M.S Poapratensis wpocz¹tkowymetapieichrozwoju Zró¿nicowaniecechmorfologicznychorazplonumasynadziemnejwybranychekotypówpodlaskich

(1)

Zró¿nicowanie cech morfologicznych oraz plonu masy nadziemnej wybranych ekotypów podlaskich Poa pratensis w pocz¹tkowym etapie ich rozwoju

M. S

ZENEJKO

Katedra Ekologii i Ochrony Œrodowiska, Wydzia³ Nauk Przyrodniczych, Uniwersytet Szczeciñski

Differentiation of morphological traits and above-ground mass yield ofPoa pratensis ecotypes from Podlasie Province

in the initial stage of their development

Abstract. This paper presents results of examinations carried out in 2006–2007 which aimed at performing initial differentiation of 11 Kentucky bluegrass (Poa pratensis L.) in respect of selected morphological traits and above-ground mass yield quantity. Measurements were carried out in the presence of two standard varieties, i.e. a lawn variety Alicia and a fodder form Skrzeszowicka. The examined population of smooth Kentucky blue-grass ecotypes proved to be relatively uniform in respect of most analysed morphological traits and green and dry matter yield quantity. Among them, object pod02 426 deserves special attention as being characterised by the best uniformity of analysed parameters and attaining higher values in relation to such traits as Lpw, Ll, Szbl and A as well as plant productivity, favourable for meadow use. Thousand seed weight did not significantly affect the value of most analysed traits, except green matter yield (r = – 0,714) and leaf blade mass (r = – 0,581). However, it was observed that forms developing longer vegetative shoots and leaf blades with larger assimilation area during 4 examination months were also characterised by higher yield of green and dry matter.

K e y w o r d s: Poa pratensis, ecotypes, cultivars, morphological traits, green matter, dry matter

1. Wstêp

Rodzina Poaceae stanowi stosunkowo m³od¹, pod wzglêdem filogenetycznym, grupê roœlin, co niektórzy autorzy wi¹¿¹ ze znaczn¹ zmiennoœci¹ ich cech i w³aœciwoœci (KOZ£OWSKI, 1997). W Polsce jest ona reprezentowana przez oko³o 200, wed³ug FAL- KOWSKIEGO(1982) do oko³o 300 gatunków (FREY, 2002; 2007), z czego ponad 20 mo¿e byæ uprawianych. Obecnie na liœcie krajowego rejestru odmian COBORU znajduj¹ siê odmiany 17 gatunków traw, w wiêkszoœci reprodukowane w naszym kraju (ARSENIUK

£¹karstwo w Polsce (Grassland Science in Poland), 13, 167-181

(2)

i MARTYNIAK, 2005; LISTA ODMIAN ROŒLIN ROLNICZYCH, 2009). Przy kreowaniu nowych form priorytetow¹ spraw¹ jest zapewnienie odpowiedniej jakoœci i zmiennoœci genetycznej materia³u wyjœciowego, który bêdzie Ÿród³em nowych, korzystnych genów.

Tworz¹ go ró¿ne formy roœlinne, zarówno rody, linie, jaki i ekotypy wyró¿niaj¹ce siê po¿¹danymi przez hodowców w³aœciwoœciami oraz na tyle korzystnym t³em genetycz- nym, i¿ mog¹ byæ bezpoœrednio poddawane selekcji, b¹dŸ te¿ wykorzystywane do krzy-

¿owañ (ARSENIUK, 2001). Jak podkreœlaj¹ GOLIÑSKI i WALEROWSKA(2007), warun- kiem uznania okreœlonej populacji roœlin za odmianê hodowlan¹ jest obok odrêbnoœci cech, znaczne ich wyrównanie i trwa³oœæ. Dlatego poddaje siê je wczeœniejszym bada- niom (OWT), w porównaniu do okreœlonego wzorca, tj. oficjalnie zarejestrowanej odmiany hodowlanej (PILARCZYKi MUCHA, 2003). Nale¿y podkreœliæ, i¿ w zale¿noœci od kierunku u¿ytkowania przysz³ych odmian: gazonowego lub pastewnego, stosowane s¹ ró¿ne kryteria oceny i odmienne preferencje odnoœnie po¿¹danych cech morfologicznych i biologicznych. I tak trawy gazonowe powinny charakteryzowaæ siê powolnym wzrostem, niewielk¹ wysokoœci¹ roœlin oraz delikatnymi i w¹skimi liœæmi, podczas gdy odmiany pastewne bujnym, szybkim wzrostem, dobrym plonowaniem oraz du¿¹ powierzchni¹ asymilacyjn¹ blaszek liœciowych. W obu specjalizacjach hodowlanych wa¿ne jest obfite ulistnienie i rozkrzewienie roœlin oraz du¿y plon nasion (TARKOWSKI, 1999; ¯Y£KAi PROÑCZUK, 1998; MARTYNIAK, 2003).

Celem prezentowanej pracy by³o dokonanie wstêpnego zró¿nicowania 11 ekotypów wiechliny ³¹kowej (Poa pratensis L.), pod wzglêdem wybranych cech morfologicznych oraz wielkoœci plonu masy nadziemnej, na etapie pocz¹tkowego ich rozwoju. Jednocze- œnie podjêto próbê wytypowania, w odniesieniu do odmian wzorcowych: Alicji i Skrze- szowickiej, form o cechach najkorzystniejszych dla u¿ytkowania trawnikowego i pastewnego.

2. Materia³ i metody

W pracy przedstawiono wyniki badañ prowadzonych w 2006 i pierwszej po³owie 2007 r. w Katedrze Ekologii i Ochrony Œrodowiska Uniwersytetu Szczeciñskiego.

Objêto nimi 13 form Poa pratensis, w tym: 11 ekotypów, pochodz¹cych z województwa podlaskiego oraz 2 odmiany wzorcowe o ró¿nych kierunkach u¿ytkowania, tj. gazonow¹ (Alicia) oraz formê pastewn¹ (Skrzeszowicka). Nasiona wykorzystane do badañ pocho- dzi³y z kolekcji Ogrodu Botanicznego IHAR w Bydgoszczy, ze zbiorów: 2003 r.

(odmiany) i 2005 r. (ekotypy).

