Z badań nad budownictwem drewnianym Niżu Polskiego ze starszych faz wczesnego średniowiecza (VI-IX wiek)

Wojciech Chudziak

Z badań nad budownictwem

drewnianym Niżu Polskiego ze

starszych faz wczesnego

średniowiecza (VI-IX wiek)

Studia Lednickie 3, 11-19

I. REFERATY Z SESJI

„PRÓBA REKONSTRUKCJI DREWNIANEGO

BUDOWNICTWA MIESZKALNEGO

W PRZEKROJU DZIEJOWYM”

Wrzesień 1989

20 - 22 IX

W O J C IE C H C H U D Z I A K

U n iw e r s y te t M ik o ła ja K o p ern ik a w T oruniu In stytu t A r c h e o lo g ii i E tn o lo g ii

Z BADAŃ NAD BUDOW NICTW EM DREW NIANYM NIŻU POLSKIEGO ZE STARSZYCH FAZ WCZESNEGO ŚREDNIOW IECZA

(VI - IX WIEK)

Identyfikacja reliktów budynków m ieszkalnych — będących elem en tarn ą je d n o ­ stką każdej struktury osadniczej — stanow i złożony pod w zględem interpretacyjnym proces źródloznaw czy. O ile bow iem zakw alifikow anie d anego stanow iska arch eo lo g i­ cznego lub zespołu stanow isk do określonej struktury osadniczej w yższego szczebla (np. osady) w zględnie nie nastręcza — przy zastosow aniu odpow iednich kryteriów — pow ażniejszych trudności, o tyle określenie funkcji danego obiektu osadniczego je s t o w iele bardziej złożone. Z tak ą sytuacją m am y dośó często do c z y n ien ia w p rzy ­ padku reliktów b u dow nictw a d rew nianego ze starszych faz w czesnego średniow iecza, których słaby stan zachow ania przew ażnie u n iem ożliw ia ich jed n o z n a c z n ą interpretację zarów no w aspekcie funkcjonalnym , ja k i konstrukcyjnym . T ym niem niej istniejąca baza źródłow a m oże ju ż posłużyć za podstaw ę do w nioskow ania w zakresie rozw oju podstaw ow ych elem entów budow nictw a w e w czesnym średniow ieczu na terenie N iżu Polskiego. G eneralnie dotyczyć to będzie dw óch aspektów : a) chronologicznej klasy­ fikacji konstrukcji drew nianych; oraz b) rekonstrukcji podstaw ow ych form budow la­ nych. W m niejszym zaś stopniu odnosić się ono b ęd zie natom iast do kw estii funkcji tych obiektów , gdyż ja k się w ydaje — stosow ane nieraz dość arbitralnie — głów ne kryteria, które teoretycznie pozw alałyby na bliższe o kreślenia w tym w zględzie (np. obecność paleniska, w ym iary obiektów ) w rzeczyw istości nie m ogą być uznane jak o pew ny w yznacznik ich funkcji użytkow ej.

Na w stępie kilka słów należy rów nież pośw ięcić charakterystyce aparatury p o ję­ ciow ej, a szczególnie określeniu „arch eo lo g iczn y ch ” o d pow iedników je j podstaw ow ych desygnatów . W św ietle dotychczasow ych danych w budow nictw ie w czesnego średnio­ w iecza w ystępow ały dw ie podstaw ow e grupy tech n iczn e obiektów tj. budynki o kon­

12

strukcji w ieńcow ej oraz słupow ej, w obu przypadkach reprezentow ane przez liczne w arianty m orfologiczne. Z e w zględu na usytuow anie ścian w stosunku do pow ierzchni gruntu w yróżnić m ożna co najm niej dw a typy: obiekty naziem ne oraz w ziem ne (tzn. obiekty tradycyjnie określane ja k o półziem ianki i ziem ianki). Ich „archeologicznym i” korelatam i m ogą być: a) zachow ane in situ lub znajdujące się na złożu w tórnym ele ­ m enty konstrukcji drew nianych i — zw łaszcza w przypadku konstrukcji słupow ej — ich negatyw y; oraz b) jam y o charakterystycznej form ie i strukturze w ypełniska. Inne ślady stanow iące m niej pew ne przesłanki do w nioskow ania o pierw otnym ch arakterze obiektów nie zostały tu uw zględnione.

