego współczynnika wynoszą odpowiednio 34 dla mężczyzn oraz 38 dla ko

biet. U obu płci współczynniki aterogenności diety we wszystkich województwach były wyższe od pożąda

nych. Wśród mężczyzn wartości najbardziej odbiegają

ce od prawidłowych występowały w północno-wschod

nich rejonach Polski, a najwyższe zanotowano dla woj.

podkarpackiego. Wśród kobiet najmniej korzystne współczynniki obserwowano w południowo-zachod

nim rejonie kraju oraz w województwach kujawsko-po

morskim i pomorskim.

W itam ina C (Rycina 4.)

Dane dotyczące pobrania z żywnością witaminy C przez osoby objęte badaniem wykazały, że średnia jej za

wartość wyniosła 75 mg u obu płci i była zgodna z zaleca

nym poziomem, wynoszącym minimum 60 mg dziennie.

W zdecydowanej większości województw spożycie witaminy C osiągnęło zalecane normy, jedynie w woj.

wielkopolskim u mężczyzn oraz w województwach wielkopolskim, świętokrzyskim, mazowieckim i opol

skim u kobiet zawartość tej witaminy plasowała się po

niżej zalecanego poziomu.

W itam ina E (Rycina 5.)

Średnia zawartość witaminy E w przeciętnej racji pokarmowej populacji Polski wyniosła 12 mg u męż

czyzn oraz 9 mg u kobiet i była wyższa niż zalecana w normach na poziomie bezpiecznym (minimum 8 mg dziennie).

W większości województw pobranie tej witaminy z żywnością mieściło się w granicach zalecanych pozio

mów, niedobory zanotowano jedynie wśród kobiet w woj. mazowieckim.

W itam ina B x (Rycina 6.)

Przeciętna dieta mieszkańców Polski charakteryzo

wała się niedoborem witaminy B1. Średnia jej zawar

tość wynosiła 1,5 mg w populacji mężczyzn i 0,9 mg w populacji kobiet, podczas gdy zalecane poziomy kształtują się odpowiednio w granicach 1,6-1,8 mg oraz 1,5-1,7 mg.

Zawartość witaminy Bj poniżej zalecanego poziomu zanotowano wśród mężczyzn w 10 województwach, natomiast wśród kobiet we wszystkich wojewódz

twach pobranie z żywnością tej witaminy było poniżej normy.

(6)

0 100 200 300 400 500 600 700 800 MLP

KPM ^ LUB OPO ZPM Polska LBS LDZ DLN POM SLK PDL MAZ WLK PDK WMZ SW K

688 660 619 597 596 571 570 570 565 560 550 542 538 533 533 526 475

0 100 200 300 40 0 500 600 700 800 LUB

KPM ZPM POM MLP WMZ OPO LDZ LBS Polska DLN PDL PDK SLK WLK SW K MAZ

587 531 511 511 507 496 491 479 466 460 452 450 436 433 417 391 369

Rycina 7.

Zawartość wapnia w dziennej racji pokarmowej (mg) adiustowane na wiek i sezon

mężczyźni

0 100 200 300 4 00 500

MLP LUB ' DLN OPO ' WMZ ' SLK ' LDZ POM ' KPM Polska PDL ZPM MAZ WLK LBS SW K ' PDK '

343 316 311 309 306 304 304 303 301 300 293 287 285 285 281 280

kobiety

OO ’ CN

O .O

30 O C 0 50(

LUB 259

MLP 248

OPO 240

WMZ 235

SLK 233

LBS 227

LDZ 225

Polska 223

PDL 221

DLN 220

POM 219

ZPM 217

WLK 216

SW K 215

KPM 213

PDK 205

MAZ 195

Rycina 8. Zawartość magnezu w dziennej racji pokarmowej (mg) adiustowane na wiek i sezon

(7)

W apń (Rycina 7.)

Średnia zawartość wapnia w przeciętnej diecie Po

laków wyniosła 571 mg u mężczyzn i 460 mg u kobiet.

