M arek D erw ich W rocław
Kazania świętokrzyskie - tysogórskie - tynieckie?
N iedaw na now a o,dyc]2i Kazań świętokrzyskich z pew nością ożywi dys
kusję n ad tym zabytkiem , tak ważnym dla języka i kultury polskiej^ Z re sztą już prace ją przygotowujące przyniosły kilka interesujących o p raco wań^, w śród których z pew nością do najciekawszych zaliczyć trzeb a te
autorstw a M ieczysława M ejo ra^.
Nasze dzisiejsze spotkanie niejako rozpoczyna tę now ą fazę dyskusji n ad K azaniam i świętokrzyskimi. D o b ó r referentów i referatów pozwala m ieć nadzieję, że będzie to początek twórczy, zamykający pew ien etap i otw ierający nowy.
Poproszony o udział w tym spotkaniu z jednej strony nie chciałem odm ówić miłym organizatorom , z drugiej jed n a k podejm ow ałem tem at niechętnie, poniew aż uw ażałem , że m am niew iele (ostrożnie mówiąc) więcej do pow iedzenia w stosunku do tego, co niegdyś „byłem n ap isa
łem ” n a ten temat"^. Po bliższym przyjrzeniu się now szem u stanow i ba-
^ Kazania świętokrzyskie. N owa edycja....
^ Por. np. W. Twardzik, Jak czytać to, czego nie m a w zachowanych strzępach K azań świętokrzyskich, [w:] Z dziejów opactwa świętokrzyskiego. M ateriały z konferencji n auko
wej, Kielce, 1 czerwca 2006 r., red. M. D erwich, K. Bracha (Łysogórskie opactwo b en e
dyktynów. Źródła - m onografie - materiały - studia 2), K ielce 2007, s. 177-184 - tekst wydany następnie pod tym samym tytułem, choć z niewielkim i zmianami (i, niestety, bez zaznaczenia faktu i miejsca pierwodruku) w cytowanej wyżej edycji kazań, s. 103-108.
^ M. Mejor, Łacińskie cytaty w „Kazaniach świętokrzyskich”, „Pamiętnik Literacki”, 95:2004, z. 1, s. 19-32; tenże. Pochodzenie Kazań świętokrzyskich - trop filologiczno-muzy- kologiczny, [w:] A m oenitates vel lepores philologiae, red. R. Laskowski, R. Mazurkiewicz, Kraków 2007, s. 222-241.
^ M. Derwich, „Kazania świętokrzyskie” a benedyktyni łysogórscy, [w:] Źródłoznawstwo i studia historyczne, red. Kazimierz Bobowski (Acta Universitatis Wratislaviensis 1112, Historia L X X V I), Wrocław 1989, s. 189-199; tenże. Benedyktyński klasztor św. Krzyża na Łysej Górze w średniowieczu, Warszawa-Wrocław 1992, s. 524-525. Por. także tenże.
D ziałalność benedyktynów łysogórskich w X V wieku, „Kwartalnik Historyczny”, 97:1990, nr 3 -4 , s. 53; tenże, Ł A b b a y e de Sainte-Croix sur le m ont Łysieć au siecle. Ł e prob-
dań okazało się atoli, iż możliwe jest poczynienie kilku nowych uwag, które, być m oże choć w pewnej m ierze przybliżą nas do odkrycia zagad
ki daty i m iejsca pow stania Kazań oraz personaliów ich użytkowników.
Jak słusznie podkreślił ostatnio M. M ejor, „ani przesłanki językowe, ani paleograficzne nie dają pewności co do daty pow stania” Kazań, „ani też nie wskazują jednoznacznie dzielnicy, z której autor mógł pochodzić”^.