Do najbardziej istotnych zagadnień z zakresu budow nictw a drew nianego starszych faz w czesnego średniow iecza na obszarze N iżu Polskiego zaliczyć m ożna kw estię chronologii podstaw ow ych technik budow lanych, a przede w szystkim ew entualne zróż­ nicow anie w tym w zględzie m iędzy k onstrukcją słupow ą oraz w ieńcow ą. W d o ty ch ­ czasow ej literaturze przedm iotu dość często spotykana je s t opinia o p ow szechnym stosow aniu na om aw ianym obszarze konstrukcji w ieńcow ej ju ż od początków w czes­ nego średniow iecza. N ie w dając się zbytnio w szczegółow e rozw ażania na ten tem at, które przeprow adzone zostały w innym m iejscu (C hudziak 1988a, s. 183 - 198), m ożna zauw ażyć, że stw ierdzenie to opiera się głów nie na dw óch podstaw ow ych przesłankach, których w ątpliw y ch arak ter postaram się niżej udokum entow ać: a) argum entacji ex absentiam , z której w ynika, że w przypadku najstarszego w czesnośredniow iecznego budow nictw a m ieszkalnego na terenie N iżu Polskiego zachow anego — ja k się trady­ cyjnie przyjm uje — niem alże w yłącznie w postaci ow alnych nieckow atych jam , marny do czy n ien ia ze stosow aniem konstrukcji zrębow ej; o raz b) zbyt w czesnym datow aniu n iektórych źródeł o szczególnym znaczeniu dla prezentow anej problem atyki. P okutu­ ją c y w litaraturze przedm iotu stereotyp, że brak pozostałości elem entów budow lanych w postaci negatyw ów słupów św iadczy o zastosow aniu konstrukcji zrębow ej je s t dość zaw odny pod w zględem sw ojej logiki. B rak zachow anych elem entów tego typu m oże być bow iem rów nie dobrze w ynikiem zastosow ania konstrukcji innego typu, nie pozo­ staw iającej z reguły śladów w podłożu (np. konstrukcji szałasow ej), z drugiej zaś strony obecność słupów nie w yklucza w cale zastosow ania kontrukcji w ieńcow ej, gdyż m ogą być one: a) p ozostałością elem entów zadaszenia lub w ejścia do budynku oraz b) elem entów w zm acniających konstrukcję. U w zględniając te uwagi m ożna stw ierdzić, że w przypadku najstarszej grupy obiektów z terenu N iżu należałoby rów nież — co dalej zostanie szczegółow o om ów ione — dom niem yw ać istnienia konstrukcji szała­ sow ej lub plecionkow ej. Ś w iadczyć m ogą o tym także w yniki analizy reliktów n ie ­ których obiektów znanych z terenu S łow iańszczyzny Z achodniej (m .in. W szem irów , w oj. w rocław skie — K aźm ierczyk 1969, s. 171; K otow o, woj. poznańskie — L ipiń­ ska 1962, s. 216 oraz B erlin-M arzahn-F ischer, K irsch 1983, s. 150), gdzie stw ierdzono negatyw y żerdzi usytuow anych w niew ielkim oddaleniu od kraw ędzi ow alnych ja m lub bezpośrednio na ich obrzeżu. W żadnym przypadku nie odkryto reliktów konstrukcji w ieńcow o-zrębow ej zachow anej in situ, co jed n o zn acz n ie p rzekreśla w artość o m aw ia­ nej grupy źródeł ja k o m ateriału d ow odow ego w je j datow aniu (C hudziak 1988b, s. 196; por. rów nież na ten tem at K obyliński 1988a, s. 1 0 2 - 114; 1988b, 2 0 4 - 2 0 8 ) .

Inną kategorią źródeł stanow iących podstaw ę do w nioskow ania o w czesnej kon­ strukcji w ieńcow ej na terenie N iżu Polskiego są obiekty o zachow anej częściow o stru ­

