Problematyka wielowymiarowości zagrożeń w strategiach bezpieczeństwa Unii Europejskiej

Problematyka wielowymiarowości

zagrożeń w strategiach

bezpieczeństwa Unii Europejskiej

Rocznik Integracji Europejskiej nr 7, 347-358

2013

RAFAŁ

KAMPROWSKI

Poznań

Problematyka

wielowymiarowości

zagrożeń

w strategiach

bezpieczeństwa

Unii

Europejskiej

Wprowadzenie

Poczuciebezpieczeństwa należy bezsprzeczniedo podstawowych wartości kształtu­ jących zachowanie jednostki. Przezwiele lat koncepcja bezpieczeństwapostrzegana

była jednakgłównieprzez pryzmatjej militarnego wymiaru. Współcześnie jest ono

przedmiotem badań wielu dyscyplin naukowych,co jest jedną zkonsekwencji zmiany

paradygmatu,który nastąpił wraz z epilogiem okresu zimnej wojny. Bezpieczeństwo

jest kategoriąhistoryczną niepozostającą obojętną na upływający czas, zmieniającsię idostosowującdo wymogów danej epoki orazobecnych w niej zagrożeń. Zakończenie

trwającego ponad czterdzieści lat stanu napięcia, którego punktemkulminacyjnym stał się rozpad ZSRR i początek przemian demokratycznych wEuropie Środkowo-Wschod­ niej,atakże podpisanie Traktatu o Unii EuropejskiejwMaastricht,uwypukliło szereg

obecnych, lecz do tej poryniepozostającychw sferze zainteresowania, wymiarówbez­

pieczeństwa. Badacze coraz więcej atencji poświęcalibezpieczeństwu energetyczne­ mu,społecznemu, ekologicznemu czyżywnościowemu. W grudniu 2013 roku minie dziesięć lat od przyjęcia przez Radę Europejską Europejskiej Strategii Bezpieczeń­

stwa, dokumentupod wieloma względami przełomowego, któryzmienił dotychczaso­ wepostrzeganie bezpieczeństwa w Europie. Warto w tym miejscu podjąć refleksję w jaki sposób wspomniany dokument (rozszerzony w 2008 roku) oraz StrategiaBez­

pieczeństwa Wewnętrznego UniiEuropejskiej z2010roku przyczyniają się do wzmoc­ nienia bezpieczeństwa Unii w XXI wieku. Celem niniejszego artykułu jest ukazanie

wielowymiarowości współczesnych zagrożeń dla Unii Europejskiejoraz ich charakte­ rystyka w oparciuo strategie bezpieczeństwa Unii Europejskiej.

W prezentowanym tekście autor podjął próbę odpowiedzi na następujące pytania badawcze: w jakim wymiarze omawiane dokumenty charakteryzują współczesne za­

grożenia?W jakimstopniu obie strategie uwzględniaj ątzw. bezpieczeństwo jednostki? Czy zaproponowane rozwiązania gwarantują skuteczną ochronę obywateli państw Unii Europejskiej przed zagrożeniami XXI wieku?

Wielowymiarowość zagrożeń współczesnego bezpieczeństwa europejskiego

wkontekście głównych teorii studiównad bezpieczeństwem

Bezpieczeństwo, będąckategorią historyczną, nieposiada jednej, obowiązującej definicji. Możliwość interdyscyplinarnej analizy zjawiska bezpieczeństwa skutkuje mnogością podejść eksponujących aspekty najbardziej istotne z punktu widzenia

przedmioturozważań danej dyscypliny. Jest to także dowódna wielowymiarowość izłożoność zagadnień traktuj ących o jednej zpierwotnych potrzebludzkości,jakąj est potrzebabezpieczeństwa.

Ważną trudnośćw definiowaniu czym jest bezpieczeństwo zauważył Włodzimierz

Fehler pisząc, iż czynnikiem skutecznie uniemożliwiającym stworzenie jednej, pełnej

definicji bezpieczeństwa jest wiele zmiennych elementów, którejąkształtuje (Fehler,

2002, s. 12). Świadczy to o swoistej dynamicefenomenu bezpieczeństwa, który w pełni zdefiniowany może być w konsekwencji porzucenia podejścia statycznego i zwrócenia

uwagi, iż bezpieczeństwojest wartością stopniowalną (Czaputowicz, 2012, s. 23).

Uchwycenie więc iokreślenieczynników powodujących,iż bezpieczeństwo pozostaje

nawyższymbądź niższym poziomiezarównow perspektywie jednostki,jakipaństwa

jest zadaniem niełatwym. Skutkujeto możliwościądefiniowania bezpieczeństwa jako procesu bądź stanu. Współcześnie bezpieczeństwo odzwierciedla niejako znacznie

szerszą i bardziejskomplikowaną strukturę zarówno państwa i jego polityki wewnętrz­ nej,jak i stosunków międzynarodowych. Trudnoniezgodzićsię, zdaniem autora niniej­

szego artykułu, ze stwierdzeniem, iż obecnie nie ma dziedziny któranie podlegałaby wpływowi bezpieczeństwa zarówno w wymiarzeposzczególnych jednostek, jak i ca­ łych społeczeństw (Olszewski, Toruń 2005, s. 17).

Omawiającwspółczesny charakter bezpieczeństwanależy podkreślić,iżwinien on uwzględniać wielowymiarowośćpotencjalnychzagrożeń. Wymiar militarny, choć cały czas istotny nie jest już obecnie kluczowymparadygmatempolitykibezpieczeństwa

danegopaństwa.Swoisty zwrotku nowymtendencjom wpostrzeganiu bezpieczeństwa pojawił się w ostatniej dekadzie XX wieku. Znamiennymelementemzmiany było pod­ kreślenie znaczeniabezpieczeństwa jednostkijako pewnej przeciwwagi wobec aspektu

militarnego. Istota bezpieczeństwa jednostki sprowadza się doprzyznania jej prioryte­

tu jako jednego z głównych podmiotów kształtujących współczesne bezpieczeństwo.

