836
R EC EN ZJEstaw ienia życia i działalności Jakuba Sobieskiego” — do całości zabrakło bow iem zbyt wielu ważnych elem entów. Pozostaje też otwarte pytanie: czy Jakub Sobieski — poza tym że był ojcem króla — był postacią wystarczająco wybitną, by pośw ięcić mu osob ną monografię? Bo przecież trudno podobnie obszernie pisać o każdym polskim magnacie.
A ndrzej Wyrobisz
Das Polenbild der Deutschen 1772-1848. A nthologie herausgegeben von Gerard K o z i e l e к und einem G eleitw ort von W olfgang D r o s t , H eidelberg 1989, s. 273. O m aw iana publikacja stanow i pierwszą tak obszerną antologię w ypow iedzi niemieckich o P olsce i Polakach dla okresu 1772— 1848. W ostatnich latach du żo napisano i opracow ano szczegółow o okres entuzjazmu dla spraw polskich w krajach niem ieckich w latach trzydziestych XIX w .1 Informacji o niemieckich opiniach dla okresu przed 1800 r. dostarczała niezastąpiona do dziś m onografia R. F. A r n o l d a 2. Autor, wrocławski germanista, opracow ał już wiele studiów szczegółow ych z polsko-niem ieckich zw iązków literackich na przełomie XV III— XIX stulecia. A n tologię poprzedził obszernym (70 stron) wstępem oraz zaopatrzył ją wybraną bibliografią. O dczuw a się brak indeksu osob ow ego. C o do wstępu należy zauważyć, iż zbyt często do tekstu autor w plata obszerne cytaty z samej antologii, a malując obraz stosunku różnych autorów do spraw polskich (głównie uwzględnia tu teksty literackie) nie rozważa zazwyczaj bliżej roli owych tekstów w kształtow aniu się w Niem czech obrazu Polski i Polaków .
Proces kształtow ania się stereotypów wzajemnych o Polakach i N iem cach stał się od kilku lat przedm iotem szczególnego zainteresowania nauki polskiej. N iektóre prace są dopiero w toku, nie brak jednak pewnych w ypow iedzi szczegółow ych na ten tem a t3. Zdaję sobie sprawę, iż w obecnym stanie badań nie łatw o jest podejm ow ać jakąś próbę periodyzacji, jak i rozważenia w jakiej mierze poszczególne teksty utw orów niem ieckich kształtow ały obraz Polski i P olak ów w danym okresie.
A utor zastosow ał najprostszy układ chronologiczny wypow iedzi (decyduje data powstania tekstu a nie jego publikacji) z czym należy się generalnie zgodzić. Brak jednak choć w paru słowach ukazania punktu wyjścia: stan poglądów niem ieckich na Polskę i P olak ów u schyłku czasów saskich, epoki, w której — wbrew m oże p ozorom — istnienie polsko-saskiej unii im plikow ało pewien d ość znaczny stały stopień zainteresowania sprawami polskimi. K w estia wyboru tekstów jest oczyw iście, jak zawsze, sprawą dyskusyjną. Z auw ażm y po pierwsze, że autor siłą rzeczy preferował teksty literackie (Ch. D. F. Schubart, F. L. Z. Werner, Herder, Schiller, Heine, Uhland, K. von der Recke, J. Ch. F. Schulz) a także upow szechnił tak długo pom ijany przez polskich m iłośników G oeth ego jego tekst pt. „Vorschlag zur Einführung der deutschen Sprache in P olen”, jak i niektóre trudno dostępne teksty anonim ow e. W sum ie jednak więcej tekstów otrzym aliśm y dla okresu po 1815 niż dla okresu 1772— 1800. O sobiście po lekturze A ntologii m am wraże nie — m oże jednak się mylę — iż ogóln y obraz poglądów niemieckich o sprawach polskich wypadł nadspodziew anie optym istycznie. M oże jednak tylko dlatego, że zabrakło w A n tologii wypowiedzi Fryderyka W ielkiego (czy słusznie biorąc pod uwagę rezonans dziew iętnastow ieczny każdego słow a napisanego przez króla pruskiego?), G neisenaua czy M oltkego. Zabrakło niektórych tekstów politycznych, ówcześnie tajnych, które przecież określały na przykład politykę pruską po II i III rozbiorze Polski.
1 Por. tu m.in. G. K o z i e ł e k , Polenlieder. Eine Anthologie. Stuttgart 1982.
2 Por. R. F. A r n o l d , Geschichte der deutschen Polenliteratur von den Anfängen bis 1800, Halle a. S. 1900.
3 O dw ołam się tu do własnych prac na ten temat: F ryderyka Wielkiego opinie o Polakach, „Przgląd H um anistyczny” 1978, z. 1, s. 103— 111, recenzja z bogatej w treść pracy M. H. S e r e j s k i e g o , Europa a rozbiory Polski, K H r. LXXVIII, 1971, z. 3, s. 695— 700 oraz J erzy
Forster a narodziny stereotypu Polaka w Niemczech X V H I / X 1 X wieku, ZH t. LII, 1987, s. 135— l(tłum . niem ieckie w 1988 r. w: „M edizinhistorisches Journal. Internationale Vierteljahres schrift für W issenschaftsgeschichte” t. XXIII, 1988, z. 4, s. 277— 290).
