Andrzej Z. Makowiecki
Irena Maciejewska (10 grudnia 1930
-8 września 1994)
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 86/3, 195-199
Z M A R L I
Pamiętnik Literacki LXXXVI, 1995, z. 3 PL ISSN 0031-0514
IR E N A M A C IE JE W S K A (10 g ru d n ia 1930 — 8 w rześnia 1994)
Z g ro n a histo ry k ó w nowszej lite ratu ry polskiej ub yła n iedaw n o Iren a M aciejew ska, profesor zw yczajny U niw ersytetu W arszaw skiego, a u to rk a wielu cennych p rac o literatu rze o statn ich 100 lat: od k o ń ca w. XIX po nasze czasy.
U ro d z o n a 10 g ru d n ia 1930 w m iejscowości D ziepółć w pow iecie R a d o m sko, p ochodziła z chłopskiej rodziny M atysiaków . N a u k ę n a poziom ie g im n a zjalnym rozpoczęła n a tajn ych k o m p letach w czasie o ku pacji i k o n ty n u o w ała po wojnie. M a tu rę liceum o gólnokształcącego zdobyła w r. 1949 w R ad o m sk u i rozpoczęła stu d ia po lonistyczne w obow iązującym wów czas system ie d w u stopniow ym . S tu d ia zaw odow e ukończyła w r. 1952 n a U niw ersytecie Ł ó d z kim , stu d ia m agisterskie w 1954 n a U niw ersytecie W arszaw skim , z k tó ry m zw iązała się n a stałe ja k o nauczyciel akadem icki. Jeszcze w czasie studiów (1952) wyszła za Jan u sz a M aciejew skiego, znanego dziś h isto ry k a literatu ry , p ro fesora w In stytucie B adań L iterackich P A N i U niw ersytecie W arszaw skim . T akże pracę d y d ak ty cz n ą rozpoczęła jeszcze przed m agisterium : od r. 1953 była asystentem na W ydziale D ziennik arskim U W , od 1956 starszym asysten tem. W ro k u 1961 p rzeniosła się z dzien n ik arstw a n a p o lo n isty k ę i z tym wydziałem (o różnych — w poszczególnych o kresach — nazw ach i różnej stru k tu rz e organizacyjnej) zw iązała się do k o ń ca życia. W latac h 1956—1968 była członkiem P Z P R — d aty jej przynależności partyjnej są wielce znaczące. W stąpiła do p artii n a fali entuzjazm u październikow ego i pow szechnej w iary w reform ow alność system u,, zo stała z partii w yrzucona po w ydarzeniach m arcow ych ujaw niających w łaśnie niereform ow alność kom u nizm u . T en sam rodzaj nadziei n a „lepszy św iat” zw iązał ją z „S olid arn ością” w jej heroicznych początk ach , latach 1980—1981.
K a riera n au k o w a Ireny M aciejew skiej realizow ała się p o zo rnie bez za kłóceń i w zw yczajow ym rytm ie. Ci, którzy znali ją dobrze, wiedzieli, ile n a p o ty k a ła n a swojej d rodze o p o ró w i ludzkiej m ałostkow ości: szczególnie ciężkim dla niej okresem były lata po w yrzuceniu z partii, okres w szechw ładzy Ja n a Z y g m u n ta Jak u b o w sk ieg o n a polonistyce w arszaw skiej. P o uzyskaniu d o k to ra tu w r. 1964 n a p odstaw ie pracy o lw ow skim okresie życia i tw órczości L eopolda Staffa była do r. 1976 z a tru d n io n a ja k o ad iu n k t. H a b ilito w ała się w 1974 — n a p odstaw ie „dalszego ciągu” m onografii Staffa (o w arszaw skim okresie twórczości). W ro k u 1976 otrzy m ała stano w isk o d o ce n ta z „o d k o m en d erow aniem ” n a filię U W w B iałym stoku, po 2 latach p o w ró ciła do dy dak ty k i w W arszaw ie, gdzie przez dłuższy okres kierow ała stu d iu m zaocznym filo logii polskiej. T y tu ł n au k o w y p rofesora nadzw yczajnego zo stał jej n ad a n y
w ro k u 1989. O d ro k u 1992 była za tru d n io n a n a stano w isk u profesora zw yczajnego na U W . O s ta tn ie 2 lata życia b o h atersk o w alczyła z postępującą c h o ro b ą n ow o tw o ro w ą, p o w ra c a ła w m iesiącach lepszego sam o po czu cia do d y d ak ty k i uniw ersyteckiej i p ra cy twórczej.
