1
S PIS Z A W A R T O Ś C I T E C Z K I — L B / i t r . . . i I k a A .
I. M ateriały dokum entacyjne
1/1 — relacja właściwa k . \
s. 4
- gI/2 - dokumenty (sensu stricto) dot. osoby relatora a ^ * / - i ) I/3 - inne materiały dokumentacyjne dot. osoby relatora
II. M ateriały uzupełnieniające relację lc . § A - J L
III. Inne m ateriały (zebrane przez „relatora” ):
111/1- dot. rodziny relatora
III/2 - dot. ogólnie okresu sprzed 1939 r.
III/3 - dot. ogólnie okresu okupacji (1939 -1945) 111/4 - dot. ogólnie okresu po 1945 r.
lll/5 -in n e ...
IV. K orespondencja
V. W ypisy ze źró d eł [tzw.: „nazwiskowe karty informacyjne
VI. Fotografie l\jC
” ] h .
2
-
3
\
4
5
6
153/* Bydgoszcz A R C H I W U M
Eltbletg
pOŁ.
(kia w p ły w a j
R E L A C J A
1 . B U C Z K O W S K A Iren a p a. " m H I A * .
a* Ur. 6.05.1915 Bowa ? ie ó S zlach cica, pow. Chełmno.
5* Bodzie©: T e o f i l i Maria z d. Żurawska dochodzeni©: in te lig e n c k ie -zie m ia ń s k ie -5. Wy k s z ta łc e n ie : drodnis
6* Adres: Bydgoszcz.
>rzod wojn ^
Gianazjum Humanistyczne ukończyłam w 1935 r * w Chełranie.
W 1937 rozpoczęłam pracę w fir m ie "ASIA DA* w B ydgoszczy, Jedne
go p rz e s zk o le n ia fachowego aa wypadek wojny n ie przeszłam * Wie a il.4 a i.r n do * .0 * y c h « « * * » . » sp ołeczn ych .
Wojna z a s ta ła mię w Bydgoszczy.
Okres wo j e nny
P rz e z A rbeitsam t zostałsra zatrudniona w fir m ie Schtrana - wyr<$b
proszku do p ra n ia , w ch a ra k terze pracownika fiz y c z n e g o . Trw ało t o . od 1940 do 1944. Potem do korfes okupocj i w £ lu sa rn i na A l . 1 Maja b lis k o corów k olejo w ych . W Bydgoszczy mieszkałam p rz e z c ^ ły okres ascupeeji
vi
d z is ie js z y m m ieszkaniu wraz z s io s tra m i A n ie lą , Wandą, K azim ierą i Jadw igą. S io s tr a Helena m ieszkała o d d z ie ln ie p rzy u l . K o ł ł ą t a ja , ja k o pauoc domo-sra u N ie m o t .W marcu 1943 kuzyn m<5j BendijJ F ra n c is z e k
t
raieszkający rciwczas w Trzem lew ie pow. Chełmno, zaproponował mi p ra cę w k on sp ir a c j i . Zgodziłam 3 ię i p rz e z n ieg o zostałam za p rzy się żo n a do orga
n i z a c j i podziemnej AK.
\\
P eła iłraa fu a k c ję łą c z n ic z k i i k u r ie r k i w S z ta b ie Okręgu Pomor
s k ie g o i k u r ie r k i na Bory T u ch olsk i o do "GRABA". Bezpośrednim# przełożonym b y ł "KSAWERY" do czasu je g o aresztow an ia c z y l i do s ie rp n ia 1944 r . Utrzymywałem łączn ość pomiędzy k-dtam Okręgu
"JAROSZEM" Pałubickim a "KSAWEROM" szefem wywiadu Okręgu om a
"MARKIEriI* Szymanoriczem.