kturze budow lanej odkryte na osadzie otw artej w U jściu, woj. pilskie, datow ane ju ż na 2 połow ę V II — początki V III w ieku (Leciejew icz 1961, s. 20 - 22). T en w ielokrotnie cytow any w literaturze przedm iotu przykład konstrukcji w ieńcow o-zrębow ej p o ch o d zą­ cej z najstarszych faz w czesnego średniow iecza je s t dość w yjątkow y, zw łaszcza kiedy w eźm iem y pod uw agę fakt, że, ja k dotąd, p o za dom ostw am i z U jścia nie znany je st żaden inny dow ód stosow ania w tym okresie om aw ianej techniki budow lanej. Z asadność datow ania na V III w iek budynków w ieńcow o-zrębow ych z podgrodzia w G nieźnie (sta­ now isko 13b), w obec m ateriału ceram icznego w spółw ystępującego w ich kontekście, typow ego ju ż dla 2 połow y X w ieku, została ju ż w cześniej p oddana krytyce (C hudziak 1988a, s. 185). Podobne w ątpliw ości w zbudza chronologia (1 połow a V III w ieku) k o n ­ strukcji zrębow ej pochodzącej z 4 fazy w B iałogardzie na P om orzu Z achodnim , gdyż struktura zespołu ceram icznego pośrednio „datującego” budynki je s t analogiczna do zespołu naczyń w ystępujących w 2 poziom ie osadniczym w S zczecinie (W zgórze Z a ­ m kow e) datow anym na 2 połow ę V III oraz początki IX w ieku (por. Cnotliw y 1982, s. 25; 1986, s. 148; C notliw y, Ł osiński 1983, s. 235). D om ostw a z Ujścia stanow iłyby zatem jed y n y przykład zastosow ania konstrukcji w ieńcow ej pochodzący z najstarszych faz w czesnego średniow iecza, a w yjątkow ość tego znaleziska staw iałaby pod znakiem zapytania jej rozpow szechnienie w V II-V III w ieku na obszarze N iżu Polskiego. Rozw ój badań nad k ulturą m aterialną w czesnego średniow iecza przyniósł ostatnio now e dane, które pozw alają je d n a k na próbę rew izji poglądów dotyczących kw estii chronologii najstarszych śladów zabudow y w U jściu. W św ietle aktualnej w iedzy na tem at rozw oju ceram iki w czesnośredniow iecznej na P om orzu oraz w strefie pom orsko-w ielkopolskiej brak je s t bow iem przekonyw ujących — ja k się w ydaje — argum entów do jed n o z n a ­ cznego datow ania najstarszego zespołu naczyń z U jścia (w arstw a V III) ju ż na 2 połow ę V II — początki V III w ieku. G łów nym w skaźnikiem chronologicznym m oże tu być natom iast dość istotny udział ceram iki częściow o obtaczanej ornam entow anej pow yżej najw iększej w ydętości brzuśca charakterystycznej dla V III-IX w ieku (L eciejew icz 1961, ryc. 12, 9 - 1 0 , 14; ryc. 15, 5 - 6). Istotne w skazów ki pośrednio dotyczące metryki konstrukcji zrębow ej z U jścia dostarczyły jed n ak przede w szystkim — ostatnie usta­ lenia na tem at chronologii ostrogi żelaznej odkrytej w kontekście reliktów dom ostw . Z aklasyfikow ana ona została do technotypu 111:2, odm iany B, którą na podstaw ie analizy m orfologicznej w ydatow ano dopiero na początki IX w ieku (Żak, M aćkow iak-K otkow ska 1988, s. 335). T ak w ięc istnieją pew ne przesłanki, aby chronologię konstrukcji w ieńcow ej z U jścia odnieść co najm niej do początków IX w ieku, co byłoby zgodne z tezą w ysuniętą ju ż w literaturze przedm iotu, że o m aw iana technika budow lana rozpow szechnia się na terenie Pom orza Zachodniego oraz w strefie pom orsko-w ielkopolskiej dopiero w 1 p o ­ łow ie tego stulecia (C hudziak 1988a, s. 190). Pozostałości konstrukcji zrębow ej d ato ­ w anej na ten okres znane są ja k dotąd ze stanow isk w B iałogardzie, Santoku, M iędzy­ rzeczu, K ołobrzegu, S targardzie S zczecińskim oraz Szczecinie, co w sum ie daje dość w ysoki stopień praw dopodobieństw a ustaleń w tym zakresie. W przypadku stanow isk z Santoka, Białogardu oraz S zczecina relikty konstrukcji w ieńcow o-zrębow ej w ystępo­ wały w poziom ach osadniczych bezpośrednio nad w arstw am i starszym i, w których za ­ notow ano pozostałości konstrukcji plecionkow ej oraz słupow ej (D ym aczew ska, D ym a- czew ski 1967, s. 191 - 200; Leciejew icz, Łosiński 1983, s. 245 - 246). R elikty dom ostw drew nianych stw ierdzone na tych w ielofazow ych stanow iskach posiadają zatem zn ak o ­

14 W . C H U D Z IA K

m itą w artość poznaw czą w e w nioskow aniu o przem ianach w budow nictw ie w czesnego średniow iecza. Z bliżoną sytuację stratygraficzną obserw ujem y rów nież na terenie M e ­ klem burgii, gdzie na osadzie otw artej w G ross Raden konstrukcja w ieńcow o-zrębow a zastąpiła budow nictw o plecionkow e z I fazy zabudow y datow anej na przełom IX/X w ieku (Schuldt 1985, s. 21 - 6 2 ) . N a pozostałych terenach N iżu Polskiego (W ielkopol­ ska, K ujaw y, D olny Śląsk) konstrukcja zrębow a stosow ana w budow nictw ie naziem nym dow odnie rozpow szechnia się dopiero od 2 połow y X wieku. P ojaw ia się ona tam z a ­ rów no w obrębie najstarszych grodów w czesnopaństw ow ych, ja k i na osadach w iejskich. Z agadnienia w ystępow ania na om aw ianym obszarze konstrukcji zrębow ej je s t je d ­ nak o w iele bardziej złożone, niż m ógłby na to w skazyw ać logiczny obraz, który otrzym ujem y w w yniku skartografow ania stanow isk archeologicznych ze śladam i tego typu budow nictw a (por. C hudziak 1988a, rye. 1 - 4 ) . O dkrycie w dorzeczu środkow ej W isły oraz na D olnym Śląsku klasycznych czw orokątnych p ółziem ianek datow anych co najm niej na VII w iek, w przypadku których dom niem ane je s t zastosow anie kon­ strukcji w ieńcow o-zrębow ej — na co pośrednio m ogą w skazyw ać nie tylko kształty, ale p rzede w szystkim liczne analogie z terenów S łow iańszczyzny — nakazuje dużą ostrożność przy form ułow aniu ostatecznych w niosków dotyczących m om entu p o ja­ w ien ia się konstrukcji zrębow ej na N iżu P olskim (C hudziak 1990, s. 327 - 332). C zw o­ rokątne półziem ianki w ystępow ały rów nież w strefie południow opolskiej bezpośrednio p rzylegającej do N iżu, p rzynależącej do szerokopojętego kręgu kultury praskiej (Par­ czew ski 1988, s. 5 6 - 5 9 ) . N ie m oże być zatem w ykluczona znajom ość budow nictw a zrębow ego na om aw ianym o bszarze ju ż w początkach w czesnego średniow iecza.

