encyklopedia ekumenizmu w polsce (1964–2014)

r e c e n z j e

„Śląskie studia historyczno-teologiczne” 52,1 (2019), s. 221-223

encyklopedia ekumenizmu w polsce (1964–2014), red. Józef Budniak, zygfryd glaeser, tadeusz Kałużny, zdzisław J. Kijas, wydawnictwo na- ukowe uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła ii w Krakowie, Kraków 2016, ss. 560, isBn 978-83-7438-498-8

dzieje chrześcijaństwa obejmują ponad dwa tysiące lat, z których pierwsze dziesięć wieków uznać można za czas jedności w łonie kościoła chrystusowego. Począwszy od xi stulecia, zaczęły dawać znać o sobie różnice wewnętrzne, w wyniku których urze- czywistniła się schizma wschodnia. niespełna pięćset lat później, jako konsekwencje re- formacji marcina lutra, pojawiły się kolejne podziały, a nawet wzajemna nietolerancja, które utrzymywały się przez ponad cztery stulecia. dopiero w latach 60. xx w. wezwanie Jezusa „aby wszyscy stanowili jedno” (J 17,21) stało się znakiem czasów, obligującym do refleksji nad jednością wyznawców chrystusa. szczególna intensyfikacja działań na rzecz przywrócenia pełnej, widzialnej jedności chrześcijan dokonała się podczas soboru Watykańskiego ii, czego owocem było przyjęcie dekretu o ekumenizmie Unitatis re- dintegratio. dwie dekady później Jan Paweł ii w encyklice Ut unum sint (1985) określił ekumenię mianem drogi kościoła, a także imperatywu oświeconego wiarą i kierowanego miłością chrześcijańskiego sumienia. soborowe wezwanie do podejmowania konkretnych działań ekumenicznych przez wiernych kościołów i Wspólnot chrześcijańskich spotkało się w Polsce z pozytywnym przyjęciem, czego wyraz stanowią liczne inicjatywy o cha- rakterze zjednoczeniowym, wielokrotnie opisywane w krajowej literaturze przedmiotu.

do tej pory brakowało jednak dzieła zawierającego całościowe spojrzenie na działania ekumeniczne, podejmowane po soborze Watykańskim ii w Polsce. Pięćdziesiąta rocznica promulgacji Unitatis redintegratio stała się inspiracją do wypełnienia tej luki w litera- turze fachowej przez przygotowanie woluminu zatytułowanego Encyklopedia ekumeni- zmu w Polsce (1964–2014). Jej autorami są wybitni specjaliści w dziedzinie problematy- ki zjednoczeniowej: ks. prof. dr hab. Józef Budniak z uniwersytetu Śląskiego, ks. prof.

dr hab. zygfryd glaeser z uniwersytetu opolskiego, ks. dr hab. tadeusz kałużny scJ, prof. uPJP ii, oraz o. prof. dr hab. zdzisław kijas ofm conv. z uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła ii w krakowie.

ekumeniczny program dla kościoła katolickiego, wypracowany przez sobór Waty- kański ii, będący priorytetem działalności duszpasterskiej papieży posoborowych (od Jana xxiii do franciszka), stanowił dodatkowe źródło natchnienia dla autorów Encyklo- pedii. z założenia jest ona swoistą „kroniką” wydarzeń, osób, instytucji i dzieł, zaangażo- wanych i promujących działalność ekumeniczną w Polsce w ostatnim półwieczu.

dzieło liczy 560 stron i zostało podzielone na trzy główne części, które poprzedzono stronami redakcyjnymi: spisem treści (s. 5-8), wykazem skrótów (s. 9-14) oraz wstępem (s. 15-21).