7
2 -
Po aresztowaniu "KSAWEREGO" z polecenia "MARKA" wyjechałam do m.p. "KSAWEREGO" w Czemlewie pow, Ohełamo i przyw iozłaś z jego mieszkania część materiałów organizacyjnych, Niektóre dokumenty, z uwagi na to , że tam było bardzo duże archiwum o rg a n iz a c ji i ni©' mogłam wszystkiego zabrać, z s io s trą "KSAWEREGO" Melanią zakopa=
łyśmy w ziem i. Maszynę do pisania ukryłyśmy na probostwie. Rów
nocześnie ostrzegłam "PIOTRA" ks, Wojciecha Gajdusa, który od trzech l a t ukrywał s ię w mieszkaniu "KSAWEREGO", że z rozkazu K-dy Okręgu, ma zmienić mieszkanie,
"PIOTR" prowadził c a łą kancelarię "KSAWEREGO", który miał z r a c j i pełnionej fu n kcji masę rozjazdów,, ponadto musiał symulować pracownika fizycznego w gospodarstwie,
W Bydgoszczy na u l . Dworcowej /ni© pamiętam numeru/ była m eli
na "KSAWEREGO" o kryptonimie "KATAKUMBY". Była to autentyczna piwnica, w której mieszkała matka z córkami. N ajstarsza córka ps, "BLONDYNI" z katakumb była członk inią o rg a n iz a c ji podziemnej AK. W tej melinie aresztowano "KSAWEREGO", zaś "BLONDYNKĘ" z
z "KATAKUMB" aresztowano w mieszkaniu "MARKA", do którego z o s t a * ła przez niego wysłana po rozmaite rzeczy. Tam b y ł k o cio ł i a - resztowaną wyprowadziło gestapo. Po paru tygodniach wypuszczono j ą , sprytnie s ię w ykręciła z celu bytności w tym mieszkaniu,
"MARKOWI" spalonemu skrytki udzielono w m elinie na K o łłą t a ja , potem u ciek ł do "GRABA" do Borów Tucholskich,
Moje kontakty służbowe bardzę często były z rodziną "BIAŁYCH"
gdzie dostarczałam Leszkowi Białemu "JAKUBOWI" m ateriały od "JA
NUSZA", "MARKA", "KSAWEREGO" i na odwrót, W czasie nieobecności
"JAKUBA" kontakt utrzymywałam przez p, Marię B ia ła lub Z u lę , W domu tym n a jc zę śc ie j bywałam na u l. Ś lą s k ie j, Po aresztowaniu
"KSAWEREGO" i wyjeździe "MARKA" d alsza moja praca odbywała s ię pod rozkazami "JANUSZA" i "JAKUBA",
Z niew iast , członkiń AK, znałam n ie w ie le . Były to : Maria i Zula B ia ła , moja s io s tra Helena oraz p, W aleria Olszewska, u której b y ł punkt kontaktowy, K-dy Okręgu przy u l, Kościuszki /ma
ły domek/ już nie ż y je , N a jle p ie j znałam "BLONDYNKĘ z KATAKUMB"
v/ Szymańską Leokadię, Ponadto pamiętam, że byłam służbowo w m elinie czy konspiracyjnym punkcie na u l. Hetmańskiej u brata i s io s t r y , mieszkających z matką, Ani numeru ani nazwisk nie pamiętam.
8
- 5 - tł
Przy ul# Chocimskiej 1, b y ł punkt kontaktowy pod kryptonimem nGR$$An, w łaścicielem b y ł Stanisław Cackowski, do którego k ilk a razy zgłaszałam s ię po odbiór przesyłek na Bory Tucholski©i Były to średniej w ielk ości paczki, opakowane w p apier, które sama lub s io s tra Helena, dostarczałyśmy do Warlubia na dworzec, gdzie czekał odbiorca oraz do LipineJ: do M leczarni Czerwińskiego lub do Józefa Piechockiego "BOROWIAK".
W o rg a n iz a c ji AK pracowałam do wyzwolenia.