D o tego samego wniosku prowadzi lektura bardzo instruktywnego zarysu dziejów bad ań n ad Kazaniam i świętokrzyskimi, którym nową ich edycję poprzedziła Izabela W iniarska-Górska^. Pokazuje to również zamieszczo
ne w tymże tom ie erudycyjne studium W iesława Wydry, który najpierw bardzo dużo wysiłku w kłada w próbę dowiedzenia powstania Kazań w końcu X III wieku^, aby nagle, w A ddendum ^, przekreślić ten tru d pod wpływem ustaleń Jerzego Kaliszuka, który wykazał, że kult Trzech Króli pojawia się na ziem iach polskich dopiero w drugiej połowie X IV wieku^.
Skoro zaś tak, to wzm ianka o Trzech K rólach przybyłych do now onaro
dzonego Chrystusa, pojawiająca Kazaniu na Objawienie Pańskie, nie m ogła powstać przed połową X IV stulecia, co datuje całe Kazania.
D latego (m im o nieoczekiw anie ciepłych słów J. W iniarskiej-G órskiej n a tem a t tej w łaśnie hipotezy^®), dzisiaj z pew nością już nie używałbym argum entu gwarowego dla uzasadnienia pow stania Kazań w opactw ie świętokrzyskim n a Łyścu^^ Zdecydow anie natom iast podkreślić chciał
bym, iż należy przed e wszystkim oprzeć się n a „tw ardych” faktach h isto rycznych, którym i wszakże dysponujem y.
Takim faktem jest um ieszczenie na końcu kodeksu L at.Q .1.281, w grzbiecie którego A leksander B ruckner odkrył pocięte paski z kodek-
leme des activites des benedictins en Pologne du bas Moyen Age, „Studi M edievali”, 3® serie, X X X II, 1991, fasc. II, s. 802; tenże, L es m oines et la societe au bas Moyen Age:
I’exemple des benedictins de 1’abbaye de Sainte-Croix de Łysa Góra, [w:] Etre catholique - etre protestant - etre orthodoxe. Confessions et identites culturelles en Europe medievale et moderne, etudes reunies et publiees par M. Derwich et Mikhail V. Dmitrie (Opera ad hi- storiam monasticam spectantia. Series II: C ollectanea 2), Wroclaw 2003, s. 189
^ M. Mejor, Pochodzenie..., s. 223.
® I. Winiarska-Górka, Z dziejów badań nad K azaniam i świętokrzyskimi, [w:] Kazania świętokrzyskie. N owa edycja..., s. 13-40.
^ W. Wydra, Wokół fenom enu Kazań świętokrzyskich, [w:] Kazania świętokrzyskie. N o wa edycja..., s. 41-57.
^ Tamże, s. 57-58.
^ J. Kaliszuk, Mędrcy ze Wschodu. Legenda i kult Trzech Króli w średniowiecznej Pol
sce, Warszawa, 2005, m.in. s. 225.
Tamże, s. 37.
M. Derwich, Kazania..., s. 197.
SU zaw ierającego Kazania świętokrzyskie, zapiski o rekoncyliacji kościoła łysogórskiego i pośw ięceniu jego ołtarzy w 1461 roku^^. Z apiska ta je d noznacznie określa d atę ante quern d ostania się do biblioteki łysogór- skiej tego kodeksu. D zięki odczytaniu części zatartej zapiski w łasnościo
wej n a antefolium tegoż kodeksu „Iste liber est [...] in lansensco [...]
anno d. 1445” wiemy także, że nasz kodeks w tym roku znajdow ał się w Leżajsku^^. Ponieważ - jak udało mi się dowieść^^ - w tym czasie w L e żajsku znajdow ał się erem św. M arii M agdaleny, należący do benedykty
nów łysogórskich, uzyskujemy nie tylko d atę ante quern pocięcia ręk o p i
su K azań n a paski i ich w ykorzystania do oprawy nowego kodeksu, ale także pewność, że w tym czasie kodeks L at.Q .1.281 znajdow ał się w r ę kach m nichów z opactw a n a Lyścu. Zauważm y, że dla kwestii tej nie m a znaczenia, czy w tym czasie istniała już w Leżajsku placów ka b o żogrob
ców m iechowskich, którzy pojawili się tu, ja k dowodzi ostatnio Tadeusz M. Trajdos, najwcześniej w końcu lat trzydziestych X V wieku^^. W ym o
wa zapisek z lat 1461 i 1445 jest bardzo tru d n a do podw ażenia: kodeks Lat.Q .L281 należał do opactw a łysogórskiego i w nim najpew niej pow stał i tu został oprawiony^^.