Należy zgodzić się z profesor AmyRisley, która zauważa, iż koncepcjabezpieczeń­ stwajednostki jako kluczowy warunekdla zagwarantowania stabilności wwymiarze regionalnym, narodowym i globalnymdostrzega konieczność skoncentrowaniadzia­ łalności instytucjibezpieczeństwa na człowieku oraz jego środowisku (Risley,2008,

s.599-606). Po raz pierwszy istota bezpieczeństwa jednostkijako pewnego panaceum nawspółczesne zagrożenia ujęta została w raporcieProgramuNarodów Zjednoczo­

nych ds. Rozwoju z 1994 roku. Zaznaczyłon, iż „zbyt długo bezpieczeństwo było

kształtowane przezpotencjalny konflikt między dwoma państwami. Zbytdługo bez­ pieczeństwo było utożsamianez zagrożeniamidla granic państw, a narodypotrzebo­

wały broni jako jedynego środka ochrony swego bezpieczeństwa. Dla większości współczesnych ludzi poczuciezagrożenia powstaje częściej wskutek obaw związanych

ze sprawami życia codziennego” (Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju, Raport o Rozwoju Społecznym, 1994).Bezpieczeństwo jednostkijest kategorią wielo­ wymiarową uwzględniającą, iż niektóre zagrożenia pojawiają się naglena różnychpo­ ziomach analizy. Dlatego koniecznym jest, stworzenie systemu uwzględniającego potrzebębezpieczeństwaw celu zapobieżenia jegodyfuzjiw różnych kierunkach, w tym samym czasie (Sokov, 2012,s. 76-77).

Znaczny wkład w akcentowanie współczesnych wyzwań dla bezpieczeństwawniosła również tzw. kopenhaska szkoła bezpieczeństwa. W swych pracach autorzy skupieni

wokółBarry’ego Buzana zaznaczyli wymiar społecznyjako istotny element oddziaływu-jącyna stan bezpieczeństwa państwa. Istotabezpieczeństwa społecznego skonstruowana

jestna przekonaniu, iż poczucie tożsamości jednostkijest decydującym czynnikiem umożliwiającym trafne postrzeganie potencjalnych zagrożeń (Hyde-Price, 2001, s. 38).

W dalszym etapie kreowania bezpieczeństwa umożliwito stworzenie odpowiednich

wzorców zachowań, także na poziomieinstytucjonalnym. Zwolennicy szkoły kopenha­

skiej podkreślali także,iż dyskurs poświęconyproblematyce bezpieczeństwa winien do­ tyczyć także innych sektorów niż tylko i wyłącznie wojskowe przy równoczesnej

akceptacji ze strony społeczeństwa -odbiorców (Hansen, Nissenbaum,2009, s.1159).

Walijskaszkoła bezpieczeństwa stanowi swoistąpróbę połączenia teorii krytycznej

ze studiami nad bezpieczeństwem. Jej autorzy postrzegają klasyczne ujęcie bezpieczeń­ stwa (militarne i państwo-centryczne) jako niewystarczające ipowodującetzw. dyle­ matbezpieczeństwa, w którympoczucie bezpieczeństwa jednego podmiotu powoduje

jego spadek u drugiego aktora. Istotna zmiana wpostrzeganiu genezy poczucia bezpie­ czeństwa skłoniła przedstawicieli szkoły walijskiej doposzukiwania jego istotyw roz­

warstwieniu społecznym oraz postępującejbiedzie (Floyd, 2010, s. 48). Rozwiązaniem gwarantującymbezpieczeństwojest emancypacjajednostki od wszelkich instytucji opresji uniemożliwiających jej niczym nieskrępowanedziałanie przy równoczesnym poszanowaniu wolności innychludzi. KenBooth, jeden z czołowych przedstawicieli szkoły walijskiej stwierdza,iż idea postępu ludzkości zbudowanajestna koegzystencji idei bezpieczeństwa i emancypacji (Booth, 2007, s. 257).

Charakter współczesnych zagrożeń stał się również przedmiotem analizy tzw. szkoły paryskiej. Uczeni, z którychjedną z najwybitniej szychpostaci jest profesor Di­

dierBigo, dostrzegli kluczowąrelację międzycorazbardziej zglobalizowanym świa­ tem a poziomem bezpieczeństwaw wymiarze narodowym oraz regionalnym. Zmianę

w postrzeganiu współczesnego wymiarubezpieczeństwabadacze związani ze szkołą paryskądostrzegli w zatarciu różnicymiędzy wymiarem wewnętrznymi zewnętrznym bezpieczeństwa bezpośrednio wpływającymna percepcję zagrożeń. Obecnie bezpie­

czeństwo staje się wypadkową relacji międzyinstytucjami rządowymioraz pozarządo­

wymi, policją, wojskiem oraz sektorem prywatnym (Peoples, Vaughan-Williams,

2010,s. 69). Znaczeniegranicwzjednoczonej Europie dobyXXI wieku uległocałko­ witej redefinicji w porównaniu z ich pierwotnymznaczeniem. Przedmiotem badań re­ prezentantów szkoły paryskiej stał się więcproblemzagrożeń transnarodowych, do których zalicza się ryzyko terroryzmu, imigracji czy przestępczości zorganizowanej

(Paulauskas, 2007, s. 222).