Od 1945 do 1950 r , pracowałam w Prezydium Rady Narodowej w Wydzia=
le Finansów Rolnych*
Od lip c a 1950 do 14*02,1952 - Państwowa Centrala Drzewna "Las"
we Wrocławiu*
W lip c a 1956 wróciłam do Bydgoszczy b , chora* We Wrocławiu w dniu 18*07*1956 otrzymałam rentę inwalidzką I I grupy* Już zawodowo pracować nie miałam s i ł y . Na skutek przeżyć nerwowych nfbyłam s ię choroby alo p etia azeata* Zatrucia nabyłam s ię w w ięzien iu , gdzie przebywałam od czerwca 1945 do 12 września 194-5*
Rentę pobierałam w wysokości bardzo n is k ie j, obecnie mam po pod=
wyżce 1*400 z ł* Opiekuję s ię dorywczo dziećmi niewidomych.
Od maja 1977 należę do ZBoWiD na skutek d ecy zji władz warszawskich gdyż Bydgoszcz odmówiła p rz y ję c ia .
Po wojnie— Mi — — —
/ -/ Iren a Buczkowska R elację spisałam
Bydgoszcz 18.01*1978 r .
/
9
JdroJL 4k&
33/1 Eyagoozoa
■3..g,Ł,g,gJLa.
1* Bncako^ka Irena po. B^fcrls*
2* 6*V# 1915r* i~cs.'c flet Łislaefcecie por.Sfcożcne 3* Teofil i -«rie z i*ałrar;ci.e
4* inteligenckie - sienicńsfcie 5# tredaie ©ykształcęnie
6 . ACree-
A R C H I W U M E lż b ie t y Z a w a c k io J r \ póz-... ......tip i.
dała wpływu \ ■ h -
.is^-gsasa.
Gloncz^ua J.uOBnietye&ce ukońofcyłeu w 1935r. t? Cfcc tonie.
1337r# rozpoczną pracę- w firoie "Aaede* w B^dgoozczy.miodnego
przeszkolenia fachowego na wypećeL irfe pr&eoałca*me nsleżałaa do 3c:-ręsb organizacji społecznych*
»’ o^na zaetoła onie « Bydgoszczy*
*
...a i i g k v.‘? j c t M -
rreez /sEtłeSteoant zootełoa zctrudniono w firoie bctoaen • wyrób proozku do prania w charakterze pracownika fizyozner:o*2rwoło to od 194©r*do 1944*^otea do końce okupocji w ćluaarnl no ul«Aleje t 1 jcje*b liiiiio torów kolej owych* w JferdgcoaoBy alcozkałea przoz ceły sfcr okres okupacji w dzioic^ozyn aieozkaoiu uraz & oioatraai Aniele,
fcanaą^kazioiern i Jadwigą*ć i eotra Helena oieozkf>3:e oddzielcie przy Kołłątaja jako po oc doaowe o Hleaoów*® oorou 19&3r*kuzyn o6j
Bendlg Franciszek Ksawery* aioszkajroy vjóv<&cq w 2rzcalecie poo*
Chełano»z npr opoao@sł oi proco w fconspiracjl* ^god&lłaa oię i prace nieno acetełea zeprzyaięńone do Org.'odzieonc^ M 0
r'ełrtlłea funkcje łncznlczki i kurierki v SRtrbie Okręgu ^oacrafclcgc 1 ktirierkr na "Bory Tucholskie" do " Graba**
Besporrednia prac łożony a był "Ec^ery* dc o&oou jego aresztowanie eeyll do aierpnla 1944r.Utrzy:^wełaE łaoznoći połilc-day kcosnd*
Qkr* ®*fe ou o żęci** Fołnbiokia o ^omerya® ozetfea wywlada Okręca oroś aorklea szyoano^iczoa*
To aresztowania BKcawere^o* z polecenia * ‘Jorke* wyjechałoa do o#p*
"Ksawerego* w Gzeolewie pow*Cfcełano i przywiozła z jego oioszkania ezęść □oterlałdc? or^oni«pcyJnych.niektóre dokuiacnty-z uwagi na to, źe taa było b*dti£e archiwua org* i nie aegłan wszystkiego zabrae,
& aiootrę "ksawerego* -olenią Z8kopełyćqy w zioui*..aGzyno do pisa*
ula ukryłyśmy no probostwie.-,ów soczek nie ostrzegłeś * ^iotre"