Jak tw ierdził n a podstaw ie znaków wodnych W ładysław Semkowicz, p ap ier użyty do pisania kodeksu pochodził z lat 1408-1430, zatem k o deks opraw iony został raczej nie wcześniej niż w 1430 roku (ostatni znak), a nie później niż w 1445 ro k u (zapiska o Leżajsku); zapew ne bli
żej tej pierwszej daty, czyli 1430 roku^^. W ten sposób uzyskujemy rok 1430 jak o najwcześniejszą d atę zniszczenia kodeksu zaw ierającego Ka-
Najnowsza edycja i om ów ienie M. Derwich, Benedyktyński klasztor..., s. 182-183.
Chodzi tu oczywiście o dobrze znany Leżajsk m ałopolski - nieporozum ieniem jest niedawny (na szczęście „nieśmiały”) domysł W. Wydry, Wokół fenom enu..., s. 43, przyp.
12, że „za słowami in Lansensco kryje się jakiś inny, dziś nam nieznany ‘Leżajsk’” - por.
M. Derwich, Materiały do słownika historyczno-geograficznego dóbr i dochodów dziesięcin- nych benedyktyńskiego opactwa św. Krzyża na Łysej Górze do 1819 r, (Opera ad historiam monasticam spectantia, Ser. III, Libełłi, 2), Wrocław 2000, s. 109.
M. Derwich, Benedyktyński klasztor.., s. 454-460; tenże. Materiały..., s. 109; tenże.
Erem świętej Katarzyny p o d Łysicą, [w:] tenże, W kręgu łysogórskiego opactwa benedykty
nów. Studia (Łysogórskie opactwo benedyktynów. Źródła - m onografie - materiały - stu
dia), Kielce 2006, s. 77-81.
T. M. Trajdos, M iechowici na ziem i przem yskiej za panow ania Władysława IlJagieł- ły, „Folia Historica Cracoviensia”, 4-5:1997-1998, s. 68. Być m oże jednak ich przybycie do Leżajska miało miejsce dopiero w 1439 roku lub po tej dacie - M. Derwich, Benedyk
tyński klasztor.., s. 459.
M. Derwich, Kazania..., s. 194-195
W. Semkowicz, Kazania tzw. świętokrzyskie, „Sprawozdania z czynności i posiedzeń PAU”, 38, 1933, nr 6, s. 6-9.
zania świętokrzyskie. A także miejsce, w którym się to stało, m ianowicie opactw o n a Łyścu.
K o nsekw entnie przyjąć m ożem y, że te n kodeks zaw ierający K a za nia świętokrzyskie n ależał do b iblioteki łysogórskiej, oraz że n ajstarszy
mi znanym i nam użytkow nikam i K azań m ogli (lub w ręcz m usieli) być miejscowi, łysogórscy m nisi. Ja k w ykazałem to n a innym m iejscu, o p a c two łysogórskie przeżyw ało od 1386 roku, dzięki troskliw ej opiece W ładysław a Jagiełły, gwałtow ny i w szechstronny rozwój, objaw iający się m .in. tak że działalnością kaznodziejską^^. P arał się nią z dużym p o w odzeniem kaznodzieja królew ski M ikołaj zwany D rozd k iem lub M n i
szkiem , który swoje kazania głosił zarów no n a dw orze, ja k i do ludu^^.
Parali się nią rów nież inni tu tejsi m nisi, skoro w latach dw udziestych X V w ieku król p rosił p ap ieża M arcina V aby zezwolił im n a głoszenie w iary w śród chrześcijan, po gan i schizmatyków^®.