W odróżnieniu od konstrukcji w ieńcow ej technika słupow a stosow ana w bu d o w ­ nictw ie N iżu Polskiego je s t dość dobrze pośw iadczona dla najstarszych faz w czesnego średniow iecza. B rak szczegółow ych badań nad zróżnicow aniem chronologicznym po­ szczególnych typów m orfologicznych stw ierdzonych w jej przypadku u niem ożliw ia je d n a k k onkretne ustalenia w tym zakresie. T ym nie m niej m ożna stw ierdzić, że od początku w czesnego średniow iecza konstrukcja słupow a stosow ana była w budow nic­ tw ie naziem nym , w ziem nym (tzw . półziem ianki i ziem ianki) oraz w specyficznej form ie obiektów w ziem nych o ścianach usytuow anych na zew nątrz zagłębienia, naw iązując pod w zględem form alnym do b u dow nictw a z późnego okresu w pływ ów rzym skich (por. C hudziak 1987, s. 3 4 4 - 3 4 5 ) .

Sum ując w nioski w zakresie chronologii podstaw ow ych konstrukcji drew nianych na N iżu Polskim w okresie starszych faz w czesnego średniow iecza stw ierdzić m ożna, że: a) na om aw ianym obszarze dom inow ała konstrukcja słupow a reprezentow ana przez różne w arianty m orfologiczne oraz b) konstrukcja w ieńcow a dow odnie pojaw ia się od początków IX w ieku na Pom orzu Zachodnim oraz w strefie pogranicza pom orsko-w iel- kopolskiego, a na pozostałych terenach N iżu Polskiego dopiero w 2 połow ie X wieku.

Przechodząc do kw estii rekonstrukcji podstaw ow ych form budow nictw a należy za­ znaczyć, że ju ż w najstarszych fazach w czesnego średniow iecza charakteryzow ało się ono dość istotnym zróżnicow aniem m orfologicznym . Ze w zględu na stan rozpoznania źródeł je g o ogólną deskrypcję ograniczono zatem celow o tylko do tych nielicznych form obiektów , które zostały najlepiej przebadane pod w zględem konstrukcyjnym .

1. N aziem ne budow nictw o słupow e rezprezentow ane je s t dość licznie w m ateriałach pochodzących ze starszych faz w czesnego średniow iecza. A naliza reliktów k onstru­

kcyjnych pozw ala stw ierdzić, że w przypadku tej kategorii budow nictw a m am y do czynienia co najm niej z dw om a głów nym i w ariantam i: a) plecionkow ym , w którym zasadniczy elem ent konstrukcyjny stanow iły żerdzie, oraz b) słupow o-szkieletow ym , w którym system słupów tw orzył podstaw ow y szkielet konstrukcyjny dla w łaściw ej ściany plecionkow ej. W ariant pierw szy najlepiej ro zpoznano na stanow iskach w S zcze­ cinie oraz Santoku. W obu przypadkach odkryte obiekty tw orzyły pod w zględem m o r­ fologicznym dość je d n o ro d n y zespół. K ształty przyziem ne budynków były zbliżone do prostokąta o nieznacznie zaokrąglonych narożnikach i pow ierzchni około 10 - 12 m 2 (Szczecin) lub 20 - 25 m 2 (Santok). Ś ciany ich zbudow ane były z żerdzi o średnicy około 4 - 5 cm w bijanych co kilkadziesiąt centym etrów i oplatanych prętam i w ikliny. L iczne ślady polepy z odciskam i plecionki św iadczą, że b yły one o b m azyw ane gliną. W niektórych obiektach odkryto słupy usytuow ane na osi budynków , zw iązane zapew ne z k onstrukcją n ośną dachu. W w ielu p rzypadkach stw ierdzono klepiska gliniane oraz pozostałości urządzeń ogrzew czych usytuow anych bezpośrednio przy ścianach d o ­ m ostw . A nalogiczne rozw iązania konstrukcyjne odkryto na osad zie w G ross Raden na terenie M eklem burgii, gdzie dzięki sprzyjającym w arunkom środow iskow ym relikty dom ostw zachow ały się w bardzo dobrym stanie. Inny typ budynku rep rezen tu ją obiekty p ochodzące z 2 fazy osadniczej stanow iska w Czeladzi W ielkiej n a D olnym Śląsku datow anej na V III i połow ę X w ieku. O dkryto tu d w a dom ostw a w przybliżeniu pro ­ stokątne o pow ierzchni około 24 - 42 m 2, których podstaw ow y szkielet nośny ścian stanow iły słupy o średnicy około 15 cm o d dalone od siebie średnio 100 cm . N egatyw y żerdzi odkryte na fragm entach polepy p ozw alają sądzić, że w łaściw a k o n stru k cja p le­ cionkow a um ocniona była dodatkow o słupam i. Z takim rozw iązaniem konstrukcyjnym mam y do czynienia najpew niej w przypadku obiektu odkrytego na grodzisku w L ądzie na terenie W ielkopolski datow anego na starsze fazy w czesnego średniow iecza. Ślady podobnych budynków słupow ych odkryto na w ielu innych stanow iskach N iżu Polskiego m.in. w C zerchow ie, Lisew ie, Z g n ilce oraz zapew ne w D obczynie oraz Poznaniu-L u- boniu. W w iększości przypadków p o w ierzch n ia ich w ynosiła co najm niej 30 m 2.