ua* o^efecha Ciajdase,które od 3 let ukrywał ols u aieozkaniu
**>sfiG?orego®#że z rozkazu łUdy Ofcr* aa zaieni<5 afeozkanie.
10
s
We Wrocławiu l8 .V II.5 6 r . otrzymałam rehtę inwalidzką I I g r . Już zawodowo praeowac ni© miałafli s iły .H a nkuiejc przeżyć nerwowych nabyłam s ię choroby . cjUjmV omuJu''
Zatrucie nabyłrm s ię w w ięzien ia gdzie przebywałam od czerwca 1945 do 1 2 .ix.5 ix.4 5 r .
Rentę pobierałam w wysokości b* niok?»t obecnie mam po podwyżce 1.400#- z ł . Opiekuje ai® dorywczo dziećmi niewidomych.
Od maja 19773?# neleż^ do iiBoWiD-a, na skntek d ecy zji władz
;erszswakiehtgdyż Bydgoszcz odmówiła prz-rjęcia.
R elację spisałam
i stwierdzam autentyczność podpisu przy mnie złożonego.
/ -/ Irena tJonaiorska
' m U c o W o ^ k c . / - / I r e a a B a o a k O T £ , lt 3
Bydgoszcz i8 .I.1 9 7 8 r.
Stwierdzam zgodność odpisu s oryginałem
. <*autv.c.ą$
-
/
11
12
£
,__„._._______ ______
(N a zw isk o , im ię , p seu d o n im i a d re s s k ła d a ją c e g o o św ia d czen ie)
\qA j lj- cJŁb. <3> ify ^ n ć w T A
;ma r. A
A
OŚWIADCZENIE ŚWIADKA
Ja, jako uczestnik(czka) (wymienić form ację Rucjiu Oporu^ nazwę obozu lub więzienia r formację wojskową od — do): ..t /ś h c ź
A Q .h A r ,d ±
6V U - -W > \r- 'ÓU> '— ' f
świadomy(a) odpowiedzialności w ynikającej z przepisów p raw a k a r n e g o ^ prawdziwość poda nych niżej przeze mnie faktów, legitym ujący(a) się dowodem osobistym seria i numer
_____ wydanym d n ia ... ... ... 19.^'^.. przez
o ś w i a d c z a m :
że Ob. __________ «syff (córka)
urodź, dnia ...J l--- ... 19 roku w ..
"ĆCŁ
jest mi znany (a) osobiście jako uczestnik(czka) (wymienić formację Ruchu Oporu, nazw ę obozu lub więzienia, formację w ojskową oraz okoliczności, w których świadek zetknął się z otrzymującym(cą) oświadczenie i czasokres od — do): ^ 0 3 ^ 1 . . .
r . *
z otrzymującym(cą) oświadczenie i czasoKres oa — aoj: ... :.... ... J G £ r r
.. ...
v d jn l ćŁ d hJtj
L=»
...■»•—
W yżej w y m ie n io n y ^ posiadał(a) pseudonim .... ... ... i pełn ił(a) funkcję — brał(a) udział (w tej części opisuje się: przebieg służby i działalność w okresie bezpośredniego udziału w walkach wolnościowych, pełnioną funkcję, stopień w ojskow y, w jakich był(a) oddziałach, grupach, placówkach, pod czyim dowództwem, kierownictwem, udział w akcjach bojowych i innych, w jakich miejscowościach, nazwa obozu itp. wszelkie zmiany i czasokres od— d o ):^ ^ ^ r ^ . C ^ ^ r r % ...c £ *L e *^ ć s **t~
..< r w _
.. ..^.1^ 3 ^ . . ^ ^ ^ * - 1 ^ ^
Je. r / yuu u ct^ l f ‘-iź *£> £
Aa Tc. C * 4 l ^ ittT ytA^-roe, l f %> ^ ^
^7' ' rlccp=) D 2^^
fj+^Zł h Ątn/ tyjf j2ptV^. t r 'ty*r>, Oym-
^xzz
członkiem Z B o W iD , powinien wpisać numer legitym acji członkow-
^ H c
sk ie j^ .^ ^ A .-? !^ wydanej przez Zarząd O kręgu w
Własnoręczność podpisu śmierdzą się:
nlwg 'suniuj^i BaBsSrsj?