Czy w działalności swojej benedyktyni łysogórscy wykorzystywali a k u ra t Kazania świętokrzyskie, nie wiemy. N a pew no nie do k azań dla ludu: nie lud bow iem był docelow ym o d biorcą K azań świętokrzyskich.
Now sze b a d a n ia dow odzą, że były o ne p rzeznaczo ne do w ykorzystania przez osoby biegłe „w odczytyw aniu tekstów zapisanych m e to d ą repor- tationes”^^ o raz po trafiących podczas ich w ygłaszania „nadać im o sta teczny k sz ta łt”^^, a skierow ane do środow isk w ym agających, cechują
cych się funk cjo nalną dwujęzycznością^^, czyli m onastycznych, m iej
skich lub dworskich^"^. B enedyktyni łysogórscy dob rze o dpow iadają tym kryteriom , a ich b ard zo bliskie co najm niej od 1386 ro k u związki z dw orem i królem pozw alają nam w skazać ew entualneg o odbiorcę:
k ró la i jeg o otoczenie, m ożnych i ich orszaki, zjaw iających się w opac-
M. Derwich, Benedyktyński klasztor..., s. 437-461 oraz jak w przyp. 4.
Tamże, s. 524 i n.
Zob.: „verbum dei tam Christianis tam paganis et quislibet scismaticis et gentibus predicare...” - M. Derwich, Benedyktyński klasztor..., s. 454 i n., gdzie cała ta wzmianka i jej interpretacja.
M. Mejor, Pochodzenie..., s. 222.
P. Stępień, Kazania świętokrzyskie w trzech odsłonach. O problem ach rekonstrukcji tekstu, o pew nej omyłce autora, o źródłach Kazania na dzień św. Katarzyny, [w:] Kazania świętokrzyskie. N owa edycja..., s. 142; M. Skwara, Struktura i sposoby argumentacji w K a zaniu na dzień św. Katarzyny. Wybrane zagadnienia, [w:] Kazania świętokrzyskie. N owa edy
cja..., s. 164.
M. Mejor, Łacina w Kazaniach świętokrzyskich, [w:] Kazania świętokrzyskie. Nowa edycja..., s. 87
Tamże.
twie łysogórskim przy okazji licznych pielgrzym ek W ładysław a Ja g ie ł
ły, jeg o m ałżo n ek i dzieci o raz innych wybitnych osobistości^^.
Zgodzić się wypadnie z M. M ejorem , że wiele przesłanek dowodzi, iż
„autor i pisarz Kazań byli jed n ą i tą sam ą osobą”^^, a zatem paski Kazań, którym i dysponujemy, pochodzą z oryginału, a nie kopii kazań. Jeśliby sta
nąć na gruncie tej, dziś najpraw dopodobniejszej hipotezy, wówczas p o wstanie Kazań datow ać trzeba byłoby najwcześniej na połowę X IV wieku.
Tak, n a podstaw ie pism a, datow ał je W. Semkowicz^^, n a d atę p o st quern w skazują także w spom niane wyżej ustalenia J. Kaliszuka w kwestii data-
cji kultu Trzech Króli.
Skoro nasze kazania znajdowały się dow odnie przed 1430 rokiem w bibliotece opactw a łysogórskiego, to oczywiście w tym opactw ie lub w kręgu jego kontaktów n a pierwszym m iejscu trzeb a szukać ich autora.
W połowie X IV w ieku opactw o łysogórskie przeżywało szybki rozwój kultu przechowywanej w nim relikwii D rzew a Krzyża Świętego, kultu, który w spierał m.in. K azim ierz Wielki^^. Przełożyło się to, w sferze p ra k tycznej, n a do konan ą w latach 1351-1361 zm ianę wezwania kościoła kla
sztornego n a Łyścu: m iejsce Świętej Trójcy zajęło wezwanie Świętego Krzyża^^. Teoretycznie zatem możliwe jest, że w zrost napływ u do o pac
twa bardziej wymagających pątników wpłynąć m ógł na decyzję o n apisa
niu
Jednakże w tym czasie opactw o łysogórskie znajdow ało się w stanie podległości w stosunku do opactw a tynieckiego; należało do tzw. fed e racji tynieckiej, rządzonej przez o p a ta i m nichów tynieckich^®. Stąd,
M. Derwich, Łysogórski ośrodek pielgrzym kowy w Polsce średniowiecznej i now ożyt
nej. Zarys problem atyki, [w:] Peregrinationes. Pielgrzymki w kulturze dawnej Europy, red.