R EC E N Z JE
837
P o tych uw agach ogólnych kilka refleksji o treściach jakie przynosi Antologia. W_ dobie pierwszego rozbioru głosy opinii publicznej niemieckiej były zróżnicow ane. Zacofanie Polski i jej anachroniczny ustrój były aksjom atem . Stąd brak zgody wśród rzeczników Oświecenia: ubolewać nad gwałtem wobec Polski czy w idzieć w nim perspektywy rozwoju cyw ilizacyjnego tych ziem. Przew ażał ton w spółczucia wraz z nutą wyrzutu: sami sobie jesteście winni, daw no już tego należało się spodziewać. T o dopiero K onstytucja 3 M aja, a zw łaszcza narodzona niemal natychm iast wielka legenda heroiczna K ościuszki jako bohatera Pow stan ia 1794 r., zmieniły pow ażnie sytuację. K ościuszko urósł do rangi literackiego bohatera publicystyki a zwłaszcza poezji tych lat w Niem czech. Dodajm y, iż to w tych sam ych latach przełom u XV III i XIX wieku, pod piórem zresztą zazwyczaj autorów drugorzędnych literacko kształtdw ały się pewne elem enty quasi pozytyw nego stereotypu P olak a w Niemczech: na czoło wysuw ał się tu z jednej strony obraz Polaka-szlachcica, bohaterskiego, szlachetnego, niepraktycznego, równie anachronicznego dla niem ieckich m ieszczan co budzącego pewną sym patię, a ob ok szczególny stereotyp P olk i pięknej i szlachetnej, nieszczęśliwej patriotki itd. N ależy sob ie zdawać sprawę więc, iż to nie tylko literatura niem iecka lat trzydziestych XIX wieku (z różnych zresztą przyczyn politycznych) przeżywała „polską falę”, ale i w okresie o k o ło 1800: Polnische Stoffe wurden zu Anfang des 19. Jahrhu ndertsund auch später - naturgemäss in grösstem M asse von der U nterhaltungsliteratur beansprucht(s. 39). D odajm y, iż jeżeli wielu rom antyków niem ieckich reprezentujących postaw ę polityczną konser watyw ną dalekich było od sym patii dla polskich dążeń czy nieszczęść to na odm ianę literatura rom antyczna niższego lotu szukała w ielokrotnie w dram atycznych wydarzeniach upadku pol skiego państw a źródeł natchnienia literackiego (wspom nijm y przykładow o takich zapom nianych autorów jak Johann F. E. Albrecht, jeg o żona Sophie Albrecht bądź bliski jakob in om niemieckim Andreas G eorg F. von Rebmann). N a odm ianę, co K. K o z i e l e к m ocno podkreślił, antypolskie i tendencyjne nastawienie reprezentow ał K otzebue, którego teksty wyprzedzały ton antypolskich w ypow iedzi drugiej p ołow y XIX w. N o ta benetenże K otzebue był rów nocześnie bodaj najpopular niejszym autorem na scenach teatru polskiego o k o ło 1800 roku! Sądzę, iż dla któregoś z tekstów K otzebu ego dla równow agi miejsce w A ntologii m ogłoby się znaleść. Gros miejsca w wyborze zajęły teksty lat trzydziestych. Zabrakło mi tu jednak w skazania (brak jakiejkolw iek pracy J. К o s i m a w bibliografii) na polityczne w ew nętrznoniem ieckie przyczyny ow ego propolskiego (a poprzednio filogreckiego) entuzjazmu: sprawa polska była paliatywem dla uzewnętrznienia dem okratycznych i liberalnych dążeń niem ieckich skierow anych przeciw polityce Św iętego Przymierza.
W sumie otrzym aliśm y poręczną antologię tekstów niem ieckich dla okresu do 1848 r. N ależałoby oczekiw ać pilnie podobnej antologii dla okresu 1848— 1918 z tym jednak, iż nie tyle i nie tylko teksty literackie określały tu sytuację, choć oczyw iście nie m ożna negow ać wielkiej roli tekstów tego typu w procesie kształtow ania się stereotypów narodow ych. P od ob n a an tologia nie oparta na zasadach swego rodzaju selekcji negatywnej (jak to m iało miejsce w zbiorze Antoniego T r e p i ń s k i e g o pt. „Potępieńcy. Sąd w ieków nad N iem cam i”, Ł ódź 1947) pow inna także ująć obraz N iem ca w piśm iennictwie polskim.
Stanislaw Salmonowicz
Tomasz S z a r o t a . N iem iecki M ichel. D zieje narodowego sym bolu i autostereotypu,
P W N , W arszawa 1988, s. 583, ilustr.
O d kilkunastu lat zagadnienie narodow ego stereotypu N iem ca bądź Polaka, stało się przedm iotem badań historyków obu nacji (A. G a 1 o s, F. G o 1 с z e w s к i, B. G r o t ę , W. H e l l p a c h , H. H. K a i s e r , E. K o l b ) . R ów nież Tom asz Szarota, autor om awianej książki, kilkakrotnie w ypow iadał się na ten temat. N ic przeto dziw nego, że dociekania nad stereotypem N iem ca posiadają obfitą literaturę, która w całej pełni została wykorzystana w recenzowanej