Oceny morfologicznej dokonano w oparciu o doœwiadczenie wazonowe, w okresie wiosenno-letnim, tj. od kwietnia do lipca 2006 r. 6 tygodniowe siewki badanych obiek- tów wiechliny ³¹kowej, skie³kowane wczeœniej na sterylnych szalkach Petriego, przepi- kowano po 10 do wazonów odp³ywowych o powierzchni 200 cm². Dla ka¿dego obiektu zastosowano 3 powtórzenia. £¹cznie do badañ wykorzystano 39 wazonów. Wype³niono je mieszanin¹ uniwersalnej ziemi ogrodowej i pod³o¿a pod trawniki, zawieraj¹cego kompozycje torfów wysokich zapewniaj¹cych prawid³owy wzrost i rozwój traw, w stosunku wagowym 1:1.

© PT£, £¹karstwo w Polsce, 13, 2010

168

M. Szenejko

(3)

Pocz¹wszy od kwietnia 2006 r. w odstêpach ok. 2-tygodniowych, wykonywano pomiary biometryczne. Œcinano po jednej roœlinie z ka¿dego wazonu, nastêpnie fotogra- fowano j¹, a uzyskane w ten sposób zdjêcia poddawano obróbce graficznej, przy pomocy programu Image J (wersja 1,38 x). Pozwoli³o to na okreœlenie œrednich wartoœci wybranych cech morfologicznych, w tym: wysokoœci roœliny (WYS), liczby (Lpw) i d³ugoœci pêdów wegetatywnych (D£pw), liczby liœci (Ll) na roœlinie oraz d³ugoœci (D£bl), szerokoœci (SZbl) i powierzchni asymilacyjnej blaszek liœciowych (A).

W celu okreœlenia: plonu zielonej (Pzm) i suchej masy (Psm), badanych form Poa pratensis, œciête wczeœniej roœliny wa¿ono, a nastêpnie suszono w cieplarce, w tempera- turze 55 °C. Po tygodniu, ponownie je wa¿ono, co umo¿liwi³o okreœlenie zawartoœci suchej masy w czêœciach nadziemnych roœlin (g i % s.m /roœlinê) oraz jej rozk³ad pomiê- dzy pêdami wegetatywnymi (Ppw) a blaszkami liœciowymi (Pbl). £¹cznie, przebadano 312 roœlin (po 3 roœliny dla ka¿dej z 13 form w ci¹gu 8 tygodni badañ). Przez ca³y okres trwania doœwiadczenia dbano o odpowiedni¹ wilgotnoœæ pod³o¿y, tj. na poziomie 60–70%, a w pierwszym miesi¹cu badañ, raz w tygodniu zastosowano nawo¿enie dolistne roœlin NPK 30:10:10% z mieszanin¹ mikroelementów.

Ponadto, w pierwej po³owie 2007 r. dokonano oceny materia³u nasiennego badanych obiektów wiechliny ³¹kowej, okreœlaj¹c masê tysi¹ca nasion (MTN) i zbadano jej wp³yw na pozosta³e analizowane cechy. WskaŸnik MTN ustalono na podstawie masy 800 sztuk ziarniaków, zgodnie z zaleceniami ISTA (1999). Dla ka¿dej z 13 form zastosowano 3 po- wtórzenia (3 × 800 ziarniaków/obiekt).

Uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej, stosuj¹c programy: Microsoft Office Excel 2003 i STATISTICA 8.0. Obliczono, m.in.: wspó³czynniki zmiennoœci (CV) i korelacji (r; p < 0,05) oraz najmniejsz¹ istotn¹ ró¿nicê (NIR0,05; Test HSD Tukeya). Dla badanych obiektów sporz¹dzono równie¿ dendrogram œrednich wartoœci badanych cech, wykorzystuj¹c metodê prostych po³¹czeñ.

3. Wyniki i dyskusja

Poa pratensis to gatunek o szerokim spektrum geograficznym i znacznych mo¿liwo- œciach u¿ytkowych. Ze wzglêdu na wysok¹ jakoœæ plonu i walory smakowe jest sk³adni- kiem prawie ka¿dej mieszanki pastwiskowej oraz stanowi wa¿ny komponent podszyw- kowy runi (DOMAÑSKI i STUCZYÑSKA, 2009). Pe³ni równie¿ istotn¹ funkcjê pozapaszow¹. Mo¿e byæ wykorzystywany jako roœlina darniotwórcza trudnych stano- wisk, w tym: nieu¿ytków poprzemys³owych i poeksploatacyjnych, nasypów oraz wa³ów przeciwpowodziowych (CZY¯iWSP., 2001; ROGALSKIiWSP., 2001 a, b; SZENEJKO, 2009 a). W Polsce jest znany przede wszystkim jako trawa gazonowa.Warto podkreœliæ, i¿

w przypadku wiechliny ³¹kowej wiêkszoœæ odmian, zarówno pastewnych, jak i trawni- kowych, wywodzi siê z ekotypów, w które ten gatunek obfituje (VAN DIJK, 1971;

KASZUBAi OSTROWSKA, 1994; MARTYNIAK, 2003; SZENEJKO, 2009 b).

© PT£, Grassland Science in Poland, 13, 2010

Zró¿nicowanie cech morfologicznych oraz plonu masy nadziemnej wybranych ekotypów...

169

(4)

3.1. Charakterystyka morfologiczna

Przy wyborze odpowiedniego materia³u wyjœciowego do kreowania nowych odmian traw zwraca siê uwagê na cechy morfologiczne. Prócz wysokoœci i dobrego rozkrzewienia roœlin, znaczenie ma ich ulistnienie i odpowiedni¹ wielkoœæ blaszek liœciowych (FALKOWSKIiWSP., 1997).