H. Manikowska, H. Zaremska (Colloquia M ediaevalia Varsoviensia 2), Warszawa, IH PAN, 1995, s. 277-287; tenże. Ślązacy na Łysej Górze. Z dziejów funkcjonowania święto
krzyskiego ośrodka pielgrzymkowego, [w:] Pielgrzymowanie i sztuka. Góra Świętej A nny i in
ne miejsca pielgrzymkowe na Śląsku, red. J. Luboś-Kozieł, J. Gorzelik, J. Filipczyk, A. Li- panicki (Acta Universitatis Wratislaviensis 2846, Historia Sztuki 22), Wrocław 2005, s. 499-509. Pielgrzymki te zestawiam: M. Tf&rwich, M ateriały..., s. 141-142, 212-213 oraz tenże, W kręgu, s. 103-144.
M. Mejor, Pochodzenie..., s. 223.
W. Semkowicz, Kazania tzw. świętokrzyskie, „Sprawozdania z czynności i posiedzeń PAU”, 38, 1933, nr 6, s. 11.
Por. jak w przyp. 25.
M. Derwich, W kręgu..., s. 24.
M. Derwich, Rola Tyńca w rozwoju monastycyzm u benedyktyńskiego w Polsce, [w:]
Benedyktyni tynieccy w średniowieczu. Materiały z sesji naukowej Wawel-Tyniec 1 3 -1 5 p a ź dziernika 1994, red. K. Żurowska, Kraków - Tyniec 1995, s. 102-120; tenże, W kręgu..., s. 48-49
Z Tyńca, rekrutow ali się kolejni ówcześni opaci łysogórscy (aż do 1380 ro- k u )^ \ z pewnością też m iał miejsce stały przepływ zakonników. Opactwo w Tyńcu w tym czasie utrzymywało bardzo bliskie stosunki ze środowi
skiem krakowskim oraz z dworem królewskim. Szczególnie w okresie dłu
gich rządów opata tynieckiego Jan a (1351-1374). który należał do najbliż
szych zauszników Kazimierza Wielkiego^^. Jest zatem możliwe, że Kaza
nia powstały w wówczas większym, bogatszym i bliższym dworowi opac
twie tynieckim, a następnie zostały stąd przewiezione (przed 1380 rokiem ) przez któregoś z m nichów do opactw a n a Łyścu.
Tezy tej jednoznacznie dowieść się nie da, wydaje się ona jed n a k d o syć m ocno (a n a pew no najm ocniej spośród dotychczasowych) odpow ia
dać realiom źródłowym: datacjiXflz<2«, faktowi ich dow odnego p rzech o wywania w bibliotece opactw a na Łyścu, w m iarę w ykształconem u, dw u
języcznem u środow isku pow stania, bliskim kon taktom z dwujęzycznym środow iskiem dw oru królewskiego oraz Krakowa.
Zw róćm y wreszcie uwagę, że ostatnie bad an ia M. M ejora wykazały
„współistnienie w K azaniach świętokrzyskich dwu tradycji: w planie lite
rackim , n a co wskazuje pośredni lub b ezpośredni cytat z w iersza H eli- n a n d a z Fro id m on t - duchowości cysterskiej, w planie tradycji liturgicz
nej - możliwy wpływ tradycji benedyktyńskiej”^^. W innym m iejscu b a dacz ten wskazywał też n a skłonność a u to ra Kazań do powoływania się na św. Augustyna, łącząc to z wpływem tradycji augustiańskiej^"^. W ielka krakow ska aglom eracja m iejska była zaś także najw iększą w Królestwie Polskim siedzibą duchow ieństw a zakonnego i jego klasztorów , w tym także cystersów (M ogiła) oraz różne zakony rządzące się regułą św. A u gustyna^^.