Zarówno w skali całego kraju, jak i we wszystkich wo

jewództwach zawartość wapnia w przeciętnej racji po

karmowej była niedoborowa, ponieważ zalecane spo

życie na poziomie bezpiecznym wynosi minimum 800 mg dziennie. Dla większości województw zaspokojenie zapotrzebowania na wapń kształtowało się poniżej 75% u mężczyzn i 65% u kobiet.

M agnez (Rycina 8.)

Średnia zawartość magnezu wyniosła 300 mg u mężczyzn i 223 mg u kobiet, podczas gdy zalecane spo

życie to odpowiednio 350 mg i 280 mg. We wszystkich województwach zawartość tego pierwiastka w diecie obu płci była poniżej normy. Spożycie magnezu poniżej 80% zalecanej wartości zanotowano dla 1 wojewódz

twa u mężczyzn i dla 9 województw u kobiet.

Podsum ow anie

Wyniki przeprowadzonych badań wykazały, że prze

ciętna dieta dorosłych mieszkańców Polski dostarczała zalecane ilości energii w populacji mężczyzn, natomiast nie pokrywała zapotrzebowania energetycznego w po

pulacji kobiet. Ponadto dieta była niezbilansowana pod względem części składników odżywczych. Średnia ra

cja pokarmowa charakteryzowała się przede wszyst

kim wysoką aterogennością, wynikającą z nadmierne

go spożycia tłuszczów. Ponadto niepokojąca była nie

dostateczna zawartość składników mineralnych w die

cie: wapnia i magnezu oraz witaminy B1, natomiast zgodne z zaleceniami było spożycie witamin C i E.

Najmniej korzystną jakość zdrowotną diety zanoto

wano w populacji mężczyzn z województwa podkar

packiego, z uwagi na najwyższą w kraju aterogenność przy jednocześnie wysokich niedoborach witamin E i B1 oraz wapnia i magnezu, a także u kobiet z wojewódz

twa mazowieckiego ze względu na niedostateczną ka- loryczność diety oraz dramatycznie niskie spożycie wszystkich analizowanych witamin i składników mine

ralnych.

Najkorzystniejsza charakterystyka przeciętnej racji pokarmowej wystąpiła u mężczyzn z województwa małopolskiego i kobiet z województwa lubelskiego.

W tych rejonach obserwowano relatywnie niski udział energii z tłuszczów, niską aterogenność diety oraz po

żądane spożycie składników mineralnych i witamin.

W świetle aktualnej wiedzy dieta niezbilansowana pod względem analizowanych składników może pro

wadzić do nasilenia występowania chorób dietozależ- nych, m.in. choroby niedokrwiennej serca, otyłości, cu

krzycy oraz niektórych nowotworów. W związku z tym powyższa analiza obliguje do podjęcia działań mają

cych prowadzić do poprawy sposobu odżywiania się polskiego społeczeństwa.

Piśmiennictwo

1. Szponar L, W olnicka K, Rychlik E. Album fotografii produktów i potraw. IŻŻ. W arszawa 2000.

2. Kunachow icz H, Nadolna I, Przygoda B, et al. Komputerowa ba

za danych Tabele wartości odżywczej produktów spożyw czych IŻŻ. W arszawa 2001.

3. Nadolna I, Kunachow icz H, Iwanow K. Potrawy - skład i wartość odżyw cza. \ŻŻ W arszaw a 1994.

4. Keys A, Anderson J, Grande F. Serum cholesterol response to changes in the diet. IV Particular saturated fatty acids in the diet. M etabolism 1965; 14: 776-87.

5. Ziem lański Ś, Bułhak-Jachym czyk B, Budzyńska-Topolow ska J, et al. Normy żywienia dla ludności w Polsce. Nowa M edycyna 1995; 5: 1-27.

6. Kafatos A, Codrington C Nutrition and diet for healthy lifestyles in Europe. University of Create. Iraklion 2001.

7. W HO Diet, nutrition and the prevention of chronic diseases. Re

port of W HO Study Group. Technical Report Series 797. WHO.

Geneva 1990.