Inne pod w zględem konstrukcyjnym są najstarsze budynki IX -w ieczne w ykonane w technice w ieńcow ej pochodzące ze strefy północno-zachodniej Polski. Ich struktura budow lana najlepiej została p rześledzona na stanow isku w U jściu, S antoku oraz w S zczecinie. W ykonane były z drew na brzozow ego lub sosnow ego w postaci nie- okorow anych okrąglaków z w rębam i (zaciosam i) usytuow anym i na ich końcach, słu­ żącym i do um ocow ania belek o prostopadłym przebiegu. W jed n y m p rzypadku belka podw alinow a m iała przekrój czw oroboczny (Szczecin, b u dynek 19/V). D om ostw a te — zapew ne jed n o izb o w e — m iały kształt czw orokątny, a ich p o w ierzch n ia w ynosiła około 1 5 - 1 8 m 2. Podłogi ich stanow iło zazw yczaj klepisko drew niane. P rzyciesia budynków w zm ocnione były dodatkow o słupam i lub podkładkam i um ieszczonym i za ­ zw yczaj w narożnikach dom ostw . N a stanow isku w U jściu stw ierdzono, że przyciesia uszczelniane były m chem . W kilku przypadkach odkryto pozostałości urządzeń o grzew ­ czych usytuow anych w narożnikach budynków .

2. C harakterystyczne dla m ateriałów archeologicznych p ochodzących z terenów N iżu Polskiego są relikty obiektów w ziem nych o naziem nej konstrukcji ścian p ier­ w otnie usytuow anych na zew nątrz zagłębienia. Do tej grupy obiektów zaliczyć m ożna dw ie kategorie źródeł: a) ow alne, nieckow ate ja m y będące — ja k się pow szechnie

16

przyjm uje — dom niem anym i p ozostałościam i budynków naziem nych z częścią za­ głębioną, dom inujących rzekom o na terenie N iżu Polskiego w V I - V I I w ieku; oraz b) obiekty o konstrukcji zachow anej w postaci negatyw ów słupów usytuow anych na zew nątrz zagłębienia (datow ane z reguły na okres od V I do IX w ieku), W przypadku obu k ateg o rii źródeł problem interpretacji w aspekcie funkcjonalno-konstrukcyjnym w ydaje się być w ęzłow y d la ro zw iązan ia kw estii struktury budow nictw a m ieszkalnego na om aw ianym obszarze u progu w czesnego średniow iecza. D otychczas bow iem zgod­ nie przyjm ow any je s t przez w iększość badaczy pogląd, że na ziem iach polskich w naj­ starszej fazie w czesnego średniow iecza (V I - V II w iek) w ystępow ały co najm niej dw ie głów ne strefy kulturow e o odm iennych tradycjach w zakresie budow nictw a: a) strefa poludniow o-poiska, gdzie rozpow szechnione były kw adratow e ziem ianki z piecem lub paleniskiem w narożniku oraz b) strefa N iżu Polskiego z budow nictw em , którego arch eo lo g iczn e odpow iedniki są aktualnie słabiej czytelne. O biekty o naziem nej k o n ­ strukcji słupow ej o raz pow ierzchni użytkow ej znajdujące się poniżej poziom u gruntu — w ystępujące na om aw ianym o bszarze — tw orzące dość jed n o ro d n ą m orfologicznie grupę, św iad czą zatem o: a) rozpow szechnieniu się konstrukcji słupow ej jirż w naj­ starszych fazach w czesnego śedniow iecza oraz b) w ystępow aniu specyficznej form y obiektów w ziem nych o ścianach naziem nych usytuow anych w n iew ielkim oddaleniu od kraw ędzi ich zagłębienia. O ba elem enty są charakterystyczne d la okresu w pływ ów rzym skich, a w ystępują razem w przypadku je d n e g o z podstaw ow ych typów budynków w tym okresie, co m oże stanow ić isto tn ą przesłankę do w nioskow ania o g enezie w czes­ no średniow iecznego budow nictw a (por. uw agi na tem at konstrukcji dom ostw z okresu w pływ ów rzym skich: Jad czy k o w a 1981, s. 231 - 238). O m aw iana g ru p a obiektów p o ­ siada istotny w alor poznaw czy, bow iem na podstaw ie rozpoznanego w ich przypadku z ało żen ia budow lanego, m ożem y stw ierdzić, że ow alne obiekty charakterystyczne dla N iżu P olskiego w V I - V II w ieku — w przypadku których nie zanotow ano reliktów ko n strukcyjnych — m ogły rów nież stanow ić niew ielkie zagłębienia w obrębie nie­ w iele w iększych budynków naziem nych. W dotychczasow ych rozw ażaniach do ty czą­ cych ich rekonstrukcji generalnie uw zględniane są dw ie hipotezy: a) były to budynki o k onstrukcji zrębow ej oraz b) w ykonane one były w jed n y m z w ariantów konstrukcji słupow ej lu b szałasow ej. W pierw szym przypadku hipoteza ta w ysunięta je s t jed y n ie w oparciu o przesłanki pozaźródłow e, a użyta argum entacja dotyczy przew ażnie, o m ó ­ w ionej ju ż w yżej, kw estii m ożliw ości zachow ania się śladów konstrukcji zrębow ej w podłożu. P om ijając tu szczegółow e rozw ażania w tym w zględzie m ożna w skazać na dw a — d ecy d u jące ja k się w ydaje — argum enty, które pozw alają opow iedzieć się za drugim w ariantem : a) stw ierdzenie — w św ietle dotychczasow ych d anych — do ść m łodej m etryki konstrukcji zrębow ej na N iżu P olskim oraz b) przykłady obiektów zbliżonych pod w zględem form alnym do ow alnych ja m nieckow atych, na zew nątrz których stw ierdzono regularnie usytuow ane negatyw y słupów o niew ielkiej średnicy, co w skazyw ałoby na zastosow anie w ich przypadku konstrukcji lżejszego typu (K o- tow o, W szem irów , B erlin-M arzahn).