W części pierwszej opracowania (s. 21-120), zatytułowanej Ogólna charakterysty- ka polskiej ekumenii, zaprezentowane zostały: Początki i rozwój ruchu ekumenicznego w Polsce (rozdział i), Aktualne struktury ekumeniczne w Polsce (rozdział ii), Duchowe

aspekty polskiej ekumenii (rozdział iii), Międzywyznaniowe dialogi doktrynalne w Polsce (rozdział iV) i Praktyczne formy działalności ekumenicznej w Polsce (rozdział V).

Pierwszy rozdział tej części dzieła zawiera treści ukazujące pozakatolickie inicjatywy ekumeniczne oraz rzymskokatolickie działania o charakterze zjednoczeniowym w Pol- sce. dane zawarte w pierwszym podrozdziale umożliwiają zapoznanie się z działania- mi podejmowanymi na gruncie polskim przez pięć kościołów protestanckich (kościół ewangelicko-augsburski, kościół ewangelicko-reformowany, kościół ewangelicko-meto- dystyczny, kościół chrześcijan baptystów, kościół ewangelicznych chrześcijan), które do- prowadziły do utworzenia rady kościołów Protestanckich w rzeczypospolitej Polskiej, a następnie do powstania Polskiej rady ekumenicznej. drugi podrozdział poświęcony został współpracy kościoła rzymskokatolickiego z kościołami zrzeszonymi w Polskiej radzie ekumenicznej. traktuje również o problematyce ekumenicznej podejmowanej podczas trwania synodów kościoła rzymskokatolickiego w Polsce.

rozdział drugi pierwszej części Encyklopedii, pt. Aktualne struktury…, zawiera kom- pleksową charakterystykę struktur ekumenicznych, z podziałem na Polską radę ekume- niczną, radę episkopatu Polski ds. ekumenizmu oraz instytuty, katedry i centra ekume- niczne w Polsce.

W rozdziale trzecim tej części opracowania dokonano zestawienia i waloryzacji naj- ważniejszych inicjatyw o charakterze zjednoczeniowym, realizowanych na płaszczyźnie duchowej. omówiono w nim: tydzień modlitw o Jedność chrześcijan, Światowy dzień modlitwy kobiet, ekumeniczne dni Biblijne, rekolekcje, spotkania i pielgrzymki ekume- niczne, jak również wspólne użytkowanie miejsc kultu.

szczegółowy opis dialogów międzywyznaniowych o charakterze doktrynalnym, pro- wadzonych przez kościół rzymskokatolicki i kościoły zrzeszone w Polskiej radzie eku- menicznej, składa się na treść czwartego rozdziału dzieła, pt. Międzywyznaniowe dialogi doktrynalne w Polsce. charakterystykę tych przedsięwzięć ukazano w kluczu tematycz- nym (dialogi na temat chrztu, małżeństw o zróżnicowanej przynależności konfesyjnej, dzieła stworzenia oraz świętowanie dnia Pańskiego). osobno omówiono dialogi: rzym- skokatolicko-adwentystyczny oraz dialog kościoła rzymskokatolickiego w rP z rosyj- skim kościołem Prawosławnym.

aspekt praktyczny działań ekumenicznych stanowi treść ostatniego, piątego rozdzia- łu pierwszej części woluminu. ukazano w nim ekumeniczne duszpasterstwo parafialne, współpracę międzywyznaniową w katechezie, działalność charytatywną, współpracę kulturalno-społeczną, a także ekumeniczny przekład Biblii.

W drugiej części Encyklopedii przedstawiono Sylwetki polskich ekumenistów (s. 121- 412). Biogramy czołowych przedstawicieli ruchu zjednoczeniowego w Polsce zamiesz- czono w porządku alfabetycznym. Poza danymi osobowymi i chronologicznymi każdy z nich zawiera także wykaz wybranych publikacji autorstwa osoby, której biogram do- tyczy.

część trzecią dzieła stanowią aneksy (s. 413-530). dwadzieścia trzy aneksy usyste- matyzowano według trzypunktowej struktury. W punkcie a zebrano dokumenty doty- czące struktur ekumenicznych w Polsce (8 aneksów). na punkt B składają się Dokumenty Kościołów chrześcijańskich i instytucji ekumenicznych w Polsce (7 aneksów). Punkt c zawiera Dokumenty dialogów ekumenicznych w Polsce (8 aneksów).