Dorobek oraz prowadzone przez europejskichteoretyków bezpieczeństwa studia

zwracają uwagę na istotnązmianęprzedmiotową i podmiotową postrzegania bezpie­

czeństwa.Ustalenia szkoły walijskiej, paryskiej czy kopenhaskiej służyć powinnyjako swoiste drogowskazy dla państw i organizacjitworzącychswoje strategiebezpieczeń­

stwa. Współcześnie koncentrowanie się wyłącznie na aspekcie militarnym nie jest

już wystarczającym gwarantem bezpieczeństwa państwa. Koherentne podejście do

problematyki bezpieczeństwa ujętew strategii winno uwzględniać także potencjalną współpracę z innymi państwami i organizacjami. W przypadku Unii Europejskiej,

pierwszą próbą stworzenia całościowego dokumentu traktującego o współczesnych

Europejska StrategiaBezpieczeństwaz2003 roku

Bardzo często w literaturze przedmiotu traktującejo szeroko rozumianej proble­

matyce bezpieczeństwapojawia się data przełomowa, która dzieli bezpieczeństwona to istniejące przedi po 11 września2001 roku.Dokonanie zamachówna terenie Stanów

Zjednoczonych uwypukliło światu jakie zagrożenie niesieze sobą międzynarodowy

terroryzm oraz zaznaczyło, iż potężny potencjał militarny nie jest już wystarcza­ jącym gwarantem bezpieczeństwa wobec zagrożeń asymetrycznych, do których zaliczany jest terroryzm (Madej,2011,s. 134). Będąca pośrednią konsekwencją wy­ darzeńz 11 września, amerykańskainterwencja w Iraku wzbudziłażywądyskusję wśród państw członkowskich UniiEuropejskiejco do charakteruudzielenia Stanom Zjednoczonymewentualnegowsparcia.Nie istniał bowiem żaden dokument charak­

teryzujący potencjalne działanie Unii pozajej granicami. Przyjęta w grudniu 2003 roku przez Radę Europejską Europejska StrategiaBezpieczeństwa stanowiła więc podwieloma względamiswoisty przełom orazpoczątekformowaniasię nowej poli­

tyki bezpieczeństwa naterenie Unii Europejskiej. Strategia zaznacza również, iż

bezpieczeństwo Europy będzie musiało sprostać bardziejróżnorodnym i mniej prze­ widywalnym zagrożeniom aniżeliwXXwieku, naznaczonymdwoma wojnami świa­ towymi (Aleksandrowicz, 2011,s. 34).Zglobalizowany światoprócz szeregu szans wzmocniłistniejące bądź stworzył nowe zagrożenia dlamiędzynarodowego ładu, także wjego europejskim wymiarze. Strategia przyjęta 12 grudnia 2003 rokujako

jednoz podstawowych zagrożeń wymieniakwestięrozprzestrzeniania się broni ma­

sowegorażenia. Szczególna atencja skierowanazostałana problem nowego wyścigu zbrojeń na Bliskim Wschodzie oraz wykorzystania broni biologicznej - szczególnie

przez ugrupowaniaterrorystyczne (RadaEuropejska,2003, s. 31). Jest to bardzo waż­

ny element podkreślający, iż celem zapewnienia bezpiecznej Europy, Unia winna wspierać obszarypotencjalnego ryzyka,położonepozajej granicami. Stanowisko to było konsekwencjąrozpoczętejw 2003roku operacji wojskowejw Iraku,któryoskar­ żony został o posiadanie broni masowegorażenia.Potencjalnezagrożenie prolifera­

cjitegorodzaju broni zostałouznane za największe zagrożeniebezpieczeństwa Unii

Europejskiej (Kienzle, 2013, s. 1143). W dalszej części Strategii zaznaczony został

również problem dla polityki zewnętrznej Unii Europejskiej, jakimjest działanie

na rzecz pokojowego rozwiązywania toczących się konfliktówo charakterzeregio­ nalnym. Jako przykłady potencjalnych konfliktów, które pośrednio i bezpośrednio oddziaływać mogą na państwa Unii wymienione zostały: region Wielkich Jezior Afrykańskich, Kaszmir, PółwysepKoreański orazregion Bliskiego Wschodu. Unia

Europejska, zgodnie z przyjętą w 2003 roku Strategią, więcejuwagi poświęcić musi

problemowi tzw.państwupadłych.

Wyzwaniem i zagrożeniem dla Unii Europejskiej jest także,bez wątpienia, terro­ ryzm. Choć samopojęcie do dziś dzieli badaczy cododefinicji, Europejska Strategia

Bezpieczeństwa wymienia możliwe źródłatego zjawiska,doktórych zalicza: ekstre-

mizm religijny, kryzys polityczny, społeczny i kulturalny oraz postępującą alienację młodego pokoleniawspołeczeństwie. Wdokumencie zaznaczono, iżpaństwaczłon­ kowskie służyć mogąterrorystom zarówno jako cel, ale i jakobazadla dalszych akcji

Kwestiataw zauważalny sposób łączy się z wymienionymi wyżej problemami ter­

roryzmu orazkonfliktów regionalnych. Jakoprzyczynęzjawiska autorzy dokumentu

wymieniająprzede wszystkim: korupcję, słabość instytucji administracji państwowej oraznarastające konfliktyspołeczne.