3. N astęp n ą g rupą pozostałości budow nictw a m ieszkalnego na terenie N iżu Pol­ skiego sta n o w ią — najbardziej zróżnicow ane pod w zględem form alnym — obiekty w ziem ne (tzn. ziem ianki i półziem ianki). Przegląd literatury przedm iotu dow odzi w tym przypadku, że w łaściw e zaklasyfikow anie tu danego obiektu je s t w dużej m ierze utru­

dnione zw łaszcza ze w zględu na n ieprecyzyjność term inologiczną o raz ulam kow ość publikow anej dokum entacji. Z d użego zespołu ja m określan y ch ja k o ziem ianki i pół- ziem ianki w yróżnić m ożna obiekty — będące p ozostałością budynków o pow ierzchni całkow icie zagłębionej poniżej poziom u gruntu reprezentow ane przez różne k ateg o ­ rie m orfologiczne, w tym : a) n iereg u larn e lub p rostokątne ja m y o pow ierzchni około 1 5 - 2 0 m 2 (typu B onikow o, B ruszczew o, N ow iny) oraz b) klasyczne pólziem ianki czw orokątne o pow ierzchni o koło 14 - 22 m2 w ystępujące w dorzeczu środkow ej W isły o raz n a D olnym Śląsku (typu W yszogród, Ż ukow ice, S zarlej). W p rzypadku pierw szej grupy obiektów , najw ięcej d anych do ty czący ch ich konstrukcji d o sta rczy ła nam analiza ja m odkrytych na grodzisku w B onikow ie na terenie południow o-zachodniej W ielk o ­ polski (H ołow ińska 1956). B yły to obiekty zagłębione około 4 0 - 5 0 cm , o ścianach w ykonanych w konstrukcji plecionkow ej, w zm acnianej na o brzeżu ja m słupam i. W k il­ ku przypadkach stw ierdzono p ozostałości u rządzeń o g rzew czych w postaci kam iennych p alen isk usytuow anych w naro żn ik ach dom ostw . D no je d n e g o z obiektów w y m o sz­ czone było dranicam i, w innym zaś odkryto p rostokątną piw n iczk ę o ścianach p le ­ cionkow ych. O dm ienną m orfologią o d zn aczają się czw o ro k ątn e półziem ianki o zag łę­ b ieniu około 0,5 - 1,0 m, k tó re pod w zględem k o n strukcyjnym zaklasyfikow ać m ożna do obiektów o technice słupow ej (przysłupow ej?) oraz w ieńcow o-zrębow ej, choć brak reliktów konstrukcji n akazuje pew ną ostrożność w tym p rzypadku (C hudziak 1990). O zastosow aniu w ieńcow ej konstrukcji św iadczyć m o g ą je d y n ie analogie pochodzące z innych obszarów Słow iańszczyzny oraz p rzykłady zasto so w an ia zrębu w tego typu b udynkach datow anych ju ż na m łodsze fazy w czesnego śred n io w iecza (znane ch o ­ ciażby z O strow a L ednickiego). W półziem iankach tego typu o d krytych w W y szo g ro ­ dzie na M azow szu P łockim stw ierdzono p ozostałości urządzeń o g rzew czy ch w postaci palenisk oraz kam iennych piecow isk usytuow anych w jed n y m z narożników obiektów (K obyliński 1988, s. 97).