opracowanie kończy wykaz Bibliografii (s. 531-540) oraz indeks osobowy (s. 541-550) i indeks rzeczowy (s. 551-560).

spośród wymienionych części woluminu na szczególną uwagę zasługują Sylwetki pol- skich ekumenistów. na tę część encyklopedii składają się biogramy wyróżniających się na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci, działających w obszarze wszystkich kościołów

i Wspólnot chrześcijańskich w Polsce (również spoza Polskiej rady ekumenicznej), przedstawicieli ekumenii, zarówno duchownych, jak i świeckich. nadrzędnym celem au- torów dzieła było ukazanie sylwetek wszystkich referentów ds. ekumenizmu, działających w diecezjach polskich kościoła rzymskokatolickiego. dodatkową wartość ma zaprezen- towanie ekumenistów katolickich, działających na wydziałach teologicznych w Polsce.

zebrane w tej części dzieła dane stanowią cenną pomoc w przybliżeniu czytelnikowi spe- cyfiki działań zjednoczeniowych, podejmowanych w minionych pięciu dekadach w kręgu konfesji chrześcijańskich w Polsce.

Encyklopedia ekumenizmu w Polsce (1964-2014) jest owocem współpracy trzech ośrodków naukowych: katowickiego, opolskiego i krakowskiego, zrealizowanej w ramach grantu badawczego narodowego centrum nauki (decyzja nr dec-2013/09/B/hs1/00483).

o wartości powstałego dzieła decyduje nawiązanie szerokiej współpracy przy jego tworzeniu pomiędzy różnymi środowiskami wewnątrzkościelnymi, jak również inten- sywne wysiłki autorów projektu podejmowane w kręgu innych konfesji chrześcijańskich.

tego rodzaju hermeneutyka badawcza doprowadziła do zobiektywizowania ujęć we wrażliwej dziedzinie, jaką jest ekumenia.

zapewne w przyszłości pojawi się myśl kolejnego wydania Encyklopedii ekumenizmu w Polsce. Prawdopodobnie wówczas zmianie ulegnie jej struktura. dobrze byłoby w czę- ści obejmującej biogramy osobno przedstawić sylwetki ekumenistów z wyszczególnie- niem ich przynależności konfesyjnej.

dzieło zostało wysoko ocenione przez recenzentów. najwybitniejszy teolog ekume- nista polski, uznany w całym świecie autorytet w dziedzinie dialogu zjednoczeniowego, abp prof. dr hab. alfons nossol stwierdził, że: „[...] autorom udało się dogłębnie, w sposób integralny zaprezentować posoborowe dzieje ekumenizmu w Polsce [...]”. Prof. dr hab.

Wojciech Świątkiewicz wyraził przekonanie, że: „[...] Encyklopedia [...] może przyczynić się do pokoju, braterstwa oraz jedności między chrześcijanami [...]”.

reasumując, należy stwierdzić, że encyklopedia stanowi naukowe, źródłowe opra- cowanie dotyczące dziejów polskich dążeń zjednoczeniowych, podejmowanych w ostat- nich pięciu dziesięcioleciach. Jest też dowodem otwartości na współpracę polskich, nie tylko rzymskokatolickich, środowisk ekumenicznych. Jest to nowatorskie opracowanie, posiadające egzemplaryczny charakter w krajowej i światowej literaturze przedmiotu.

aleksander skrzyś

„Śląskie studia historyczno-teologiczne” 52,1 (2019), s. 223-227

Ks. damian Bednarski, biskup józef Gawlina jako opiekun polaków na emi- gracji, wydawnictwo uniwersytetu śląskiego, Katowice 2019, ss. 566