Wartoœci badanych cech morfologicznych 11 ekotypów wiechliny ³¹kowej z ca³ego okresu badañ porównano do wartoœci przyjêtych wzorców (tab. 1). Wyniki pokazuj¹, i¿

badana populacja form z Podlasia by³a stosunkowo wyrównana a poszczególne ekotypy nie ró¿ni³y siê istotnie pod wzglêdem wiêkszoœci analizowanych cech, z wyj¹tkiem masy tysi¹ca nasion oraz szerokoœci blaszki liœciowej. Jak podaj¹ liczni autorzy (BEAN, 1972; KOZ£OWSKIi GOLIÑSKI, 1993; FALKOWSKIiWSP., 1997; MARTYNIAKi ¯Y£KA, 1997; MARTYNIAK, 2003; SZENEJKO, 2007; SZENEJKOi MAJTKOWSKI, 2008) cechy te s¹ wysoce odziedziczalne i specyficzne gatunkowo. Warto podkreœliæ, ¿e masa tysi¹ca nasion oraz szerokoœæ blaszki liœciowej okaza³y siê cechami najbardziej stabilnymi o czym œwiadcz¹ niskie wartoœci wspó³czynnika zmiennoœci, wyliczonego dla ca³ej populacji badanych obiektów. Znaczne wyrównanie pierwszej cechy potwierdzaj¹ wyniki innych prac, udokumentowane równie¿ niskimi wartoœciami wspó³czynnika zmiennoœci, mieszcz¹cymi siê w zakresie od 3,0% (SZENEJKO, 2009a) do 10% (MARTY- NIAKi ¯Y£KA, 1997).

W badanym materiale znalaz³y siê ekotypy o wiêkszych wartoœciach wybranych cech morfologicznych w stosunku do wzorców, a zw³aszcza odmiany Eska 46. Przyk³a- dem s¹ ekotypy pod02 267 i pod02 148, które uzyska³y korzystniejsze wartoœci cech ulistnienia i rozkrzewienia roœlin, jednak¿e cechowa³y siê znacznie mniejsz¹ stabilno- œci¹ tych cech (tab. 1). Wœród ekotypów najwiêkszym wyrównaniem morfologicznym wyró¿nia³ siê pod02 426, którego roœliny pod wzglêdem œrednich wartoœci: wysokoœci roœlin, d³ugoœci pêdów wegetatywnych i blaszki liœciowej by³y podobne do roœlin odmiany pastewnej, zaœ w zakresie pozosta³ych cech uzyskiwa³y istotnie wy¿sze warto- œci.

Wybrane do badañ odmiany wzorcowe ró¿ni³y siê istotnie miêdzy sob¹ pod wzglê- dem wiêkszoœci analizowanych cech morfologicznych, co mo¿na t³umaczyæ ró¿nymi kierunkami ich u¿ytkowania. I tak Alicia wykszta³ca³a ni¿sze roœliny o krótkich, lecz szerokich blaszkach liœciowych i niewielkiej d³ugoœci pêdów wegetatywnych (tab. 1).

WyraŸnie wiêksza wartoœæ szerokoœci blaszki liœciowej jej roœlin mo¿e wydawaæ siê zaskakuj¹ca, gdy¿ formy szerokolistne stanowi¹ zwykle materia³ wyjœciowy w hodowli traw pastewnych, podczas gdy z ekotypów w¹skolistnych kreuje siê odmiany gazonowe (DOMAÑSKIi STUCZYÑSKA, 2009). W œwietle tych informacji Alicia jawi siê jako niety- powa odmiana hodowlana, gdy¿ zosta³a wyprowadzona z formy szerokolistnej (var. lati- folia). Ró¿nice pomiêdzy wzorcami dotyczy³y równie¿ masy ich ziarniaków. Odmiana gazonowa Alicia wykszta³ca³a wyraŸnie l¿ejsze nasiona w porównaniu do Eska 46.

Potwierdzaj¹ to wyniki SZENEJKO(2007). Autorka w swojej pracy charakteryzuje tak¿e proces kie³kowania nasion wiechliny ³¹kowej, w tym: energii (12,7% dla Alicia i 18,7%

dla Eska 46) oraz zdolnoœci kie³kowania ziarniaków (61,3% dla Alicia i 72,7% dla Eska

170

M. Szenejko

(5)

Tabela1.Zró¿nicowaniewartoœcicechodmianiekotypówPoapratensis(œredniez4miesiêcybadañ) Table1.DifferentiationvaluestraitsofcultivarsandecotypesPoapratensis(meansof4examinationmonths) Wyszczególnienie SpecificationMTNCVWYSCV LpwCVD³pwCV LlCVD£blCVSZblCVACV (g)(%)(cm)(%)(%)(cm)(%)(%)(cm)(%)(cm)(%)(cm2)(%) Odmiany–Cultivars0,38331,518,79,43,310,64,621,113,417,214,09,80,2310,82,216,2 Alicia30,3413*1,715,1*8,23,021,24,0*23,211,8*21,611,2*10,50,2711,82,1*20,0 Eska460,4253*1,222,210,73,50,05,319,114,912,916,99,10,20*9,82,3*12,3 Ekotypy–Ecotypes0,24974,922,314,63,715,55,614,415,217,216,715,80,2511,903,324,3 pod020240,2227*2,722,030,93,034,26,3*30,59,8*39,715,734,10,21*24,05,1*47,4 pod020930,1963*12,322,215,03,420,86,1*20,814,525,717,119,10,30*11,83,026,1 pod021480,26535,119,4*13,35,1*14,85,36,019,4*14,814,0*14,20,27*10,32,826,0 pod021720,3613*6,921,312,53,620,05,612,117,322,115,714,00,23*7,12,920,4 pod022150,29000,723,49,83,515,75,613,213,012,917,815,60,27*7,83,520,1 pod022310,1740*2,120,39,23,610,34,7*9,715,310,515,612,00,20*12,92,2*14,5 pod022530,1523*9,127,2*14,93,923,95,825,114,615,121,4*12,00,28*11,04,2*27,0 pod022670,3093*1,421,216,94,113,06,0*11,221,0*15,815,219,10,22*14,12,634,7 pod022930,27874,623,412,42,8*10,15,415,011,0*11,818,012,50,2410,03,017,0 pod023170,3073*1,421,916,43,15,15,57,612,516,916,412,00,27*17,83,222,9 pod024260,1900*7,922,79,04,42,75,67,018,6*3,517,19,60,29*3,83,7*10,8 Œrednia–Mean0,27034,421,713,83,614,85,515,414,917,216,314,90,2511,73,123,0 NIR0,05–LSD0.050,0224–4,3–1,2–0,9–6,1–3,5–0,04–0,9– Objaœnieniasymboli:MTN–masatysi¹canasion;WYS–wysokoœæroœliny;Lpw–liczbapêdówwegetatywnych;D£pw–d³ugoœæpêduwege- tatywnego;Ll–liczbaliœci;D£bl–d³ugoœæblaszkiliœciowej;SZbl–szerokoœæblaszkiliœciowej;A–powierzchniablaszkiliœciowej;CV– wspó³czynnikzmiennoœci;*–istotnieró¿ne(á=0,05) Explanationsofsymbols:MTN–thousandseedsweight;WYS–plantheight;Lpw–numberofvegetativeshoots;D£pw–lengthofvegetativeshoot;Ll–numberofleafs;D£bl–leafbladelength;Ll–numberofleafs;SZbl–leafbladewidth;A–leafbladearea;CV–variationcoefficient;*–significantlydifferent(á=0.05)

(6)

46). Jednak¿e pod wzglêdem wartoœci tych cech nie odnotowuje istotnie statystycznych ró¿nic pomiêdzy odmianami wzorcowymi.