Podsum ow ując dotychczasow e w yw ody, m ożna stw ierdzić, że w o kresie od V I do IX w ieku na terenie N iżu Polskiego m am y do czy n ien ia z dość dużym zró żnicow aniem m orfologicznym b u dow nictw a m ieszkalnego, zw iązanego być m oże częściow o z ró ż ­ nym i tradycjam i kulturow ym i w tym zakresie. W św ietle d o tychczasow ych danych w yróżnić zatem m ożna kilka głów nych nurtów ro zw ojow ych b u dow nictw a w cze s­ nośredniow iecznego:

1. B udow nictw o w ziem ne o różnych rozw iązaniach k onstrukcyjno-przestrzennych, w śród których w yróżnić m ożna prostokątne obiekty o ścianach słupow o-plecionkow ych oraz półziem ianki w kształcie zbliżone do kw adratu, naw iązujące pod w zględem fo r­ m alnym do obiektów tego typu znam iennych d la praskiej strefy kulturow ej (V I?, VII - V III wiek);

2. B udow nictw o o konstrukcji n aziem nej, w części zagłębione w ystępujące na te­ renie całego N iżu Polskiego od V I do IX w ieku, do którego h ipotetycznie zaliczyć m ożna relikty budow nictw a w czesnośredniow iecznego z okresu VI - VII w ieku (jam y ow alne); oraz

3. B udow nictw o naziem ne o konstrukcji plecionkow ej (Pom orze Z achodnie, strefa pom orsko-w ielkopolska — zw łaszcza V I I - V I I I w iek), słupow o-szkieletow ej (cały obszar N iżu — od V II do IX w ieku) oraz zrębow ej (Pom orze Z achodnie, strefa po­ m orsko-w ielkopolska — od IX w ieku).

18

— 19 8 8 b , W k w e s tii b u d o w n ic tw a S ło w ia n n a N iż u P o lsk im w V I - V II w iek u , A P , 3 3 , s. 193 - 2 0 3 . — 19 9 0 , Z p r o b le m a ty k i w c z e s n o ś r e d n io w ie c z n e g o b u d o w n ic tw a w d o r z e c z u ś r o d k o w e j W is ły , S p A r , 4 1 ,

s . 3 2 7 - 3 3 2 .

C n o tliw y E . 1 9 8 2 , B ia ło g a r d . G r ó d w c z e s n o p o ls k i, K o s z a lin .

— 19 8 6, C h r o n o lo g ia c e r a m ik i i n a w a r s tw ie ń w c z e s n o ś r e d n io w ie c z n e g o B ia ło g a r d u , (w :) P ro b lem y ch ro n o ­ lo g ii ce ra m ik i w c z e s n o ś r e d n io w ie c z n e j na P o m o rzu Z a ch o d n im , W a rsz a w a , s. 146 - 169.

C n o tliw y E ., Ł o s iń s k i W . 19 8 3 , C h r o n o lo g ia a b s o lu tn a , (w :) S z c z e c in w e w c z e s n y m śre d n io w ie c z u . W z g ó r z e za m k o w e , W ro c ła w , s. 2 3 0 - 2 4 4 .

D y m a c z e w s k a U ., D y m a c z e w s k i A . 19 6 7 , W c z e s n o ś r e d n io w ie c z n y S a n to k . W yn iki b a d a ń w y k o p a lis k o w y c h w e

w n ę tr z u g r o d u w la ta c h 1 9 5 8 - 1 9 6 1 , S lA , 14, s. 1 8 5 - 2 4 1 .