Z ain tereso w an ia history czn o literack ie i krytyczne Ireny M aciejewskiej (zabierała w ielokrotnie głos w spraw ach lite ratu ry najnow szej) były niezwykle rozległe, a wyniki pracy badaw czej w yrażały się w różnych form ach wypowie dzi: nau ko w ej m onografii, stu d iu m historycznoliterackiego, eseju, szkicu kryty cznego, p o p u la rn o n a u k o w e g o w ykładu. P rzy całej tej rozległości zaintereso w ań — w jej tw órczości naukow ej m ożna w yodrębnić tereny szczególnie u p o d o b a n e i będące m iejscam i w ielokrotnych pow rotów .
N a pierw szym m iejscu należałob y tu postaw ić b a d a n ia n ad poezją okresu M łodej P olski i XX w ieku. Szersze, syntetyczne ujęcia tego zjaw iska czy ro d zaju literackiego to stu d ia: P o e zja M ło d e j P o lsk i w w ydanym w M oskwie tom ie zbiorow ym R u ssk a ja i p o lsk a ja litieratura końca X I X i naczała X X wieka
(1981), obszerny rozdział w P W N -ow skim ak adem ickim po d ręczn ik u M ło d a P o lsk a (1991), zaty tu ło w a n y P o e zja M ło d e j P o lski, w stęp do 2-tom ow ego zb io ru prac P o eci d w u d ziesto le cia m iędzyw ojennego (zredagow anego również przez M aciejew ską, 1982). N ależy wym ienić tu także daw niejszy szkic
In te r arm a. O ko liczn o ścio w a p o ezja polska okresu I w o jn y św ia to w ej („O d ra” 1969).
W obręb ie zjaw isk poezji polskiej XX w. u p o d o b a ła sobie M aciejew ska L eo p o ld a Staffa. N ajpow ażniejszym jej d o k o n an iem w „staffologii” była dw uczęściow a m o n ografia o życiu i tw órczości poety w o k resach : lwowskim (wyd. 1965) i w arszaw skim (wyd. 1974), przedzielonych cezurą pierwszej wojny światowej. W m onografii tej u k azała a u to rk a — u w a ru n k o w an ą in dy w id ual nym (choć eklektycznym ) św iatopoglądem — sw oistość postaw y Staffa na tle poezji m łodopolskiej, w skazała na źró dła jego „p o ro zu m ien ia” z liryką dw udziestolecia m iędzyw ojennego, sk om en to w ała i uw yraźniła c h a ra k te r stałej ew olucji w arsztatu poetyckiego. Tej głównej pracy tow arzyszą w d o ro b k u n auk ow y m M aciejewskiej liczne publikacje „ok alające” cen tru m in terp re tacy j ne: edycja (p rzygotow ana w raz z J. C zachow ską) listów Staffa, za ty tu ło w a n a
W kręgu literackich p r zy ja źn i (1965), opraco w an ie to m u L eo p o ld S t a f f (1965), zaw ierającego obszerny m onograficzny wstęp o raz zestaw m ateriałów (zgodnie z założeniam i serii „B iblioteka » P o lo n isty k i« , w której się tom ukazał), szkic
O p o ezji L eo p o ld a S ta ffa w tom ie 1 zbio ru Z problem ów lite ra tu ry p o lskiej X X w ieku (1965), w ydanie (wspólnie z T. Januszew skim i J. S tradeckim ) k oresp on den cji dw óch po etów z lat 1911 — 1953, pt. L eo p o ld S t a f f — Ju lia n T uw im (1974), tom ik W iersze L eo p o ld a S ta ffa zaw ierający in terp retacje u tw o rów poety („B iblioteka A naliz L iterackich”, 1977), jego sylw etka we w spom n ian ym zbiorze P o eci dw udziestolecia m iędzyw ojennego. D o Staffa pow racała też M aciejew ska w ielokrotnie w arty k u ła ch zam ieszczonych m.in. w tom ie zbiorow ym L e k tu r y i problem y (1976) o raz w „A lm anachu P o lo n ii” (1978).