M. Derwich, Materiały..., s. 216-217 (katalog opatów). Por. tenże, Ciepła - niezna
na prepozytura benedyktyńska, „Nasza Przeszłość”, 75, 1991, s. 32-53.
P. Sczaniecki, Katalog opatów tynieckich, „Nasza Przeszłość”, 49, 1978, s. 65-71;
M.T. Gronowski, Rola polityczna opatów tynieckich w X I V wieku, [w:] Klasztor w państwie średniowiecznym i nowożytnym, red. M. Derwich, A. Pobóg-Lenartowicz (Opera ad histo- riam monasticam spectantia. Series I, Colloquia 5), W rocław-Opole-W arszawa 2005, s. 248-249.
M. Mejor, Pochodzenie..., s. 241.
M. Mejor, Łacińskie cytaty..., s. 32.
K. Ożóg, Klasztorna geografia średniowiecznego Krakowa, [w:] Klasztor w mieście średniowiecznym i nowożytnym, red. M. Derwich, A. Pobóg-Lenartowicz (Opera ad histo- riam monasticam spectantia edita apud L A R H C O R , Series I, Colloquia 4), Opole-W ro- cław, 2000, s. 217-234; M. Derwich, Schlesische und polnische Klosterkultur, [w:] D as R e
ich und Polen, unter Mitwirkung von Alexander Patschovsky hrsg. v. T. Wiinsch (Vortrage und Forschungen, 59), Sigmaringen 2003, s. 352-355.
a .
D alsze bad an ia być m oże pozwolą n a pogłębienie przedstaw ionej a r
gum entacji. D uże nadzieje budzi zwłaszcza k ierunek badawczy w skaza
ny przez M. M ejora - analiza w ew nętrzna tekstu Kazań, zawartych w nim cytatów i kryptocytatów^^. W spom niane wyżej bad an ia J. K aliszu
ka pokazują, jak duże rezerwy kryją się w ciągle m ało rozw iniętych b a daniach n ad rozw ojem kultów i pobożności. Jednakże trzeba sobie zd a
wać spraw ę, że z natury rzeczy, b ad an ia te nie przyniosą konkretnych dat, imion, miejsc. W tym zakresie pozostaniem y „niew olnikam i” Łysej G óry (Łyśca) i Leżajska, ro k u 1445 i 1461, zatem danych dotyczących te go kodeksu, w którym , „schow ane” bezpiecznie w grzbiecie oprawy, p a ski Kazań cierpliwie czekały n a swojego odkrywcę i przyszłych badaczy.
Summary
^ _
Święty Krzyż or Tyniec? On the Origin of the Holy Cross Sermons
N either linguistic nor palaeographic evidence permits precise dating of the Holy Cross Sermons. The same can be said about the region wherefrom they originated. Nevertheless, the scarcity of data does not dissuade researchers from forwarding new conjectures. M. Derwich calls for a more sober approach and remaining with the few firmly established facts. H e points out that in 1445 the codex, in the binding of which the parchm ent cuttings with the Sermons were found, was located in Leżajsk. A daughter convent of the Benedictine Abbey of the Święty Krzyż is attested in Leżajsk at the same time. Derwich argues further that this book couldn’t have been bound before 1430, and that the act of binding this book had to take place at the Święty Krzyż Abbey. Hence, prior to that moment, the Sermons functioned in the Abbey, which was an im portant intellectual centre already during the last quarter of the 14^^ century. Derwich is in favour of the m id-fourteenth century dating of the Sermons, possibly at the Święty Krzyż Abbey, but he does not rule out the hypothesis that they came into being in the Tyniec Abbey, which was older, located near the capital city of Cracow, and until 1380 organisationally superior to Święty Krzyż.
M. Mejor, Pochodzenie..., 224.