F isch er B ., K irsch E . 19 8 3 , D ie fr ü h s la w is c h e S ie d lu n g B erlin -M a r z a h n , V e r ö ffe n tlic h u n g e n d es M u s e u m s für U r -u n d F rü h g esch ich te P o tsd a m , 17, s. 1 4 7 - 164. J a d c z y k o w a I. 1 9 8 1 , B u d o w n ic tw o m ie s z k a ln e lu d n o ś c i k u ltu r y p r z e w o r s k i e j n a o b s z a r z e P o ls k i, P iM M A E Ł , se r ia arch, nr 2 8 , s. 10 9 - 2 4 7 . K a źm ie rcz y k J. 1 9 6 9 , B u d o w n ic tw o m ie s z k a n io w e z d r e w n a w VI - X III w ie k u n a o b s z a r z e Ś lą sk a , A P , 14, s . 1 6 7 - 2 1 4 . K o b y liń sk i Z. 1 9 8 8a , S tr u k tu r y o s a d n ic z e n a z ie m ia c h p o ls k ic h u s c h y łk u s t a r o ż y tn o ś c i i w p o c z ą tk a c h w c z e s ­ n e g o ś r e d n io w ie c z a , W ro c la w . — 19 8 8 b , K o n stru k cje, d e s tr u k c je i r e k o n s tr u k c je : w s p r a w ie b u d o w n ic tw a s ta r s z y c h f a z w c z e s n e g o ś r e d n io ­ w ie c z a n a z ie m ia c h p o ls k ic h , A P , 3 3 , s. 2 0 4 - 2 0 8 . L e c ie je w ic z L . 19 6 1 , U jś c ie w e w c z e s n y m ś r e d n io w ie c z u , W ro c ła w . L e c ie je w ic z L ., Ł o s iń s k i W . 1 9 8 3 , R o z w ó j o s a d y i j e j r o z b u d o w a , w : S z c z e c in w e w c z e s n y m ś r e d n io w ie c z u . W z g ó r z e za m k o w e , W r o c ła w , s. 2 4 5 - 2 5 2 . L ip iń sk a A . 1 9 6 1 , W c z e s n o ś r e d n io w ie c z n a p ó łz ie m ia n k a w K o to w ie , p o w . N o w y T o m y ś l, F A P , 12, s. 2 1 6 — 2 1 9 .

P a rc ze w sk i M . 19 8 8 , N a js ta r s z a f a z a k u ltu r y w c z e s n o s ło w ia ń s k ie j w P o ls c e , K rak ów .

S ch u ld t E . 1 9 8 5 , G r o s s R a d en . E in s l a w i s c h e r T e m p e lo r t d e s 9 ./1 0 . J a h r h u n d e r ts in M e c k le n b u r g , B erlin . Ż ak J., M a ć k o w ia k -K o tk o w s k a L . 19 8 8 , S tu d ia n a d u z b ro je n ie m ś r o d k o w o e u r o p e js k im V I - X w iek u . Z a ch o -

d n io b a łty js k ie i s ło w ia ń s k ie o s tr o g i o z a c z e p a c h h a c z y k o w a to z a g ię ty c h d o w n ę tr z a , P ozn ań .

V O N D E N N A C H F O R S C H U N G E N Ü B E R D E N H O L Z B A U A U S D E N F R Ü H E R E N P H O S E N D E S F R Ü H E N M IT T E L A L T E R S

A U F D E R P O L N IS C H E N T I E F E B E N E ( 6 . - 9. Jh)

Z u s a m m e n f a s s u n g

M a n d a rf g a n z a llg e m e in fe s ts te lle n , daß d er in d em Z eitrau m z w is c h e n d e m 6. und d em 9. Jahrhundert a u f d en G eb iete n d er P o ln is c h e n T ie fe b e n e e n tsta n d en e W o h n b au m o r p h o lo g is c h seh r d iffe r e n ­ ziert ist. D ie s ist w a h rsc h e in lic h te ilw e is e m it d en u n tersc h ied lich en k u ltu rellen T ra d ition e n a u f d ie s e m G eb iet verb u n d en . Im L ic h te d er b ereits v o rh a n d en en D a ten k ann m an e in ig e H a u p tström u n gen in d er E n tw ick lu n g d e s fr ü h m ittela lterlich en W o h n h a u s u n tersch eid en :

1. B a u ten e in g e tie fs te in d er E rde m it v er sch ie d e n e n L ö su n g en in B e z u g a u f R au m u nd K onstru ktion ; h ie r kann m an r e c h te c k ig e O b jek te m it W än d en a u s P fä h len und F lec h tw er k s o w ie H a lb g ru b en h ä u ser unter­ sch e id e n , deren F orm e in e m Q uadrat ä h n lich ist, u nd in fo r m eller H in sich t a u f ä h n lic h e e O b jek te, d ie für d ie P rager K u ltu rz o n e ty p is c h sin d , an kn üp ft (6 ? , 7 -8 Jahrhundert);

2 . B a u ten m it o b erir d isch er K on stru k tion , te ilw e is e in d er E rd e e in g e tie ft, k o m m e n a u f d en G eb iete n d er g a n z e n P o ln is c h e n T ie fe b e n e z w is c h e n d em 6 . u nd d em 9 . Jahrhundert vor. D a z u zä h len h y p o th e tisc h auch d ie R e lik te d e s fr ü h m ittela lter lic h e n B a u w e s e n s au s d er Z e it v o m 6. b is zu m 7 . Jahrhundert (o v a le G ru ben); und

3. e b e n e r d ig e B a u ten m it F lec h tw er k k o n stru k tio n en (P o m m er n , P o m m e m -G r o ß p o le n e r Z o n e — in s­ b eso n d e re im 7 .-8 . J h .), m it P fa h lg er ü ste n (d ie g a n z e T ie fe b e n e - v o m 7 . b is zu m 9 . Jh) u nd B lo c k k o n stru u k - tion (P o m m er n , P om m ern -G r o ß p o len er Z o n e — ab d em 9. Jh.).