Inni poeci M łodej P olski znaleźli się także w polu zaintereso w ań b a d a w czych M aciejewskiej, ogarniającej sw obodnie cały o b szar liryki tej epoki. P a ro k ro tn ie pisała o wcześnie zm arłym bracie L eop o ld a — L ud w iku M arii Staffie („Tw órczość” 1961, hasło w tom ie 1 <1968) m łodopolskiej serii „ O b ra z u
L itera tu ry P olskiej”, w stęp wydaw cy d o w znow ienia Z g rze b n e j k a n ty c z k i,
1977). D o „ O b ra z u ” n ap isała także sylwetki A ndrzeja N iem ojew skiego i K o n stan teg o M arii G órskiego. R ozszerzanie chrono log iczn ego zak resu refleksji n ad poezją polską o statn ieg o stulecia zap ro w adziło bad aczk ę tro p em Staffa na teren dw udziestolecia m iędzyw ojennego. Była a u to rk ą arty k u łu o K azim ierze Iłłakow iczów nie w pośw ięconej literatu rze m iędzyw ojennej serii „O b ra z u L itera tu ry P olskiej” (t. 2, 1979), we w sp om n iany m tom ie zbiorow ym P o eci d w u d ziesto lecia m ięd zyw o jen n eg o znalazły się też jej p ió ra sylwetki Iłłakow i- czów ny, Iw aszkiew icza i W ittlina. O Iłłakow iczów nie pisała jeszcze p a r o k ro t nie (m.in. szkic w „T w órczości” w r. 1983 po śm ierci poetki), p o w ra cała też do Iw aszkiew icza, a tak ie jej przedsięw zięcia edy torskie, ja k A fo r y z m y Stefana N apierskiego (1989), w ybór liryki Iw aszkiew icza pt. R a ze m słu ch a jm y ży c ia
(1986) i W ybór p o ezji E m ila Z egadłow icza (1987) ow ocow ały także w nikliw ym i w stępam i lub posłow iam i.
I r e n a M a c i e j e w s k a
K o m petentne stu d ia pośw ięciła rów nież prozie M łodej Polski. O Berencie ja k o pisarzu w arszaw skim pisała w „K ronice W arszaw y” (1979), dw a z n a k o m i
te studia historycznoliterackie pośw ięciła opisow i tem ató w szczególnych, choć w literaturze o kresu często podejm ow anych: „w ojna” i „m iasto ”. S tu d ia te
(P ro za polska lat 1914 — 1918 w obec w ojny św iatow ej, „P am iętn ik L iterack i” 1981, z. 1 ; W ie lk ie m ia sto a p roblem y naturalizm u w p ro zie okresu M ło d e j P olski.
W zbiorze: P ro b lem y lite ra tu ry p o lskiej okresu p o zy ty w izm u , seria 3, 1984) są do dziś podstaw ow ym i naukow ym i ujęciam i tych zagadnień, p o d o b n ie ja k szkic
F ra n c iszk a n izm w d w u d ziesto w ieczn ej litera tu rze p o lskiej („ O d ra” 1984, w wersji skróconej ja k o hasło w Sło w n iku litera tu ry polskiej X X w ieku, 1992).
Irena M aciejew ska należała do badaczy sam otnie zapuszczających się na tereny, k tó re z czasem d o p iero stają się w łasnością ogółu histo ry kó w literatu ry . D w a takie k ierunki b a d a ń za p oczątkow ała i skierow ała zaintereso w ania
polonistów n a — dziś nieledw ie zban alizow an e — obszary tem atyczne: lite ra tu ra niepodległościow a (w tym szczególnie poezja i p ro z a tzw. legionowa) oraz tem aty k a żydow ska w lite ratu rz e polskiej. Tę p ion ierską rolę publikacji M aciejewskiej łatw o m o żn a sobie uśw iadom ić zw racając uwagę n a lata, w k tó ry ch ukazyw ały się tak ie prace, ja k In te r arm a (1969) czy stud iu m G etto w arsza w skie w lite ra tu rze p o lsk ie j (w zbiorze: L ite ra tu ra w obec w ojny i okupacji,
1976), w stęp w o p ra co w an y m przez nią w ydaniu wierszy W ładysław a Szlengla
Co c zy ta łe m um arłym (1977), a rty k u ł Tem at ży d o w sk i we w spółczesnej literaturze p o lskiej (w arszaw ska „ K u ltu ra ” 1980). Dziś tem aty te podejm ow ane są często i chętnie, wów czas pisanie o nich niejedn o k ro tn ie w ym agało odw agi. D o tem atu „żydow skiego” d o d a ć w tym miejscu należy późniejsze ju ż d o k o n an ie M aciejew skiej: opraco w an ie obszernej antologii M ę c ze ń stw o i zagłada Ż y d ó w
w zap isa ch litera tu ry p o lskiej (1988).