Ważnym elementem bezpiecznego ładu na terenie Unii Europejskiejjest także sku­ teczne przeciwdziałanie przestępczości zorganizowanej, dla której Europa, zgodnie z Europejską Strategią, jestcelem numer jeden. Warto wtymmiejscuzaznaczyć,iż aby walka mającanacelu przeciwdziałanie takim zjawiskom jak handelnarkotykami, ży­

wymtowarem, przemytbroni oraznielegalneprzekraczanie granic przez obywateli spoza strefySchengen należy pogłębić istniejące relacje i partnerstwaw ramach Orga­ nizacji Narodów Zjednoczonych. Powodem zacieśnienia współpracyjestfakt, iż ponad

90% heroinyw Europie pochodzi z Afganistanu, a około 1/3 wszystkich przestępstw seksualnych wobec kobiet ma swoje źródło w organizacjach przestępczych wywo­ dzących się z państwPółwyspu Bałkańskiego (Rada Europejska,2003, s. 32). Strategia

pośród wyzwaństojącychprzedUnią Europejskąwymienia również problem bezpie­ czeństwaenergetycznego. Europejska Strategia Bezpieczeństwa nie charakteryzuje da­

lejtegojakże istotnego wymiaruwspółczesnegobezpieczeństwa. Staniesięonojednak jednymzelementów obecnych wswoistejaktualizacji dokumentu z 2003 roku, tj. Ra­ porcieSekretarza Generalnego/Wysokiego Przedstawiciela ds. Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa w sprawie implementacji Europejskiej Strategii Bez­

pieczeństwa. Raport zaaprobowany przez RadęEuropejską,w grudniu 2008roku, za­

znacza, iżaby zapewnić bezpieczeństwo energetyczne na obszarze UniiEuropejskiej

konieczna jest „większa dywersyfikacja paliw, źródełoraz przesyłu, jakrównież dobre rządy, poszanowanie praworządności i inwestycjew państwach pochodzenia” (Rada Europejska, 2008, s. 5).Dla budowania bezpieczeństwaenergetycznego Unii Europej­ skiej ważnym elementemjest problem zasygnalizowany przez Marcina Kaczmarskiego,

iż „politycy odpowiedzialni zazapewnieniebezpieczeństwa energetycznego (zwłasz­ cza w UE) stoją przed dylematem, do jakiego stopnia angażować się we współpracę z niedemokratycznymi reżimamibogatymi w surowce” (Kaczmarski, 2010, s. 22). Ważnymzagadnieniem współczesnego postrzegania bezpieczeństwa jest rola zmian klimatycznych. Strategiaz 2003 roku zaznaczaledwie ten problem ograniczając godo

kwestii braku źródeł wodybędącego konsekwencjąocieplającego się klimatu (Rada Europejska,2003, s. 30). W raporcie z grudnia 2008 roku, problem ten został znacznie

szerzej omówiony i scharakteryzowany jako czynnik zwielokrotniający zagrożenia. Katalog możliwych zagrożeń poszerzony został do takich zjawisk jak klęski ży­

wiołowe, degradacja środowiska, konflikty o kurczące się zasoby naturalne, wzrost liczby ludności czyklęskihumanitarne. Europejska Strategia Bezpieczeństwa z grud­

nia2003 rokuwymienia również głównecele strategiczne umożliwiające skuteczną walkę z zagrożeniami. Uwzględnione zostałowtym punkcie międzyinnymiwprowa­

dzenie europejskiego nakazu aresztowania, wzmocnienie pozycji Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej oraz intensyfikacja działańmającychna celu rozwiązanie

konfliktów regionalnych, głównie na Bałkanach, Demokratycznej Republice Konga i Afganistanie (RadaEuropejska,2003, s. 33). W Strategii słusznie zauważony został

współcześnieobowiązujący paradygmat bezpieczeństwa, zakładający iż„żadnezno­

zwalczyćposługując się wyłącznie środkami wojskowymi” (RadaEuropejska, 2003,

s. 34). Opoziomiebezpieczeństwa w XXI wieku świadczyć będzie przede wszystkim

zdolnośćdo przewidywaniamożliwych zjawiskizagrożeń niż działania mające na celu

likwidację powstałych szkód. Wdokumencie z 2003rokuzaznaczonotakże, iżcelem wzmocnienia bezpieczeństwaUnii orazposzczególnych państw członkowskich należy stworzyćswoisty pierścieńpaństw nawschódodUnii Europejskiej i wzdłużwybrzeży

Morza Śródziemnego, któredziękidobremu zarządzaniu i ścisłej współpracystaną się

jednymi z kreatorów bezpieczeństwa europejskiego. Wanalizowanym dokumencieza­

znaczona została także rola Unii Europejskiej jakopodmiotu oddziaływującego na bez­ pieczeństwo światowe. Zgodnie ze Strategią, skutecznawalka z zagrożeniami może być realizowana tylko w wyniku silniejszej współpracy wielostronnej, szczególnie transatlantyckiej.Wychodząc naprzeciwwielowymiarowemu charakterowi współczes­ nego bezpieczeństwawdokumencie zaznaczono istotną rolęwspółpracy z organiza­

cjami regionalnymi jak ASEAN, MERCOSUR iUnia Afrykańska (Zięba, 2007, s.91).

Istotne miejsce wtworzeniu strategii zajęła także współpraca ze Stanami Zjednoczo­

nymiorazRosją.Należywtym miejscuzadaćpytanie, na ilemożebyćona możliwa

i skuteczna w budowaniu bezpieczeństwa globalnego. Zmieniający się dynamicznie

międzynarodowy układ sił charakteryzujący sięwzrostem rolitakich państw jak Indie, Brazylia czy Chiny winien być również przedmiotem uwagi w żmudnym i długo­

trwałym procesie budowania bezpieczniejszej Europy.Końcowym elementem Euro­ pejskiej Strategii Bezpieczeństwa są postulaty, których realizacja zapewni jeszcze

efektywniejszą walkę z obecnymi i przyszłymizagrożeniami. Podstawowym postula­ tem zdajesię być zwiększenieaktywności Unii Europejskiej. Cel ten zrealizowany będzie dzięki wspieraniu działańpodejmowanych przez Organizację Narodów Zjednoczonych,

wykorzystaniu instrumentów Unii Europejskiej celem niesienia pomocy chylącym się ku upadkowi państwom oraz prewencyjne zaangażowanie się w rozwiązywanie

przyszłychproblemów. Ważnym elementem jest także stwierdzenie, iżUnia powinna

być w stanieprowadzićkilka operacji równocześnie.Wymaga to oczywiście zwiększe­

nia dotychczasowego zaangażowania oraz wypracowania jednej, wspólnej polityki wszystkich państw członkowskich. Drugim postulatem jest zwiększenie zdolności

działania instrumentów Unii Europejskiej. Jednym z nich jest przekształcenie wojska