Środowisko naukowe uniwersytetu Śląskiego w katowicach posiada długą tradycję badań biograficznych i źródłoznawczych poświęconych arcybiskupowi Józefowi gawli- nie (1892–1964), biskupowi polowemu Wojska Polskiego, opiekunowi, a następnie protek- torowi emigracji polskiej. fakt ten nie może budzić zdziwienia, gdyż hierarcha urodził się i wychował na górnym Śląsku. zawsze też przypominał swoje śląskie korzenie, którym był wierny do końca życia.

kilkanaście lat temu systematyczne badania poświęcone duchowemu przywódcy pol- skiej emigracji powojennej rozpoczął ks. Jerzy myszor. W 2003 r. wydał (wraz z Janem koniecznym) krytyczną edycję korespondencji kardynała augusta hlonda i biskupa Jó- zefa gawliny z lat 1924–1948¹, rok później Wspomnienia Józefa gawliny². W 2013 r. uka- zała się kolejna edycja źródłowa, zawierająca dokumenty z okresu posługi biskupa Józefa gawliny wśród żołnierzy polskich w związku sowieckim³. cztery lata temu opublikowa- no pracę zbiorową Nieznane karty z życia biskupa Józefa Gawliny w świetle dokumentów⁴. W przygotowaniu tej ostatniej publikacji ks. Jerzego myszora wspierał ks. damian Bednarski, adiunkt w katedrze teologii Patrystycznej i historii kościoła Wydziału teo- logicznego uniwersytetu Śląskiego w katowicach. dziś kontynuuje on problematykę emigracyjną, w sposób szczególny przybliżając działalność biskupa Józefa gawliny na obczyźnie. kilka miesięcy temu w Wydawnictwie uniwersytetu Śląskiego w katowicach ukazała się jego rozprawa Biskup Józef Gawlina jako opiekun Polaków na emigracji. Jest to pierwsza w Polsce całościowa monografia poświęcona działalności emigracyjnej bisku- pa Józefa gawliny, obejmująca ostatnie ćwierćwiecze jego życia (lata 1939–1964).

Warto podkreślić w tym miejscu, że ks. damian Bednarski posiadał wszelkie kwali- fikacje, by podjąć się realizacji tego trudnego wyzwania naukowego. Jest autorem wielu prac historycznych, omawiających tematykę górnośląską, w szczególności dzieje kościo- ła katolickiego, biografistykę i martyrologię duchowieństwa⁵. Ponadto zasiada w gre- miach naukowych ściśle związanych z podejmowaną tematyką badawczą: „Śląskich stu- diach historyczno-teologicznych” (sekretarz redakcji od 2013 r.), seria naukowa „studia do dziejów kościoła katolickiego na górnym Śląsku” (sekretarz od 2013 r.), „zeszyty Biograficzne duchowieństwa katolickiego na Śląsku xix–xx wieku” (członek kolegium redakcyjnego od 2016 r.).

książka ks. damiana Bednarskiego składa się z: Wykazu skrótów (s. 25-28); Wstę- pu (29-39); rozdziału i: Duszpasterstwo przedwojenne, emigracja i opieka nad cywila- mi od 1939 roku (s. 45-106); rozdziału ii: Instytucja protektora polskiego wychodźstwa (s. 109-166); rozdziału iii: Struktury duszpasterstwa emigracyjnego i polskie misje ka- tolickie (s. 169-271); rozdziału iV: Aktywność duszpasterska (s. 275-322); rozdziału V:

Główne założenia programu duszpasterskiego biskupa polonijnego (325-346); zakończe- nia (s. 347-349); aneksu (s. 353-372); fotografii (s. 373-384); dokumentów źródłowych (s. 385-513); Bibliografii (s. 515-537); indeksu osobowego (s. 539-549); indeksu nazw

1 Korespondencja Augusta Hlonda i Józefa Gawliny w latach 1924–1948, wyd. i oprac. J. my- szor, J. konieczny, katowice 2003.