n S n n ©
Prawdziwość powyższych.danych stwierdzafg»—w l a s a n c f j j : p o d e
p o d p is gfep ow ied n ich w ła d z Z B o W iD )
„Gryi” Targowa 48, z. 270/74, n. 100 000.
13
(Nazwisko, imię, pseudonim i adres składającego oświadczenie)
Ja, jako uczestnik(czka) (wymierne form ację Ruchu O p w u , nazw^ obozu lub więzienia, forftiapjeAyojskową od —
świadomy(a) odpowiedzialności wynikającej z przepisów prawa karnego za prawdziwość ng- daOYijh niżej przeze mnie faktów, legitym ujący (a) się dowodem osobistym seria »i numer j/ . .'? ...
* * X M Ź L ... w ydanym 1 9 * 3 r. przez ^
że O b . ... .... ... ... .... ... ... _^y£r(córłęa)...:./....z Z z ....~...
urodź, dnia ... ... 19.'^^... roku w .. .... ...
jest mi znany(a) osobiście jako uczestnik(czka) (wymienić form ację Ruchu Oporu, nazwę obozu lub więzienia, formację w ojskow ą oraz okoliczności, W/> których świadek zetknął się z otrzymuj ącymtaą) o ^ iad c zen ie ^ i czasofcfsp od -+ / ^ o t ę g im i.
J S J /S < f - (tfe ^ e rz i/ P k w u , r 7 ^ ^ y n n Z / % J t f a j ę,
W yżej wymieniony(a) posiadał(a) pseudonim ... ... i pełnił(a) funkcję — brał(a) udział (w tej części opisuje się: przebieg służby i działalność w okresie bezpośredniego udziału w walkach wolnościowych, pełnioną funkcję, stopień wojskowy, w jakich był(a) oddziałach, grupach, placówkach, pod czyim dowództwem, kierownictwem, udział w akcjach bojowych i innvch? w iakich miejscowościach^? nazwa obozu itp. Y^gzelkie, z r ^ n y i czasokres od - doi; ^ 7 ? f ^
Jeżeli świadejc^ jest cżłonkiem Z B o W iD , powinien^ypis^ć numer legitymacji członkow skiej ianej przez Zarząd Okręgu w j S j S ...
oręczność -Bodgisu stwierdza się:
Freeee Zarządu
ó ^ s z y c h danych .oręcznym podpisem Praw dziw ośćstwierdzam wii
f e t j r Henryk Szymuw w im )
OŚWIADCZENIE ŚWIADKA
14
15
Buczkowska Irena ps. “Maria, “Irys” (1915-....), żołnierz wywiadu i łączniczka KO A K Pom.
w Bydgoszczy.
Ur. 6 V 1915 r. w Nowej Wsi Szlacheckiej pow. Chełmno n/Wisłą; córka ziemian, Teofila i Marii z d Żurawskiej. W 1935 r. ukończyła Państwowe Gimnazjum Humanistyczne w Chełmnie.
Do wybuchu wojny mieszkała i pracowała w Bydgoszczy, jako pracownik biurowy w firmie Amada.
Podczas okupacji mieszkała nadal w Bydgoszczy. Pracowała w firmie Schwarz przy wyrobie proszków do prania i w ślusami. W 1943 r. została zaprzysiężona do służby w A K przez Franciszka Bendiga ps. “ Ksawery” , organizatora sieci wywiadu K O A K Pom.