Unii Europejskiejw oddziały bardziej elastyczne imobilne. Nie możesię to jednak do­

konaćbez stopniowego zwiększania zasobówna obronę. Oprócz segmentu wojskowe­

go należy poszerzyć wykorzystanie zasobów cywilnych, których pomoc zdaje się

nieocenioną w sytuacjachkryzysowych i pokryzysowych. Wdokumencie zaznaczono

równieżrolę szybkiego przepływuinformacjimiędzy państwami członkowskimi,jak iich partnerami (RadaEuropejska, 2003,s.3). W procesie tworzenia systemubezpie­ czeństwaoprócz sprawnego przepływu informacji ważnymjestrównieżumożliwienie łatwego do nich dostępu. Przedostatni postulat dotyczyzwiększenia spójności funkcjo­

nującychw Unii Europejskiej instrumentów kreujących bezpieczeństwo oraz progra­ mów pomocowych i Europejskiego Funduszu Rozwoju. Kluczem do stworzenia

bezpieczniejszejEuropy zdaje się być także zwiększeniewspółpracydyplomatycznej, handlowej i ochrony środowiska.Obecnie, tylko kompleksowe iwieloelementowe po­

strzeganie problematyki bezpieczeństwagwarantuje minimalizację zagrożeń, przyczy­ niając się dowzmocnieniapoczucia pewnościspołeczeństwi państw.

StrategiaBezpieczeństwaWewnętrznego Unii Europejskiej z 2010 roku

Formowanyprzezdziesięcioleciasystembezpieczeństwaeuropejskiego został instytucjonalnie wzmocniony w rezultacie postanowień szczytu Rady Europejskiej

w Helsinkach, w grudniu 1999 roku,kiedy to ustanowiono Europejską Politykę Bez­

pieczeństwaiObrony.Wszelkie wcześniejsze projekty i inicjatywy tworzyły bowiem niespójny, wieloelementowy system bezpieczeństwa europejskiego (Malendowski,

1998, s. 17).

Geneząprzyjęcia dokumentuustanawiającego wspólną strategię bezpieczeństwa

wewnętrznego na obszarze Unii Europejskiej było przyjęcie, na szczycie RadyEuro­ pejskiej w grudniu 2009 roku, „Programu sztokholmskiego -Otwarta i bezpieczna Eu­

ropa dla dobra i ochrony obywateli”. Zawarto w nim główne cele działania Unii w obszarzesprawiedliwości, wolności ibezpieczeństwa. Ostatniz wymienionych prio­ rytetów przewidywał opracowanie strategii bezpieczeństwa wewnętrznego, celem

„dalszej poprawy bezpieczeństwa na terenie Unii, oraz zwalczaniaprzestępczości zor­

ganizowanej,terroryzmu i innychzagrożeń” (RadaEuropejska, 2010, s. 5).

Należy podkreślić, iż dokumentz 2010roku stanowi istotną zmianęjakościową w porównaniuzeStrategią z 2003roku. Poupływie siedmiu lat UniaEuropejskaistot­

nie zmieniła swoje podejściei postrzeganie bezpieczeństwa. Dokument z 2010 roku analizuje bowiem współczesne, wielowymiarowezagrożenia dlabezpieczeństwa we­

wnętrznego.WStrategii akcentuje się koniecznośćbudowania bezpieczeństwawewnę­

trznego w oparciuo podejście możliwie jak najbardziej przekrojowe, wieloaspektowe

orazhoryzontalne zwyraźnymzaznaczeniem podziału zadań dla Unii Europejskiej i j ej państw członkowskich. Program Sztokholmski stworzył więc „mocne podstawy do działań zmierzających do równoważeniasfery bezpieczeństwa zochronąprawjednost­

ki” (Gruszczak, 2010,s. 14). Przyjętaw marcu 2010 roku, w trakcie przewodnictwa Hiszpanii wRadzie Unii Europejskiej StrategiaBezpieczeństwa Wewnętrznego stano­ wi swoisteuzupełnienie Europejskiej Strategii Bezpieczeństwa z 2003roku, która poś­

więcona zostałajednak zagrożeniom zewnętrznym, w tym rozprzestrzenianiubroni

masowego rażenia, terroryzmowi i przestępczości zorganizowanej, bezpieczeństwu

energetycznemu oraz zmianom klimatycznym.Autorzy strategiiz2010roku jużw części wstępnej definiują czym jestbezpieczeństwo wewnętrzne, zaznaczając iż należy rozu­ mieć je jako szerokie i kompleksowe pojęcie, łączące wiele sektorów mające stanowić odpowiedźna wspomniane i inne poważne zagrożenia,wtym„klęskiżywiołowe i an­ tropogeniczne,takie jak pożary lasów, trzęsienia ziemi, powodziei wichury” (Rada Europejska, 2010, s. 5). Zdefiniowanie bezpieczeństwa wewnętrznego stanowi pod wieloma względami moment przełomowy. Strategiabezpieczeństwaskoncentrowała siębowiem na społecznym wymiarze bezpieczeństwa, dostrzegając,iż w realiach zmi­ nimalizowanego zagrożenia zewnętrznego, kluczowym staje się zagwarantowanie wewnętrznego ładu i porządku. Strategia BezpieczeństwaWewnętrznego Unii Euro­ pejskiej szczególnie akcentuje konieczność stworzeniazasad i ram umożliwiających