O statn ie lata życia były d la Ireny M aciejewskiej okresem płodnym i przy niosły efekty nauk ow e wysokiej próby. W ro k u 1987 u k azała się w jej o p ra co w an iu edycja L u d zi b ezd o m n ych Ż erom skiego (w serii „B iblioteka N a ro d o w a ”). O bszerny w stęp d o tekstu powieści Ż erom skiego przynosi wiele spostrzeżeń o randze no w atorskiej, ukazuje opisane po w ielekroć zjaw isko „judym izm u” w nowej, świeżej perspektyw ie. W ro k u 1991 o p u b liko w ała M aciejew ska książkę z a ty tu ło w a n ą R ew o lu cja i niepodległość. Z d ziejów lite ra tu ry polskiej lat 1905 — 1918. Z aw ierała o n a w 4 obszernych szkicach om ów ienie — w now ym o p ra co w an iu — tych tem atów , k tó re w o brębie lite ratu ry M łodej P olski cieszyły się szczególnym zainteresow aniem au to rk i. Te szkice to : L ite ra tu ra M ło d e j P o lsk i a rew olucja 1905 — 1907, L isto p a d 1830 w lite ra tu rze M ło d e j P olski, P o e zja czy n u niepodległościow ego i P ro za p o lska lat 1914 — 1918 w obec w ojny św iatow ej. W swoich wcześniejszych p racach o rew o lucji 1905 — 1907 zawsze p o d k re śla ła M aciejew ska asp ek t irredentystyczny czynu rew olucyjnego, akcen to w ała bardziej „o statnie p o w stan ie” niż „pierw szą rew olucję” (społeczną). T oteż — p o d o b n ie ja k Ż erom ski w N o k tu rn ie — w y d a
rzenia r. 1905 w łączała d o tradycji niepodległościow ej. W ten sposób z a w a rta w ty tu le książki k ateg o ria „niepodległości” w chłania rów nież i człon pierw szy tego ty tu łu : „rew olucję”.
W tym sam ym — 1991 — ro k u u k azała się także książka sy gn ow ana nazw iskam i czterech au to ró w , w tym Ireny M aciejewskiej. C hodzi tu o to m
M ło d a P olska, o statn i w serii podręczników „ L iteratu ra P o lsk a ”, p rz ezn aczo nych w zasadzie dla studentów polonistyki (w spółautorzy: J. K ulczycka-S aloni, A. Z. M akow iecki, R. T aborski). A utorstw a M aciejewskiej są w tej książce rozdziały pośw ięcone poezji, odzw ierciedleniu rew olucji lat 1905 — 1907, „m ię- dzyepoce”, tj. literaturze lat 1908—1918, tak im o śro d k o m życia literackiego, ja k Lw ów i Z ak o p an e, sylwetki B erenta, Leśm iana, M icińskiego i Staffa. W sp ó łau to rstw em p od ręcznika akadem ickiego potw ierdziła Iren a M aciejew ska sw oją działalność d y d aktyczną: uw ażała się bow iem — niezależnie o d licznych p rac naukow ych — przede w szystkim za nauczyciela i w ychow aw cę wielu p o k o leń stu d en tó w w arszaw skiej polonistyki. P o d jej opieką n a u k o w ą p o w stało z g órą 200 p rac m agisterskich, w tym wiele znako m itych , w y p ro m o w a ła dw óch do k to ró w . W ychow yw ała zaś najskuteczniej w łasny m przykładem . Jej życiowy kodeks etyczny n ak azyw ał jej m anifestow ać w ierno ść po d staw o w y m w artościom , jak im i są: p raw da, lojalność, w olność myśli i s u
m ienia, poczucie odpow iedzialności za losy zbiorow e. W środow isku p o lo n i stycznym d aw ała p rzykład skrom ności i bezinteresow ności, ja sn o określonych zasad p ostępow ania. Jej m aksym alizm etyczny pozyskiw ał jej przyjaciół, ale także rodził niechętnych — m iała bow iem d o b rą pam ięć i nie zw odziły jej k o n iu n k tu raln e zachow ania. A przy tym , ja k b y niezależnie od w łasnych życiow ych dośw iadczeń, zachow ała w iarę w istnienie D o b ra. W raz z jej odejściem p o lo n isty k a u trac iła zn akom itego h isto ry k a literatu ry i d y d ak ty k a, zm niejszyła się także g lo b aln a liczba ludzi szlachetnych.