Otrzymała przydział do komórki wywiadu KO. W maju 1944 r. po aresztowaniu Józefa Grussa ps. “ Stanisław” , szefa wywiadu KO A K Pom., jako kurierka powołanego na to stanowisko F. Bendiga, pełniła funkcję sztabowej łączniczki pomiędzy nim a Janem Pałubickim ps. “ Janusz” , kmdtem Okręgu A K Pom. oraz do Leszka Białego ps. “ Jakub” , szefa łączności K O i Henryka Szymanowicza ps. “ Marek". Po okresie niespełna 3 miesięcy od nominacji na szefa wywiadu , pod koniec lipca 1944 r.w Bydgoszczy podczas rozmów scaleniowych z PAP, F. Bendig został aresztowany przez gestapo.” Maria” powiadomiła o tym J. Pałubickiego oraz ks. Wojciecha Gajdusa ps. “Piotr” , ukrywającego się wówczas w miejscu zamieszkania Bendiga w Czemlewie pow. Chełmno, gdzie prowadził kancelarię i archiwum wywiadu. Jako kurierka kontaktowała się również w Borach Tucholskich z Alojzym Bruskim ps. “ Grab” , d-cąZgrupowania Part. A K “ Świerki” .
Po zakończeniu wojny nie ujawniła się. Podjęła pracę jako sekretarka w Wojewódzkim Urzędzie Ziemskim w Bydgoszczy. W czerwcu 1945 r. została aresztowana przez UB pod zarzutem współpracy z działającym jeszcze Zgrupowaniem “ Świerki” . Więziona w Bydgoszczy (początkowo w areszcie śledczym UB na ul. Poniatowskiego, następnie w więzieniu na Wałach Jagiellońskich), zwolniona została 12.IX. 1945 r. (na mocy amnestii z sierpnia 1945 r.). Inwigilowana przez UB, wyjechała do Wrocławia. Od 1956 r. na rencie inwalidzkiej.
Siostra Buczkowskiej Helena ps. “ Aleksandra” , ur. 23. IV. 1903 r., zaprzysiężona do służby konsp. w maju 1943 r. przez Franciszka Bendiga. Pełniła funkcję kurierki sztabowej w Wydz. II KO. Po aresztowaniu Bendiga organizowała nowe lokale w miejsce “ spalonych” .
Buki' U Semii 1920 1934 D:
podzii nizacj pionu w fort przepi przew więzić żeński
AP Al zesp. i Ciech;
Roczn
AP AK, T.: B u c z k o w s k i e H. i I., S z y m a n o w i c z H.; mat. własne autora.
Henryk Szymanowicz
t Z . A S i o U. ( fj feOT. %
p o o t
- &\JQA lA fvS/jQ /w * Ł U iŁ i tfcH x
16
— DV\
szył w tzw. puszczę toruńską, gdzie szybko zlokalizowany i otoczony przez przeważające siły - zakończył swój partyzan
cki szlak.
BOLESŁAW BIERUT:
„WYROK ZBYT ŁAGODNY”...
Na kapturowej rozprawie są
dowej przed wojskowym są
dem rejonowym w Bydgoszczy
„Grab skazany został na 10 lat więzienia. Zachował się doku
ment. Na piśmie, w którym
„Grab” zwrócił się do Bolesława Bieruta z prośbą o ułaskawienie -widnieje adnotacja tegoż Wy
rok zbyt łagodny. Należy się ka
ra śmierci . Strzałem w potylicę wykonano tę decyzję 17 wrześ
nia 1946 r. w więzieniu we Wron
kach. Ppór Zbigniew Smoleńs
ki został w końcu grudnia 1945 r.
zamęczony w kazamatach byd-
f
oskiego UB, a jego ciało pc ryjomu pochowano na cmentarzu komunalnym przy ul Kcyńskiej. Pozostali towarzysze ostaniej leśnej desperackiej wy
prawy „Graba” skazani zostaL na kary więzienia od 8 do 10. Pc latach - w wyniku amnestii - pc odbyciu części tej kary, mogl powrócić do normalnego życia.
Henryk Szymanowicz ps
„Marek” zdobył w końcu „m»
fotóśki i jego zastępca Witold Sę- jćjowski ps. „Jurand” .