skuteczną koordynację szybkiegoi właściwegoreagowania na klęskiżywiołowe i an­

tropogeniczne. Powstanie takiego modelu umożliwi dalszy rozwójEuropy w oparciu

o zasady przejrzystości i solidarności. Europejski model bezpieczeństwa określonyzo­

wolnością a prywatnością, które powinnoangażować wszystkie instytucjeUnii Euro­

pejskiej. W modelu podkreślonazostała konieczność zwrócenia uwagi na przyczyny powodujące brak bezpieczeństwa, a nie tylko skutkibędące konsekwencją tegozjawis­

ka. Ważnym elementem europejskiego modelu bezpieczeństwa jest zaangażowanie

maksymalnie jaknajwiększej liczby sektorów, ze szczególnym uwzględnieniem poli­

tycznego,gospodarczego orazsocjalnego (RadaEuropejska, 2010, s. 12). Stanowi to urzeczywistnienie koncepcji teoretycznychautorów postulujących interdyscyplinarne

postrzeganiewspółczesnego bezpieczeństwa. Zwielokrotnienie zaangażowanych sek­

torówimplikuje także konieczność skutecznej koordynacji między nimi oraz unikania potencjalnych konfliktów interesów.

Dokumentuchwalony w 2010 rokuw kompleksowysposóbtraktujeo zagrożeniach

dla bezpieczeństwa obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej. Do najważ­

niejszych wyzwań bezpieczeństwaw wymiarze wewnętrznym zaliczono: terroryzm,

przestępczość zorganizowaną,cyberprzestępczość, przestępczość transgraniczną,klęski żywiołowe i antropogeniczne, zagrożenia związanezzakłóceniem porządku publicz­ nego oraz zjawiska kształtujące bezpieczeństwo iochronę ludzi z zakresu wypadków drogowych. Zagrożeniem dla bezpieczeństwa wewnętrznego, któremu również poś­ więconezostało wiele miejscaw Europejskiej Strategiiz 2010 roku jest działalność ter­

rorystyczna,która wraz z przestępczościązorganizowanąstanowi obecnienajwiększe

wyzwanie dla Europy (Rada Europejska,2010, s.7).Ryzykozwiązane z działalnością

grupterrorystycznych, w porównaniu do Strategii z 2003 roku, nadalpozostaje więc

jednymz głównym zagrożeń dlabezpieczeństwa europejskiego.Zamachy,któremiały

miejsce w 2004 roku wMadrycie oraz 2007 roku wLondynie uwypukliły, iżzagroże­

nie to może doświadczyć także państw „Starego Kontynentu”. Wrealiach XXI wieku wypracowane przez państwa członkowskie własne strategie bezpieczeństwa oraz

działania okazują się być niewystarczające by w pełni zneutralizować obecne, najczęś­

ciej wielowymiarowe zagrożenia.Pewnymrozwiązaniem są oczywiścieprojekty oraz inicjatywy regionalne, a także dwustronne iwielostronne modelewspółpracypodej­ mowaneprzezposzczególne państwa.Ogólnounijne podejście umożliwiadopiero sku­ teczne zwalczanie zagrożeń w granicach Unii Europejskiej, jak i poza nimi. Ważnym

elementem w budowaniu strategiibezpieczeństwa wewnętrznego Unii jest podkreś­

lenie w dokumencie znaczenia właściwego reagowania napotencjalne zagrożenia.

Kluczoweznaczeniewtym procesie ma właściwa profilaktyka oraz odpowiedniepla­ nowaniezapewniające lepsząkoordynację i współpracę na wypadek wystąpieniasta­

nów nadzwyczajnych np. klęski żywiołowej. Wymagająone specjalnego repertuaru

działań, jak odpowiednie planowanieoraz zarządzanie.Zapobieganiekatastrofom ży­ wiołowympodzielić można na aktywność związaną złagodzeniem przebiegu klęski oraz przede wszystkim na stworzeniu odpowiednich procedur im zapobiegających. Dla stworzenia pełnowymiarowegomodeluwymiany informacji kluczowym staje się we­

wnętrzna politykabezpieczeństwaumożliwiająca łatwy dostępdoinformacji, bowiem

„jeśliorgany mają zapobiegać i działać z wyprzedzeniem, muszą na czas dysponować maksymalną ilością informacji” (Rada Europejska,2010, s. 24).Wrealiach XXI wieku sprawny transfer informacjipoprzez media zarównotradycyjne, jak inowe staje sięnie­ kiedykluczowym czynnikiem zapobiegającym eskalacjizagrożenia. W Strategii Bez­

zasady, których spełnienie warunkuje poprawębezpieczeństwa na obszarze UE. Zgod­

nie z przyjętymizasadami bezpieczeństwowewnętrzne ma być kształtowane poprzez połączenie ochrony porządkupublicznego,współpracy organów wymiaru sprawiedli­

wości, zarządzania granicami oraz ochrony ludności (Rada Europejska,s. 19). Strategia z 2010 rokuw większym stopniu akcentujekonieczność zagwarantowania bezpieczeń­ stwa człowiekowi,jegonajbliższemu otoczeniu i środowisku, przezco wpisuje się w obowiązującą tendencję odchodzeniaod postrzegania bezpieczeństwa przezpryzmat

potencjałumilitarnego. Skonstruowanyw oparciuowymienionepryncypia model bez­

pieczeństwaobejmuje i zapewnia wielowymiarowe zdefiniowaniezagrożenia. W wy­ miarze horyzontalnym koncentruje się on na zaangażowaniu organów porządku

wewnętrznego państw członkowskich, sektora politycznego oraz gospodarczego, in­

stytucji socjalnych oraz organizacjipozarządowych (RadaEuropejska, 2010, s. 21).