Porównuj¹c œrednie wartoœci analizowanych cech morfologicznych zauwa¿ono, i¿

roœliny badanych ekotypów by³y œrednio o ok. 5,0 cm wy¿sze, lepiej ulistnione i rozkrzewione w porównaniu do odmian a ponadto charakteryzowa³y siê d³u¿szymi blaszkami liœciowymi o znacznej powierzchni asymilacyjnej i wykszta³ca³y wyraŸnie l¿ejsze ziarniaki (tab. 2). Jednak¿e istotne statystycznie ró¿nice potwierdzono jedynie dla masy ich nasion.

Zastosowane odmiany wzorcowe Poa pratensis charakteryzowa³y siê wiêkszym wyrównaniem analizowanych cech, z wyj¹tkiem œredniej d³ugoœci pêdu wegetatywnego (tab. 2). W porównaniu z nimi roœliny ekotypów wykazywa³y wiêksz¹ zmiennoœæ cech:

wysokoœci, liczby pêdów wegetatywnych oraz powierzchni asymilacyjnej blaszek liœ- ciowych. Œrednia wartoœæ tej ostatniej cechy zosta³a oceniona na poziomie 3,3 cm², podobnie jak podaj¹ KOZ£OWSKIi GOLIÑSKI (1993) oraz KOZ£OWSKI i WSP. (2003).

Zakres jej zmiennoœci mieœci³ siê zaœ w szerokim przedziale od 2,2 cm²dla pod02 231 do 5,1 cm² dla ekotypu pod02 024. Warto podkreœliæ, i¿ uzyskane wartoœci powierzchni

172

M. Szenejko

Tabela 2. Œrednie wartoœci i zakres zmiennoœæ badanych cech odmian i ekotypów Poa pratensis (œrednie z 4 miesiêcy badañ)

Table 2. Mean values and variability range for the examined traits of cultivars and ecotypes Poa pratensis (means of 4 examination months)

Badana cecha Investigated trait

Odmiany Cultivars Ekotypy Ecotypes

Œrednia Mean

Min.

Maks.

Max.

CV (%)

Masa tysi¹ca nasion (g) Thousand seeds weight (g)

O E

0,3833*

0,2497*

0,3413 0,174

0,4253 0,3613

1,5 4,9 Wysokoœæ roœliny (cm)

Plant heigth (cm)

O E

18,7 22,3

15,1 19,4

22,2 27,2

9,4 14,6 Liczba pêdów wegetatyw-

nych/roœlinê

Number of vegetative shoots /plant

O E

3,3 3,7

3,0 2,8

3,5 5,1

10,6 15,5

D³ugoœæ pêdu wegetatywnego (cm) Length of vegetative shoot (cm)

O E

4,6 5,6

4,0 4,7

5,3 6,3

21,1 14,4 Liczba liœci/roœlinê

Number of leafs/plant

O E

13,4 15,2

11,8 11,0

14,9 21,0

17,2 17,2 D³ugoœæ blaszki liœciowej (cm)

Leaf blade length (cm)

O E

14,0 16,7

11,2 14,0

16,9 21,4

9,8 15,8 Szerokoœæ blaszki liœciowej (cm)

Leaf blade width (cm)

O E

0,23 0,25

0,20 0,20

0,27 0,30

10,8 11,9 Powierzchnia blaszki liœciowej (cm²)

Leaf blade area (cm²)

O E

2,2 3,3

2,1 2,2

2,3 5,1

16,2 24,3

Objaœnienia symboli: O – odmiany; E – ekotypy; CV – wspó³czynnik zmiennoœci; * – istotnie ró¿ne (á = 0,05)

Explanations of symbols: O – cultivars; E – ecotypes; CV – variation coefficient; * – significantly different (á = 0.05)

(7)

asymilacyjnej blaszek liœciowych s¹ wynikiem uœrednienia pomiarów z ca³ego okresu badañ i nie ogranicza³y siê jedynie do pomiaru jednego liœcia na pêdzie wegetatywnym, tak jak w pracy KOZ£OWSKIEGOi GOLIÑSKIEGO(1993). Pomimo ró¿nic, dotycz¹cych metodyki badañ, uzyskali oni zbli¿one wartoœci cechy, a na tle innych badanych gatun- ków traw, jak: Phalaris arudinacea (78,3 cm²), czy Lolium multiflorum (46,2 cm²), potwierdzili ogólnie ma³¹ wartoœæ powierzchni blaszek liœciowych wiechlin: 2,7 cm²dla Poa annua i 6,3 cm²dla Poa pratensis.

3.2. Plon masy nadziemnej

Badane ekotypy Poa pratensis scharakteryzowano pod wzglêdem plonu masy nad- ziemnej roœlin oraz zawartoœci suchej masy (tab. 3). Podobnie jak w przypadku oceny morfologicznej, uzyskane wyniki ekotypów porównano do dwóch ró¿nych odmian wzorcowych. Jak podaj¹ DOMAÑSKI i STUCZYÑSKA (2009), ró¿nice w plonowaniu pomiêdzy odmianami uprawnymi wiechliny szerokolistnej w trzech pierwszych latach ich u¿ytkowania s¹ nieznaczne i w mieszcz¹ siê w przedziale od 3,0% (Eska 46 i Harfa) do 8,0% (Skiz i Eska 46). W niniejszej pracy ró¿nice w zawartoœci suchej masy pomiê- dzy odmianami wzorcowymi (Eska 46 i Alicia) kszta³towa³y siê na poziomie 7,0%. Oce- niany materia³ roœlinny Poa pratensis wyró¿nia³ siê, podobnie jak w publikacji KOZ£OWSKIEGOiWSP. (2003) wysok¹ zawartoœci¹ suchej masy ekotypów 26,7%. Cecha ta jest szczególnie wa¿na w pastwiskowym ¿ywieniu zwierz¹t (PREŒ,1977). Od niej zale¿y iloœæ pobieranej paszy w codziennej dawce ¿ywieniowej a to decyduje o pokryciu zapotrzebowania zwierz¹t na sk³adniki pokarmowe.