Z uwagi na dobre rozeznanie Marka” Henryka Szymano- yicza rejonu Lipinek i nawiąza- e przed zimą 1939 r. kontakty w inspektoracie bydgoskim /JaK, który wówczas miał swój onspiracyjny kontakt w fabry- u2£ kartonow przy ul. Grudziądz
k ie j - zlecono mu dodatkową
ków, natomiast wielu niemiec
kich fachowców, w tym paru wybitnych naukowców prowa
dzących na wydziale różnorakie eksperymenty. Dywersja ta zos
tała przeprowadzona w tak do
skonały sposób, że nawet ekspe
rci z Abwehry, sprowadzeni z Berlina, uznali ten wybuch za skutek błędu technologicznego w procesie produkcji.
Łączniczka Irena Buczkowska ps. „Maria-Irys”.
Gestapo jednak robiło swoje.
W maju 1944 r. nastąpiła trzecia fala aresztowań. Wpadł m.in.
szef wywiadu Józef Gruss ps.
„Stanisław” . Po nim funkcję tę objął Franiszek Bendyk ps.
„Ksawery” , który w lipcu, w pu
nkcie kontaktowym „Katakum
by” , także wpadł w kocioł. Szy
manowicz musiał natychmiast zejść do podziemia. W ściśle za-
kancelarii i archiwum wywiadu inspektoratu. Udało się.
ARESZTOWANIE W WOLNEJ POLSCE
W styczniu 19.45 r., po wkro
czeniu Armii Czerwonej na Po
morze, oddział „Graba” ujawnił się w Bydgoszczy. Żołnierzom podziemia zlecono straż nad obozem jeńców niemieckich pod Łęgnowem. Byli umundu
rowani, uzbrojeni. Pewnego dnia dotarł do nich Leszek Biały i uprzedził, że NKWD szykuje ' aresztowania. Zbagatelizowali ten sygnał. Nazajutrz byli już więźniami. „Graba” i „Marka”
powieziono do Tucholi. Tam po przesłuchaniu przez NKWD - gdzie udowodnili pomoc lewico
wej partyzantce - zostali wyeks
pediowani na powrót do Bydgo
szczy z rekomendacją na dalsze pełnienie dotychczasowych obowiązków.
Sytuacja jednak zmieniła się szybko, nie tylko na froncie wo-.
iennych zmagań. W początkach lutego pieczę nad obozem w Łę
gnowie przejął Urząd Bezpie
czeństwa. Grab otrzymał kolej
ne ostrzeżenie. Tym razem nikt nie zamierzał go bagatelizować.
W noc z kwietnia na maj, spory - bo zasilony przez młodych strażników spoza okupacyjnej konspiracji - oddział uszedł w
las. 1
Szymanowicz, z wysoką tem
peraturą wywołaną ciężkim za
paleniem płuc, poprowadził go na swoją placówkę do leśniczó
wki Emihanowo. Tam „Grab”
nakazał mu zamelinować się w mieście. Sam z oddziałem ru- łączniczka Helena Buczkows
ka ps. „Aleksandra”
l unkcję oficera inspekcyjnego Is. kontaktów z lasem. Wiosną 943 r. kiedy „Dan” , po otrzy- naniu zadania stworzenia w re- onie Cekcyna oddziału „Jedli- flUy” przekazał obie „Sosny”
p>or. Alojzemu Bruskiemu ps.
,Grab” - Szymanowicz po raz rierwszy zetknął się z tym lege- ldarnym dowódcą.