Przejrzystość oraz integracja umożliwia natomiastwłaściwą i odpowiednią reakcjęna szczeblu wertykalnym wymiarubezpieczeństwawewnętrznego. Uwzględnia oncha­ rakter wzajemnych relacji między współpracąmiędzynarodową, inicjatywamipodej­ mowanymi przez UE, polityką regionalną i w końcu także wewnętrzną polityką

krajową poszczególnych państw członkowskich. Głównynaciskw kwestii zapewnie­

nia odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa wewnętrznego UE położony zostałna

prewencję i uprzedzanie przestępstworaz klęskżywiołowych i antropogenicznych. Kluczowym elementemtego systemu ma być ciągławymiana informacji orazłatwy

i stały do niej dostęp. Skuteczność podjętych działań zagwarantowana mabyćtakże dzięki systemowiwczesnego ostrzegania oraz pozostałym narzędziom analitycznym.

Strategia Bezpieczeństwa Wewnętrznego Unii Europejskiejpostuluje większe skon­ centrowanie sięnie tylko na aspektach kryminalnych, lecz takżedostrzega konieczność

dostosowania się do ewoluujących okoliczności oraz „gwarantuje Europejczykom naj­

wyższy poziom bezpieczeństwa” (Rada Europejska, 2010, s. 30). Pełnebezpieczeń­

stwo wewnętrzne może być zapewnionetylkow sytuacji zaangażowania możliwie jak największej liczby aktorów, wtym służb ochronybezpieczeństwapublicznego oraz in­

stytucji i fachowców na szczeblukrajowym i lokalnym. W procesie kreowania bezpie­ czeństwa należy uwzględnić również współpracę ze szkołami, uniwersytetami oraz sektorem prywatnym (RadaEuropejska, 2010, s. 23). Pełnowymiarowe bezpieczeń­

stwozapewnione jest w sytuacji, kiedy jużna poziomie lokalnym funkcjonują instytu­ cje odpowiedzialneza zapewnienie porządkui bezpieczeństwapublicznego. Szeroka współpraca z ośrodkami naukowymi przyczynić może się tylko do wzmocnienia poczu­ cia bezpieczeństwa pośród konkretnych społeczeństw oraz zaznaczeniakonieczności podjęcia szerszejwspółpracy ze środowiskami akademickimi. W Strategii Bezpieczeń­ stwa autorzywszczególny sposób podkreślili znaczenieinnowacji,nowych technolo­

gii umożliwiających sprawne komunikowanie między poszczególnymi podmiotami

odpowiedzialnymi za zapewnienie bezpieczeństwa na poziomie centralnym i lokal­

nym.Technologie komputerowe usprawniają bowiem przepływ oraz gromadzenie in­

formacji przez co pozostają narażone na wszelkiego rodzaju ataki specjalistów. Koniecznym staje się więcstworzeniesystemubezpieczeństwakomunikowania,który

zapewniałby ochronę danych, jak i ich wymiany (Chen, Gong, 2012, s. 3). Strategia

Bezpieczeństwa Wewnętrznego Unii Europejskiej jest dokumentem zawierającym kompleksowepodejście do kwestii bezpieczeństwa zwracającym równocześnie uwagę

najego nowe obszaryi wymiary. Pozostaj e onjednak na pewnym poziomie ogólności, stając się jedynie swoistymdrogowskazem dla państw członkowskich w jakim kierun­ ku winny one dostosowywać swojewewnętrzne regulacje,nie wyposażając ich jednak

wżadne konkretne instrumentydziałania.

Zakończenie

Odpowiadając na pytania sformułowane wewprowadzeniu do artykułu wartopod­ kreślić, iżomawiane dokumenty wróżnysposób traktują o istocie współczesnych za­ grożeń dla Unii Europejskiej. Strategia bezpieczeństwa wewnętrznego z 2010 roku

stanowikompleksowe podejście, stanowiąc odpowiedź nawspółczesnewyzwania bezpieczeństwa. Porównując strategie z 2003 i2010 roku zauważalna jest ewolucja myślenia o bezpieczeństwie charakteryzująca się zwróceniemuwaginajego wielowy­

miarowość. Unia Europejska dokonała reorientacji swojej polityki bezpieczeństwa z wymiaru zewnętrznego w kierunku akcentowania bezpieczeństwa wewnętrznego,

jego nowychobszarów. Obie Strategie natomiast pozostają jednak na pewnympozio­

mie ogólności, stając się jedynieswoistym drogowskazem dlapaństwczłonkowskich wjakim kierunku winny one dostosowywać swoje wewnętrzne regulacje,nie wyposa­

żając ichjednakwżadne konkretneinstrumenty działania. Omawiane w niniejszym artykule Strategie Bezpieczeństwa stanowią doskonały fundament, bazujący naosiąg­

nięciach badaczy reprezentujących europejskie szkoły badańnad bezpieczeństwem, tworzenia śmielszych projektów mających nacelu wzrost poczucia bezpieczeństwa obywateli Unii Europejskiej. Odpowiedź na pytaniedotyczące skuteczności ochrony

obywateli przed potencjalnym zagrożeniem jest, z całą pewnością,najbardziej proble­

matyczne. Obie Strategie nie stanowiąbowiem swoistego panaceum na rozwiązanie wszelkich problemów oraz minimalizacjęprzyszłych zagrożeń. Ważność analizowa­

nychdokumentówpolega na tym, iż zdefiniowały oneszanse, zagrożeniai przyszłe kierunki działaniaUnii Europejskiej wpolityce bezpieczeństwa.Unia Europejska ba­

zując nazawartych w strategiachwytycznych staje się liczącym graczem w tworzeniu bezpieczniejszego świata. Dokonanie identyfikacji nowegorodzaju zagrożeń dla Eu­ ropy, podkreślenie roli współpracy z innymi państwami oraz organizacjamimiędzyna­ rodowymi i regionalnymi przyczyniają się do poprawy skuteczności prowadzonej współpracy. Nie należy zapominać także o istotnym elemencie Wspólnej PolitykiBez­

pieczeństwa i Obrony,jakimjest, zaznaczona w obu strategiach, rola systemów wczes­ nego ostrzegania, która obejmuje takżereagowanie kryzysowe.