Analizuj¹c wyniki mo¿na stwierdziæ, i¿ badana populacja ekotypów Poa pratensis by³a w niewielkim stopniu zró¿nicowana pod wzglêdem wielkoœci plon masy nadziemnej (tab. 3). Najwiêksze ró¿nice, statystycznie istotnie dotyczy³y masy pêdów wegetatywnych. Istotnie najwiêkszymi plonami wyró¿nia³y siê ekotypy pod02 024 i pod02 426, dla którego uzyskano ni¿sze wartoœci wspó³czynnika zmiennoœci.

Oceniaj¹c strukturê masy nadziemnej nie zaobserwowano istotnych ró¿nic pomiêdzy ekotypami a odmianami wzorcowymi. I tak procentowy stosunek masy pêdów wegetatywnych do blaszek liœciowych wynosi³ odpowiednio od 22% do 78%, a zakres zmien- noœci tych cech przedstawiono w tabeli 4.

Bior¹c pod uwagê œrednie wartoœci 8 cech morfologicznych oraz wybranych elemen- tów wielkoœci plonu masy nadziemnej (Pmz, Psm, Ppw i Pbl) sporz¹dzono dendrogram, wykorzystuj¹c metodê prostych po³¹czeñ (najbli¿szego s¹siedztwa). Technika ta pozwoli³a na pogrupowanie wszystkich 13 form wiechliny ³¹kowej, na podstawie naj- wiêkszego podobieñstwa lub najmniejszej odleg³oœci miêdzy dwoma pojedynczymi obiektami w grupach, tzw. najbli¿szymi s¹siadami (ryc. 1). Obiekty Poa pratenis zosta³y podzielone na 3 grupy g³ówne, z których trzecia wyraŸnie ró¿ni³a siê od pozosta³ych.

W pierwszej wyró¿niono 2 podgrupy, do których przydzielono 5 form, ³¹cznie z odmian¹ pastewn¹. Spoœród nich najbardziej zbli¿one, pod wzglêdem wartoœci analizowanych cech morfologicznych oraz masy pêdów wegetatywnych by³y ekotypy:

pod02 215 i pod02 317.

173

(8)

Tabela3.PlonmasynadziemnejorazzawartoœæsuchejmasyekotypówiodmianwzorcowychPoapratensis(œredniez4miesiêcy) Table3.Above-groundmassyieldanddrymattercontentintheplantecotypesandstandardvarietiesofPoapratensis(meansof4examination months) Odmiany/Ekotypy Cultivars/Ecotypes PmzPsmPpwPbl g/roœlinê g/plantCV (%)

s.m.g /roœlinê DM g/plant

%CV (%)

%CV (%) Odmiany–Cultivars0,76017,60,19226,128,20,04322,419,60,14977,618,4 Alicia0,91920,30,20522,327,10,04622,413,70,15977,621,8 Eska460,600*14,90,179*29,929,30,039*21,815,60,140*78,215,0 Ekotypy–Ecotypes1,10821,30,29226,722,60,06522,325,00,22777,722,2 pod020241,302*16,70,380*29,216,60,102*26,816,60,27873,216,6 pod020931,18733,00,325*27,337,40,079*24,328,90,24675,735,9 pod021481,02020,10,29528,920,80,07224,434,30,22375,621,9 pod021721,15240,00,30926,832,20,07022,725,30,23977,333,7 pod022150,9397,70,27729,513,60,05820,941,00,21979,14,1 pod022310,91823,90,19821,631,50,035*17,728,80,16382,329,3 pod022531,670*24,60,31418,831,40,05216,627,80,26283,424,5 pod022670,92019,60,26829,129,10,06223,131,20,20676,916,8 pod022930,79626,00,21326,821,70,038*17,813,70,17582,230,3 pod023170,91412,00,25728,15,30,06123,717,40,19676,320,5 pod024261,372*10,20,373*27,18,80,082*22,09,70,291*78,010,5 Œrednia–Mean1,05520,70,27626,223,40,06122,124,20,21577,921,6 NIR0,05–LSD0,050,478–0,159––0,034––0,127–– Objaœnieniasymboli:Pmz–plonzielonejmasy;Psm–plonsuchejmasy;Ppw–masapêdówwegetatywnych;Pbl–masablaszekliœciowych; CV–wspó³czynnikzmiennoœci;*–istotneró¿ne(a=0,05) Explanationsofsymbols:Pmz–yieldofgreenmatter;Psm–yieldofdrymatter;Ppw–vegetativeshootsmass;Pbl–leafbladesmass;CV– variationcoefficient;*–significantlydifferent(a=0.05)

(9)

W drugim skupieniu prócz Alicji znalaz³y siê cztery ekotypy, w tym pod02 426, charakteryzuj¹cy siê najlepsz¹ produkcyjnoœci¹ roœlin oraz wysok¹ wartoœci¹ i znacznym wyrównaniem cech morfologicznych. Do trzeciej, oddzielnej grupy przypisano zaœ dwa ekotypy (pod02 148 i pod02 267), które wykszta³ca³y roœliny o bogatym ulistnieniu i znacznej zdolnoœci krzewienia. WyraŸnie odstaj¹cym obiektem okaza³ siê ekotyp pod02 024, który w porównaniu do pozosta³ych ekotypów i odmian wyró¿nia³ siê istotnie d³u¿szymi pêdami wegetatywnymi, jednak¿e najs³abiej ulistnionymi.