2 J. gawlina, Wspomnienia, wstęp s. Wesoły, oprac. i przypisami opatrzył J. myszor wyd. 1 – katowice 2004, wyd. 2 – katowice 2014, wyd. 3 – katowice 2018.

3 Biskup Józef Gawlina w Związku Sowieckim, edycja dokumentów i wprowadzenie J. myszor, wyd. 1 – Warszawa 2013, wyd. 2 – katowice 2015.

4 Nieznane karty z życia biskupa Józefa Gawliny w świetle dokumentów, red. J. myszor przy współudziale d. Bednarskiego, katowice 2015.

5 d. Bednarski, Ks. Eugeniusz Brzuska (1885–1938). Duszpasterz i działacz społeczno-poli- tyczny, katowice 2003; Słownik biograficzny duchowieństwa (archi)diecezji katowickiej 1922–

2008, red. J. myszor, współpraca d. Bednarski, katowice 2009; d. Bednarski, Bractwa pobożne, stowarzyszenia i ruchy kościelne w diecezji katowickiej (1945–1989), katowice 2011; Wiek XX – czas męczenników. W 100. rocznicę urodzin ks. Jana Machy, red. d. Bednarski, katowice 2014;

Żyłem krótko, lecz cel swój osiągnąłem. Ks. Jan Macha (1914–1942), wprowadzenie i edycja doku- mentów d. Bednarski, katowice 2014; Erinnerung und Versöhnung. Die Botschaft der polnischen Bischöfe und die deutschen Bischöfe und ihre Folgen, wstęp, wybór i edycja tekstów źródłowych d. Bednarski, katowice 2015; d. Bednarski, Ks. Jan Macha (1914–1942). Życie z sercem na dłoni, katowice 2015.

geograficznych (s. 551-560); summary (s. 561-562); sommario (s. 563-564); zusammen- fassung (s. 565-566).

całość poprzedza słowo księdza arcybiskupa Wiktora skworca (s. 21-23). metropoli- ta katowicki podkreśla w nim znaczenie postaci arcybiskupa Józefa gawliny dla kościoła katolickiego na górnym Śląsku, przywołuje jego działalność pasterską podczas drugiej wojny światowej, a po jej zakończeniu – na emigracji.

struktura pracy ma charakter problemowy, choć w ramach każdego zagadnienia – o ile było to możliwe – zachowano chronologię wydarzeń. W opracowaniu materiału autor posłużył się metodą analityczno-syntetyczną. W rozdziale pierwszym przybliżył lata kapłańskie Józefa gawliny w diecezji katowickiej, posługę biskupa polowego Woj- ska Polskiego oraz problematykę duszpasterstwa emigracyjnego, ukazując poszczególne etapy wojennej i powojennej tułaczki (francja, Wielka Brytania, związek sowiecki, Bli- ski Wschód, niemcy, Włochy). rozdział drugi poświęcił instytucji protektora polskiego wychodźstwa, ukazując uwarunkowania instytucjonalne związane z pełnionymi przez biskupa Józefa gawlinę urzędami i godnościami. opisane zostały również relacje z papie- żem i kurią rzymską, hierarchią zagraniczną, kardynałem stefanem Wyszyńskim. trze- ci rozdział wprowadza w tematykę organizacyjną. na wstępie autor opisał funkcje i za- dania rektorów Polskich misji katolickich, w dalszej części poszczególne Polskie misje katolickie. ksiądz damian Bednarski podzielił je na dwie grupy. do pierwszej zaliczył przejęte po kardynale auguście hlondzie (francja, Belgia, holandia, Wielka Brytania), natomiast do drugiej otworzone z inicjatywy biskupa Józefa gawliny i wybrane misje sąsiedzkie (szwajcaria, skandynawia, Półwysep iberyjski, ameryka Łacińska, kraje ameryki Łacińskiej bez struktur Polskich misji katolickich, ameryka Północna, austra- lia i nowa zelandia, afryka, azja). dwa ostatnie rozdziały – czwarty i piąty – dotyczą zagadnień ściśle duszpasterskich. W czwartym nakreślono działalność duszpasterską – kwestie powołań i formacji przyszłych kapłanów pracujących w środowiskach emigracyj- nych, działalność organizacji katolickich i pokrewnych, wizytacje i akcje duszpasterskie, wystąpienia, wydawnictwa. W piątym przedstawiono główne tematy nauczania paster- skiego, skierowanego do emigracji (rodzina i pokrewne, sprawy narodowe i patriotyczne, zagadnienia inne).