Henryk Szymanowicz ps
„Marek”. Zdjęcie z 1939 r.
cne” papiery na nazwisko J«
rzego Czarnowskiego. I w t c
B
jstaci pracował w Nowyr worze Gdańskim na Zułs wach, aż do ogłoszenia prze Gomułkę 1957 r. znanej amnei tii dla żołnierzy AK-owskiegg
łdziemia. Po powrocie a ydgoszczy, pracował do emi rytury w miejscowym przet siębiorstwie CPN, kończąc jet nocześnie na Uniwersyteci Poznańskim przerwane prze wojnę studia prawnicze. Oc znaczony za działalność kor spiracyiną Krzyżem Walec:nych i Krzyżem Virtuti Milits n V klasy-jest jednym z niel cznych. już żyjących świadkom i uczestników walki podzien nej o wolność, honor i godnos narodu polskiego na Pomorzi
JERZY JAŚKOWIAK konspirowanej melinie „Stolar-
• nia” przy ul. Kołłątaja przez łą
czniczkę Helenę Buczkowską ps. „Aleksandra nawiązał kon
takt z płk Pałubickim a jej siost
ra Irena ps. „Maria-Irys naty- - chmiast udała się do rodziny
Bendyka w Czemlewie, gdzie ukrywał się ksiądz Wojciech Gajdus, pełniący funkcję szefa
Stefan Gus ps. „Dan”
tslr /^ f/tk
[ ¥ T tych dniach obchodzimy 50 rocznicę utworzenia Armii Krajowej w okupowanej Polsce. Prezentuje- my dziś sylwetki bydgoskich konspiratorów, których losach pisaliśmy przed tygodniem, w związku działalnością komórki dywersyjnej w zbrojeniowej fab- fce w Łęgnowie.
Armia Krajowa na Pomorzu,' izszerzając w 1943 r. swoją rukturę, przystąpiła do orga- zacji oddziałów leśnych w orach Tucholskich. Pierwszy, :óry powołał do życia Stefan us ps. „Dan” , stanął placówką Lipinkach a jego dowódcą
>stał Józef Piechocki ps. „Bo- ''►thwiak” , zastępcą Bronisław Łll[anikowski ps. „Krużel” . Trzon Jdziału stanowili Marian Boni . (Xko szef wywiadu, zoila Mani- J i^owskiego Benedykta, organi- itorka Wojskowej Służby Ko- ie.t, leśniczy Stefan Cieślik Dąbowego, Gilgenast z Borsu- swa, rodzina Bogdańskich - Xazimierz, Jadwiga i ich syn i/łady sław ps. „Maciek” , peł- Lący rolę łącznika. W sumie idział kryptonim „Sosna I” li- :ył 30 osób, podobnie jak „Sos- a U” utworzony w Nowem, tórego kadrę stanowili plut.
mdarm. Bronisław Węguko-
GESTAPO NA TROPIE Na przełomie lutego i marca 1944 r. nastąpiła fala areszto
wań. Objęła ona m.in. Wiesła
wa Szadkowskiego, Józefa Ei- chstaedta - członków kierow
nictwa inspektoratu bydgoskie
go, szefową WSK Urszulę Klun- der-Jędrzejczak. Zaś Alojzy Szulc - dowódca garnizonu - Dył poszukiwany listami gończymi.
Ludzie, do których docierały przecieki o ciężkich torturach jakim poddawani są ich przyja
ciele, pałali chęcią odwetu. I tak zrodził się plan akcji „Krem ” . W DAG w Łęgnowie powołano oddział specjalny w składzie He
nryk Nędziński, Bronisław Bruski, Jan Małek i Leszek Biały. Na wydziale produkcji nitrogliceryny doprowadzono do potężnego wybuchu; w, wyni
ku którego nie zginął żaden z uprzedzonych na czas Pola-
17
18
19
20
21
22
23
24
Z
25
26
BUCZKOWSKA Ire n a ps. " I r y s " 'V nr odz.
WSK
,
Wykaz odznaczeń "Jary" - Michała
27
28
29
30
B u c z k o w s k a Irena ps. "Maria"
Bydgoszcz ZWZ
Utrzymywała kontakt między F. Bendigiem e szefem łl-go<0ddziału KO Pomorze, a A. Bruskim - dowódcą inspektoratu Chojnicko - tczewskiego.
Była łączniczką "Janusza", t j . Płk. Pałubickiego - prawdopodobnie pracującego w wywiadzie
Pomorskiego Okręgu AK.
Zob. tom 23 - Stutthof, n r . 90, H. Szymanowicz
K . W o j .
31
32
33
u