3.3. Wspó³zale¿noœæ badanych cech

W pracy obliczono wspó³zale¿noœæ pomiêdzy œrednimi wartoœciami wszystkich badanych cech, charakteryzuj¹cych wybrane ekotypy Poa pratensis (tab. 5). Uwzglêd- niono, min. masê ich nasion, która nie wp³ynê³a znacz¹co na wiêkszoœæ analizowanych parametrów, z wyj¹tkiem plonu zielonej masy oraz masy blaszek liœciowych (s.m.

g/roœlinê). Podobnie, jak w pracach van WIJKA(1985), czy SZENEJKO i MAJTKOW- SKIEGO (2008), wykazano nieistotn¹, ujemn¹ korelacjê pomiêdzy mas¹ tysi¹ca nasion a œredni¹ wysokoœci¹ roœlin. Warto podkreœliæ, i¿ ¯Y£KAi PROÑCZUK(2000), badaj¹c wp³yw masy tysi¹ca nasion na wybrane cechy morfologiczne i biologiczne form gazonowych wiechliny ³¹kowej, uzyskali istotn¹ wspó³zale¿noœæ tych cech. Roœliny wy¿sze

175

Tabela 4. Produkcyjnoœæ roœlin, zakres zmiennoœci oraz procentowy rozk³ad masy nadziemnej badanych form Poa pratensis

Table 4. Productivity of plants, range of variability and proportional distribution of above-ground mass of the examined forms of Poa pratensis

Badana cecha Investigated trait

Odmiany

Cultivars Œrednia – Mean Zakres zmiennoœci

Range of variability CV Ekotypy (%)

Ecotypes

s.m. g /roœlinê

DM g/plant % Min. (%) Min. (%)

Maks. (%) Max. (%)

Plon suchej masy Yield of dry matter

O 0,192 26,1 0,179

(22,3)

0,205

(29,9) 28,2

E 0,292 26,7 0,198

(18,8)

0,380

(29,5) 22,6

Masa pêdów wegetatywnych Vegetative shoots mass

O 0,043 22,4 0,039

(21,8)

0,046

(22,4) 19,6

E 0,065 22,3 0,035

(16,6)

0,102

(26,8) 25,0

Masa blaszek liœciowych Leaf blades mass

O 0,149 77,6 0,140

(77,6)

0,159

(78,2) 18,4

E 0,227 77,7 0,163

(73,2)

0,291

(83,4) 22,2

Objaœnienia symboli: O – odmiany; E – ekotypy; % – procentowa zawartoœæ; CV – wspó³czynnik zmiennoœci; * – istotnie ró¿ne (á = 0,05)

Explanations of symbols: O – cultivars; E – ecotypes; % – proportional content; CV – variation coefficient; * – significantly different (á = 0.05)

(10)

Tabela5.KorelacjepomiêdzyœrednimiwartoœciamibadanychcechPoapratensis Table5.CorrelationbetweenmeanvaluesoftheexaminedtraitsofPoapratensis Badanacecha InvestigatedtraitMTNWYSLpwD£pwLlD£blSZblAPmzPsmPpwPbl Masatysi¹canasion(g) Thousandseedsweight(g)1 Wysokoœæroœliny(cm) Plantheigth(cm)–0,2821 Liczbapêdówwegetatywnych/roœlinê Numberofvegetativeshoots/plant–0,1790,1531 D³ugoœæpêduwegetatywnego(cm) Lengthofvegetativeshoot(cm)–0,2910,5440,0721 Liczbaliœci/roœlinê Numberofleafs/plant0,0040,2280,856*0,1321 D³ugoœæblaszkiliœciowej(cm) Leafbladelength(cm)–0,3800,909*–0,0630,543–0,0831 Szerokoœæblaszkiliœciowej(cm) Leafbladewidth(cm)0,198–0,457–0,019–0,497–0,297–0,2531 Powierzchniablaszkiliœciowej(cm2) Leafbladearea(cm2 )–0,4920,225–0,1150,662*–0,3410,5000,1121 Plonzielonejmasy(g/roœlinê) Yieldofdrymatter(g/plant)–0,714*0,2580,2430,4230,0790,4190,0910,703*1 Plonsuchejmasy(s.m.g/roœlinê) Yieldofgreenmatter(DMg/plant)–0,5130,1460,2820,686*0,1500,2230,0260,781*0,801*1 Masapêdówwegetatywnych(s.m.g/roœlinê) Shootsvegetativemass(DMg/plant)–0,280–0,1380,2030,634*0,091–0,087–0,0220,668*0,5460,914*1 Masablaszekliœciowych(s.m.g/roœlinê) Leafsbladeweight(DMg/plant)–0,581*0,2530,3000,672*0,1660,337–0,0260,787*0,865*0,986*0,834*1 Objaœnieniasymboli:MTN–masatysi¹canasion;WYS–wysokoœæroœliny;Lpw–liczbapêdówwegetatywnych;D£pw–d³ugoœæpêduwege- tatywnego;Ll–liczbaliœci;D£bl–d³ugoœæblaszkiliœciowej;SZbl–szerokoœæblaszkiliœciowej;A–powierzchniablaszkiliœciowej;Pmz– plonzielonejmasy;Psm–plonsuchejmasy;*–istotne(p<0,05) Explanationsofsymbols:MTN–thousandseedsweight;WYS–plantheight;Lpw–numberofvegetativeshoots;D£pw–lengthofvegetativeshoot;Ll–numberofleafs;D£bl–leafbladelength;SZbl–leafbladewidth;A–leafbladearea;Pmz–yieldofgreenmatter;Psm–yieldof drymatter;*–significantlydifferent(p<0.05)

(11)

cechowa³y siê d³u¿szymi blaszkami liœciowymi, zaœ obiekty lepiej rozkrzewione by³y równie¿ bogaciej ulistnione. Ulistnienie, jak podkreœlaj¹ FALKOWSKI i WSP. (1997), decyduje o wielkoœci zbieranego plonu, ze wzglêdu na wystêpowanie dodatniej korelacji pomiêdzy mas¹ blaszki liœciowej a wielkoœci¹ wytwarzanego plonu runi. Wykazano sil- nie dodatni¹ zale¿noœæ pomiêdzy mas¹ blaszki liœciowej (s.m. g/roœlinê) a wielkoœci¹ plonu zielonej i suchej masy. Ponadto potwierdzono za KOZ£OWSKIMi GOLIÑSKIM

(1993) wspó³zale¿noœæ œrednich wartoœci dla powierzchni blaszki liœciowej i plonu masy nadziemnej. Ekotypy, których roœliny w ci¹gu czterech miesiêcy badañ wykszta³ca³y blaszki liœciowe o wiêkszej powierzchni asymilacyjnej, a dodatkowo posiada³y d³u¿sze pêdy wegetatywne, charakteryzowa³y siê wiêkszymi plonami zielonej i suchej masy.