uzupełnieniem monografii są obszerne dodatki o charakterze źródłowym i ikonogra- ficznym. na aneks składają się zestawienia tabelaryczne obejmujące wszystkie Polskie misje katolickie oraz ich rektorów w latach 1949–1964 (tabela 1), wizytacje biskupa Jó- zefa gawliny w ośrodkach emigracyjnych (tabela 2), zestawienia hierarchów, z którymi spotykał się Protektor Polskiej emigracji podczas wizytacji ośrodków polonijnych (tabele 3-6), zestawienia biskupów, z którymi spotykał się w rzymie (tabele 7-12). W dalszej czę- ści opublikowano załączniki zawierające: listy pasterskie, odezwy, orędzia (załącznik 1), ogłoszone drukiem homilie i kazania biskupa Józefa gawliny (załącznik 2), przemówie- nia okolicznościowe, referaty i konferencje (załącznik 3), opublikowane teksty wystąpień radiowych (załącznik 4), różne teksty biskupa Józefa gawliny związane z życiem emi- gracyjnym (załącznik 5). Ważnym elementem jest materiał ikonograficzny – dwadzieścia czarno-białych fotografii. ostatni typ materiałów uzupełniających włączonych do pracy zajmują dokumenty źródłowe. ksiądz damian Bednarski zgromadził 49 różnego typu źródeł, podzielonych na kilka działów odpowiadających formie, stylowi i treści doku- mentów (i Nominacje opiekuna polskiej emigracji; ii Biskup Józef Gawlina rzecznikiem spraw emigracji; iii Biskup polonijny wobec Polskich Misji Katolickich; iV Teksty bp. Jó- zefa Gawliny o duszpasterstwie emigrantów; V Różne teksty dedykowane bp. Józefowi Gawlinie).

na uwagę zwraca fakt wykorzystania w pracy wielu źródeł pochodzących głównie z archiwów kościelnych krajowych i zagranicznych. Wymieńmy choćby archiwum ar- chidiecezjalne Warszawskie – sekretariat Prymasa Polski, archiwum archidiecezjalne w katowicach, archiwum kościoła i hospicjum Świętego stanisława w rzymie (archi- wum Biskupa Józefa gawliny, archiwum centralnego ośrodka duszpasterstwa emigra- cyjnego), Papieski instytut studiów kościelnych, archiwum Polskiej misji katolickiej we francji, archiwum franciszkanów w katowicach-Panewnikach, archiwum kurii metro- politalnej w krakowie, archiwum Prowincji oo. Bernardynów w krakowie, archiwum Polskich Jezuitów w melbourne. natomiast materiały proweniencji państwowej dostar- czyły zbiory: archiwum instytutu Polskiego i muzeum im. gen. Władysława sikorskiego w londynie oraz archiwum instytutu Pamięci narodowej w Warszawie.