Bibliografia

AleksandrowiczT.(2011),Bezpieczeństwo w Unii Europejskiej, Difin, Warszawa. Booth K. (2007), Theory of World Security, CambridgeUniversity Press,Cambridge. Chen L., Gong G. (2012), Communication System Security, CRC Press,Boca Raton.

Czaputowicz J. (2012), Bezpieczeństwo międzynarodowe. Współczesne koncepcje, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Współczesne bezpieczeństwo(2002), (red.( W. Fehler, Adam Marszałek, Toruń.

Floyd R. (2010), Security andtheEnvironment.SecuritisationTheory and US EnvironmentalPolicy,

CambridgeUniversity Press, Cambridge.

Program Sztokholmski-implikacjei wyzwaniadlaUnii Europejskiej i Polski (2010), (red.) A. Grusz-czak,Centrum Europejskie Natolin, Warszawa.

Hansen L., Nissenbaum H. (2009),Digital Disaster, Cyber Security and the CopenhagenSchool,„In­ ternational Studies Quarterly”, Vol. 53.

Hyde Price A. (2001), „ Beware thejabberwockl”: Security Studies inTwenty-First Century, w: Euro­

pe ’s NewSecurity Challenges, (red.) H. Gartner,A. Hyde-Price, E. Reiter, Lynne RiennerPu­ blishers, London.

Kaczmarski M. (2010), Bezpieczeństwo energetyczne Unii Europejskiej, Wydawnictwa Akademickie iProfesjonalne,Warszawa.

KienzleB. (2013),A European contribution tonon-proliferation?The EUWMD Strategyat ten, „In­

ternationalAffairs”. Vol. 89.

MadejM. (2007), Zagrożenia asymetryczne bezpieczeństwa państw obszaru transatlantyckiego, Pol­ ski InstytutSpraw Międzynarodowych, Warszawa.

Malendowski W. (1998),Polityka bezpieczeństwa RP. Uwarunkowania - strategia -kierunki dzia­

łania, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Nauk Politycznych i Dziennikarstwa, Poznań. Olszewski R. (2005),Bezpieczeństwo współczesnego świata, Adam Marszałek, Toruń.

Paulauskas K.(2007), The Security Studies: the Status Quo and the Trends, „Lithuanian AnnualStra­ tegic Review”.

Peoples C., Vaughan-Williams N. (2010), Critical Security Studies. An introduction, Routledge, New York.

Program NarodówZjednoczonych ds.Rozwoju (1994), RaportoRozwoju Społecznym, Nowy Jork. Rada Europejska (2003), EuropejskaStrategia Bezpieczeństwa. Bezpieczna Europa w lepszym świę­

cie, Bruksela.

Rada Europejska (2010a),Program sztokholmski - Otwarta i bezpieczna Europa dla dobrai ochrony

obywateli,Bruksela.

Rada Europejska (201Ob), Strategia Bezpieczeństwa Wewnętrznego Unii Europejskiej. Dążąc do eu­

ropejskiego modelu bezpieczeństwa, Bruksela.

Rada Europejska(2008), Reporton the Implementation ofthe European Security Strategy- Providing Security in ChangingWorld, Brussels.

Risley A. (2008), Putting People First: Globalization and Human Security, „International Studies Review”, Vol. 10, No. 3.

Sokov I. (2012), HumanSecurity asthe UniversalValue,„The Journal of Human Security”, Vol.8, No. 1.

ZiębaR. (2007), Wspólna PolitykaZagraniczna i Bezpieczeństwa UniiEuropejskiej, Wydawnictwa Akademickiei Profesjonalne, Warszawa.

Streszczenie

Przedmiotem prezentowanego artykułu jest problematyka wielowymiarowości zagrożeń w strategiach bezpieczeństwaUnii Europejskiej. Celem niniejszego artykułu jest ukazanie, w jaki sposób analizowanedokumenty, Europejska Strategia Bezpieczeństwa przyjęta wgrud­ niu 2003r. i Strategia Bezpieczeństwa Wewnętrznego Unii Europejskiej z 2010 roku, opisują

i regulują problematykę współczesnego bezpieczeństwa wobeczagrożeń iwyzwań XXI wieku. Zadaniem autora artykułubyłoznalezienie odpowiedzi nanastępujące pytania badawcze: w ja­ kim stopniu wymienione dokumenty charakteryzują współczesne zagrożenia? Na ileanalizowa­ ne strategie uwzględniajątzw. bezpieczeństwo jednostki? Czy proponowane w strategiach rozwiązania gwarantują skuteczną ochronęobywateli UEprzed zagrożeniami?

Summary

The issue of multidimensional threats in the European Union’s security strategies

The topic of thispaper concerns the issueof the multidimensional threats faced by the EU’s security strategies.Its purpose is to present how the documents analyzed here,namely the Euro­ peanSecurity Strategyadopted in December2003 and theEU Internal Security Strategy from 2010, describe andregulate the issueof contemporarysecurity given the challenges and threats of the 21st century. Thepurpose ofthe author isto answer thefollowing researchquestions: To what extent do the above-named documents characterize contemporary threats? To what degree do the strategies take into accountso-called individual security? Do the solutionssuggested in these strategiesguarantee the efficient protection of EUcitizens from threats?