4. Wnioski

• Badana populacja 11 ekotypów Poa pratensis by³a stosunkowo wyrównana pod wzglêdem wiêkszoœci cech morfologicznych oraz wielkoœci plonu masy nadziemnej. Najwiêksze zró¿nicowanie dotyczy³o masy tysi¹ca nasion oraz œredniej

177

0 20 40 60 80 100 120

100*Odl/Odl.maks pod02253 pod02215 pod02317 pod02093 Eska46 pod02231 pod02426 pod02172 Alicia pod02293 pod02024 pod02148 pod02267

Ryc. 1. Dendrogram dla œrednich wartoœci badanych cech Poa pratensis (metoda prostych po³¹czeñ)

Fig. 1. Dendrogram for mean values of the examined traits of Poa pratensis (single linkage method)

(12)

szerokoœci blaszki liœciowej roœlin czyli cech w znacznym stopniu uwarunkowa- nych genetycznie. Potwierdzi³y to ma³e wartoœci wspó³czynnika zmiennoœci.

• W ocenianym materiale roœlinnym znalaz³y siê ekotypy o lepszych wartoœciach cech morfologicznych oraz wiêkszej produkcyjnoœci roœlin w porównaniu z wzorcami, a zw³aszcza z odmian¹ pastewn¹ Eska 46. Wœród nich na szczególn¹ uwagê zas³uguje obiekt pod02 426, który charakteryzowa³ siê najlepszym wyrównaniem analizowanych w³aœciwoœci w stosunku do takich cech jak: liczba pêdów wegetatywnych i liœci na roœlinie, oraz œredniej szerokoœci i wielkoœci powierzchni asymilacyjnej blaszki liœciowej, a tak¿e produkcyjnoœci roœlin, a wiêc cech preferowanych w kierunku u¿ytkowania ³¹kowego.

• Najlepiej ocenione pod wzglêdem rozkrzewienia i ulistnienia roœlin zosta³y ekotypy: pod02 267 i pod02 148, co zosta³o potwierdzone wyraŸnie ró¿ni¹c¹ siê grup¹ obiektów.

• Masa tysi¹ca nasion nie wp³ynê³a znacz¹co na wartoœæ wiêkszoœci analizowanych cech, z wyj¹tkiem plonu zielonej masy oraz masy blaszek liœciowych.

Stwierdzono natomiast istotn¹ dodatni¹ wspó³zale¿noœæ pomiêdzy wielkoœci¹ powierzchni asymilacyjnej blaszki liœciowej i œredni¹ d³ugoœci¹ pêdu wegetatywnego oraz wp³yw tych w³aœciwoœci na wielkoœæ i strukturê plonu masy nadziemnej.

Literatura

ARSENIUKE., 2001. Materia³y wyjœciowe do hodowli roœlin uprawnych (zarys koncepcji). Ho- dowla Roœlin i Nasiennictwo, 1, 7–10.

ARSENIUKE., MARTYNIAKJ., 2005. Polskie trawy i koniczyny w unijnych warunkach. Trawy i roœliny motylkowate (poradnik). Agro Serwis, 3–10.

BEANE.W., 1972. Clonal evaluation for increased seed production in two species of forage gras- ses Festuca arundinaceae Schreb. and Phleum pretense L. Euphytica, 21, 377–383.

CZY¯H., ROGALSKIM., GOSA., KITCZAKT., 2001. Biologiczna rekultywacja ha³d popio³o- -¿u¿li. W: Cz³owiek i œrodowisko przyrodnicze Pomorza Zachodniego (red. S.M. Rogal- ska, J. Domaga³a), Oficyna, Szczecin, 69–75.

DOMAÑSKIP., STUCZYÑSKAE., 2009. Wiechlina ³¹kowa – niezbêdna na pastwisku. Top agrar, 5, 104–106.

FALKOWSKIM., 1982. Trawy polskie, Pañstwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leœne, Warszawa, 12– 62.

FALKOWSKIM., KOZ£OWSKIS., KUKU£KAI., 1997. Czynniki ograniczaj¹ce wykorzystanie ga- tunków i odmian traw w procesie produkcji pasz. Biuletyn Oceny Odmian, 29, 27–37.

FREYL., 2002. Taksonomia. W: Polska ksiêga traw (red. L. Frey),Instytut Botaniki im. W. Sza- fera, PAN, Kraków, 55–95.

FREYL., 2007. Taksonomia traw. W: Ksiêga polskich traw (red. L. Frey),Instytut Botaniki im.

W. Szafera, PAN, Kraków, 39–63.

178

M. Szenejko

(13)

GOLIÑSKIP., WALEROWSKAM., 2007. Zmiennoœæ wybranych cech biologicznych a potencja³ nasienny Poa pratensis (Poaceae). Fragmenta Floristica et Geobotanica Polonica Supple- mentum, 9. W: Biologia traw (red. L. Frey), Instytut Botaniki im. W. Szafera, PAN, Kra- ków, 147–154.

ISTA1999. International rules for Seed Testing. Seed Science and Technology, 27, supplement, ss.

333.

KASZUBAJ.W., OSTROWSKAA., 1994. Zdolnoœæ kilku odmian i rodów wiechliny ³¹kowej (Poa pratensis L.) do wydawania mieszañcowego potomstwa. Genetica Polonica, 35A, 119–126.

KOZ£OWSKI S., GOLIÑSKIP., 1993. Powierzchnia asymilacyjna liœci jako cecha charaktery- styczna traw i zbiorowisk ³¹kowych. Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu, 151, Rol- nictwo 43, 61–75.

KOZ£OWSKIS., 1997. Hodowla traw a zmiennoœæ ich cech morfologicznych, biologicznych i che- micznych. Biuletyn Oceny Odmian, 28, 17–27.

KOZ£OWSKIS., SZYMKOWIAKP., SWÊDRZYÑSKIA., 2003. W³aœciwoœci biologiczne i chemiczne Poa pratensis istotne w kreowaniu odmian handlowych u¿ytkowanych pastwiskowo.