Po lekturze książki rodzą się oczywiście pytania. co nowego do historiografii wnosi praca ks. damiana Bednarskiego? Jakie są zalety publikacji? czy udało się wyczerpać wszelkie dostępne źródła? udzielając odpowiedzi na pierwsze pytanie, sformułować moż- na ocenę generalną publikacji – praca ks. damiana Bednarskiego systematyzuje i upo- rządkowuje całą naszą dotychczasową wiedzę o działalności biskupa Józefa gawliny po 31 sierpnia 1939 r. uszczegółowiając, stwierdzić należy, że: 1) wypełnia poważne luki dotyczące skomplikowanych relacji z kardynałem stefanem Wyszyńskim oraz pozycji bi- skupa Józefa gawliny w triadzie: środowiska powojennej emigracji politycznej – prymas Polski i kościół katolicki w kraju – władze komunistyczne w kraju; 2) pozwala odtworzyć strukturę ośrodków emigracyjnych i polonijnych oraz związaną z nimi aktywność pasto- ralną hierarchy; 3) prezentuje główne wątki myśli teologiczno-religijnej i społeczno-po- litycznej biskupa Józefa gawliny. Wśród wielu zalet publikacji wymienić należy choćby logiczną i czytelną dla odbiorcy konstrukcję książki, natomiast sama narracja o biskupie – opiekunie polskiego wychodźstwa – łączy harmonijnie przedstawianą i analizowaną faktografię, odautorskie, rzetelnie poparte argumentami osądy i trafnie dobrane cytaty źródłowe. Wysoko ocenić należy również walory szaty graficznej książki, co nie jest ba- gatelne dla współczesnego odbiorcy.

Praca nasuwa też kilka postulatów. Wydaje się, że ważnym uzupełnieniem mogłaby być kwerenda przeprowadzona w archiwum Watykańskim oraz w archiwum minister- stwa spraw zagranicznych w Warszawie. o ile pierwsza z nich mogłaby napotkać rów- nego typu trudności i ograniczania w dostępie do materiałów źródłowych, o tyle druga wydaje się czymś oczywistym i absolutnie koniecznym. Wśród zbiorów archiwalnych ministerstwa spraw zagranicznych znajdziemy bowiem raporty i sprawozdania z placó- wek dyplomatycznych państw europy zachodniej (najczęściej kwartalne lub półroczne), w których zapewne odnaleźć można ślady obecności biskupa Józefa gawliny wśród tam- tejszej Polonii. dodatkowo sądzę, że mimo wykorzystania Protokołów komisji głównej episkopatu Polski warto byłoby skorzystać z Protokołów konferencji Plenarnych episko- patu Polski (szczególnie z lat 1957–1964) oraz Protokołów konferencji polskich ojców so- borowych (1962–1965)⁶. Wszystkie trzy wspomniane serie dokumentów przechowywane są w archiwum archidiecezjalnym Warszawskim. Ponadto dyskusyjne – choć wyjaśnio- ne w nocie edytorskiej – wydaje się powtórzenie w aneksie książki dokumentów wcze- śniej opublikowanych już w kilku edycjach źródłowych, m.in. w pracy, która powstała przy współudziale autora. te drobne uwagi nie pomniejszają wartości pracy księdza da- miana Bednarskiego, która jest cennym, oryginalnym i nowatorskim studium z dziejów polskiego episkopatu. Wyrazić należy nadzieję, że wywoła ona debatę historyków ko- ścioła katolickiego nad całością spuścizny arcybiskupa Józefa gawliny. W szczególności

6 ostatnio wydane zostały w postaci krytycznej edycji źródłowej: m. Białkowski, Protokoły konferencji polskich ojców soborowych. Zbiór dokumentów 1962–1965, lublin 2019.

aktualny wydaje się postulat krytycznego wydania całości Wspomnień arcybiskupa Józefa gawliny. do tej pory opublikowano tylko materiał źródłowy do 1947 r. (trzy wydania).

W dalszym ciągu wyłącznie w rękopisie pozostają zeszyty obejmujące lata 1948–1964.

Wiemy bowiem, że hierarcha prowadził osobiste notatki do ostatnich chwil życia. W kon- tekście publikacji – w najbliższych latach – kolejnych tomów Pro memoria kardynała stefana Wyszyńskiego, możliwość skonfrontowania i powiązania obu źródeł może być niezwykle odkrywcza.

michał Białkowski