£¹karstwo w Polsce, 6, 97–110.

LISTAODMIANROŒLINROLNICZYCH, 2009. Centralny Oœrodek Badania Odmian Roœlin Upraw- nych, S³upia Wielka, ss. 75.

MARTYNIAKJ., ¯Y£KAD., 1997. Zmiennoœæ wspó³czynnika rozmna¿ania form dzikich i odmian wybranych gatunków traw. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 451, 183–195.

MARTYNIAKD., 2003. Cechy biologiczne warunkuj¹ce wartoœæ gazonow¹ i nasienn¹ wiechliny

³¹kowej (Poa pratensis L.) w œwietle literatury. Biuletyn IHAR, 228, 335–344.

PILARCZYKW., MUCHAI., 2003. Porównanie zmiennoœci mierzalnych cech morfologicznych wybranych gatunków traw w badaniach OWT. Biuletyn IHAR, 226/227/2, 565–572.

PREŒJ., 1977. Produkcja pasz zielonych a potrzeby intensywnego ¿ywienia zwierz¹t. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 194, 89–100.

ROGALSKIM., KARDYÑSKAS., WIECZOREKA., 2001 a. Pocz¹tkowy wzrost i rozwój Festulolium na ró¿nych pod³o¿ach zdegradowanych. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolni- czych, 474, 269–276.

ROGALSKIM., KARDYÑSKAS., WIECZOREKA., POLESZCZUKG., ŒMIETANAP., 2001 b. Przydat- noœæ niektórych gatunków traw do rekultywacji popio³ów z elektrowni. Zeszyty Proble- mowe Postêpów Nauk Rolniczych, 477, 255–260.

SZENEJKOM., 2007. Masa i wielkoœæ nasion a zdolnoœæ kie³kowania wybranych form Poa pra- tensis L. £¹karstwo w Polsce, 10, 173–183.

SZENEJKOM., MAJTKOWSKIW., 2008. Zmiennoœæ cech biologicznych wybranych form Poa pra- tensis przydatnych do hodowli odmian gazonowych. £¹karstwo w Polsce, 11, 201–210.

SZENEJKOM., 2009 a. Ocena przydatnoœci wybranych ekotypów Poa pratensis L. do rekultywacji terenów zdegradowanych. W: Tereny zdegradowane i rekultywowane – mo¿liwoœci ich zagospodarowania (red. S. Stankowski, K. Pacewicz), P.P.H. Zapol Dmochowski, Sobczyk Sp. j., Szczecin, 185–191.

SZENEJKOM., 2009 b. Zwi¹zek pomiêdzy warunkami siedliskowymi a stopniem zró¿nicowania genetycznego ekotypów Poa pratensis L. W: Genetyka i genomika w doskonaleniu roœlin

179

(14)

uprawnych (red. B. Naganowska, P. Kachlicki, P. Krajewski), Instytut Genetyki Roœlin, Polska Akademia Nauk, Poznañ, 343–350.

TARKOWSKICz., 1999. Genetyka, hodowla roœlin, nasiennictwo, Wydawnictwo Akademii Rolni- czej, Lublin, ss. 232.

van DIJKG.E., 1971. Breeding of apomictic grassses. Ist. Tnternational Course on Plant Bredding, Wageningen 7.

van WIJKA.J.P., 1985. Factors affecting seed yield in breeding material of Kentucky bluegrass (Poa pratensis L.). Journal of Applied Seed Production, 3, 59–66.

¯Y£KAD., PROÑCZUKS., 1998. Zmiennoœæ cech morfologicznych i biologicznych ekotypów wiechliny ³¹kowej wybranych z Zasobów Genowych IHAR na u¿ytkowanie trawnikowe.

Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 463, 499–507.

¯Y£KAD., PROÑCZUKS., 2000. Wspó³zale¿noœæ pomiêdzy mas¹ tysi¹ca nasion a wybranymi cechami morfologicznymi i biologicznymi form gazonowych Poa pratensis L. £¹karstwo w Polsce, 3, 193–198.

Differentiation of morphological traits and above-ground mass yield ofPoa pratensis ecotypes from Podlasie Province

in the initial stage of their development

M. SZENEJKO

Department of Ecology and Preservation of the Environment, University of Szczecin Summary

Examinations were carried out in 2006 and the first half of 2007 in the Department of Ecology and Environmental Protection of the University of Szczecin. They concerned the initial differentiation of 11 Kentucky blue-grass ecotypes coming from the Podlasie Province in respect of above-ground mass yield and mean values of selected morphological traits, including plant height (WYS), vegetative shoot number (Lpw) and length (D£pw), leaf number (Ll) as well as leaf blade length (D£bl), width (SZbl) and assimilation area (A). Furthermore, evaluation of seed material was performed based on thousand seed weight (MTN) and its effect on other analysed traits was examined. The obtained results were compared in relation to 2 standard varieties – a lawn variety Alicia and a fodder form Skrzeszowicka. The examined forms of Kentucky blue-grass did not significantly differ in respect of most analysed traits, except MTN and SZbl for which coefficient of variation assumed the lowest values, i.e. 4.4% and 11.7%, respectively. Among the examined ecotypes, form pod02 426 was distinguished by the largest uniformity. It was characterised by better productivity (d.m. g/plant), more intense spreading, better leafage and larger leaf blades.

Thousand seed weight did not significantly affect the value of most analysed traits. Only a significantly negative correlation was found between MTN and green matter yield (r = – 0.714; for p < 0.05) and leaf blade mass (r = – 0.581). At the same time, a correlation was observed between A and D³pw (r = 0.662) and their effect on the quantity of above-ground mass yield. This means that the forms with plants developing on the average longer vegetation shoots and leaf blades with

180

M. Szenejko

(15)

larger assimilation area during 4 examination months (from IV to VII) were characterised by higher green and dry matter yield.

Recenzent – Reviewer: Piotr Domañski

Adres do korespondencji – Address for correspondence:

Mgr Magdalena Szenejko

Katedra Ekologii i Ochrony Œrodowiska, Uniwersytet Szczeciñski ul. W¹ska 13, 71-145 Szczecin

tel. 91 444 15 02, 444 16 84 e-mail: bahonko@wp.pl