Towarzystwo Miłośników Historii : z kroniki 60-lecia

Szwankowska, Hanna

Towarzystwo Miłośników Historii : z

kroniki 60-lecia

Przegląd Historyczny 57/4, 528-537

1966

Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,

gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych

i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie

w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,

powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego

i kulturalnego.

Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki

wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach

dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.

HANNA SZWANKOWSKA

Towarzystwo Miłośników Historii

Z kroniki 60-lecia *

1903 — Starania historyków warszawskich o założenie Tow arzystw a Historycznego im. Lelew ela. Dopiero rewolucja 1905 r. stwarza m ożli­ wość założenia czasopisma „P rzegląd Historyczny“ .

1905 — Ukazanie się pierwszego zeszytu „Przeglądu Historycznego“ pod redakcją Jana K o c h a n o w s k i e g o . K om itet redakcyjny, „P rze ­ glądu“ skupił organizatorów Tow arzystw a (Bronisław C h l e b o w s k i , Ignacy C h r z a n o w s k i , Aleksander J a b ł o n o w s k i , Stanisław K ę t r z y ń s k i , Aleksander K r a u s h a r , Franciszek P u ł a s k i , W ładysław S m o l e ń s k i ) , nawiązujących do programu nakreślonego przed 1Ö0 laty przez Niem cewicza, który projektow ał założenie towa­ rzystwa badaczów historii polskiej.

Pierw szą siedzibą „Przeglądu Historycznego“ i organizującego się Towarzystwa było biuro Redakcji „B iblioteki W arszawskiej“ p rzy ul. Krakowskie Przedm ieście 5.

28 września 1906 — zatwierdzenie statutu Towarzystwa, które otrzy­ mało nazwę Tow arzystw a M iłośników Historii. „C elem Tow arzystwa jest popieranie rozw oju nauk historycznych oraz ich krzewienie ze szczegól­ nym uwzględnieniem dziejów polskich. Do urzeczywistnienia tego celu służą: zgromadzenia walne i zwyczajne, wydawanie czasopism nauko­ wych i w m iarę możności innych z zakresu historii, konkursy na tem aty historyczne, zakładanie bibliotek, odczyty i w ykłady publiczne“ . Statut rozróżniał członków honorowych, czynnych, protektorów i zwyczajnych.

17 listopada — zgromadzenie organizacyjne Tow arzystw a M iłośników Historii w sali posiedzeń Tow arzystw a K red ytow ego M iejskiego p rzy ul. Czackiego. Członków założycieli — 179. P ierw szy zarząd: przewodni­ czący Aleksander J a b ł o n o w s k i , zastępca przewodniczącego Bro­ nisław C h l e b o w s k i , sekretarz Stanisław K ę t r z y ń s k i , skarbnik K saw ery C h a m i e c oraz członkowie: Franciszek G i e d r o y ć , Ta­ deusz K o r z o n , Aleksander K r a u s h a r , Franciszek P u ł a s k i , ks. W ładysław S z c z ę ś n i a k i Jan K o c h a n o w s k i — redaktor „Przeglądu Historycznego“ .

* Źródła wÿkorzystane: Archiwum (Polskiej Akademii Nauk, akta Polskiego Towarzystwa Historycznego, korespondencja i sprawozdania roczne Towarzystwa Miłośników Historii z lat 1925— 1938; Inwentarz akt T M H opracowany w Archiwum Miejskim przez Halinę J a b ł o ń s k ą - C h r o ś c i c k ą , maszynopis w Archiwum m. W arszawy i Województwa Warszawskiego; Archiwum m. W arszawy i W ojewódz­ twa Warszawskiego, Zbiór Korotyńskich, teczka Towarzystwa Miłośników Historii; Sprawozdania Towarzystwa Miłośników Historii drukowane w „Przeglądzie H i­ storycznym” ; Wyciągi z „Kuriera Warszawskiego” z lat 1903— 1920, przygotowane przez Stefanię W ó j c i k o w ą w 1956 r., rkps w J M H ; Sprawozdania Towarzystwa Miłośników Historii z lat 1949— 1966; Księgi protokołów zebrań Zarządu T M H z lat 1945— 1966.

29 stycznia 1907 — pierwsze posiedzenie członków Tow arzystw a z re­ feratem Tadeusza K o r z o n a o celach i zadaniach TM H .

W pierw szym roku działalności — 7 miesięcznych zebrań naukowych. P rzejęcie „P rzegląd u Historycznego“ przez Tow arzystwo, które stało się jego nakładcą, wydawcą i administratorem; pokrycie deficytu przede wszystkim z funduszów społecznych — licznych darów i zapisów.

1908— '1911 — upadek rewolucji. Lata osłabionej działalności oraz niew ielkiej popularności Tow arzystw a w W arszawie, m alejące zaintere­ sowanie członków.

1911 — powołanie W ydziału M etodologicznego T M H pod przewod­ nictwem W ładysława S m o l e ń s k i e g o i Sekcji Członków Czynnych. In icjatyw a Ignacego B a r a n o w s k i e g o wydawania cyklu m onografii popularno-naukowych poświęconych dziejom W arszaw y; ukazanie się pierwszych dwóch tomów. Prezesem Tow arzystwa w ybran y zostaje A le k ­ sander K r a u s h a r , który zatrzyma tę funkcję przez lat 20.

1912 — · wzrost liczby członków (do 250), jak rów nież liczby odczytów, ukazanie się czterech tom ów „B ib liotek i H istorycznej“ . Czasową siedzibą Tow arzystw a jest kamienica Baryczków (Rynek Starego Miasta 32), odnowienia przez Tow arzystw o Opieki nad Zabytkami Przeszłości, ju b i­ leusz Tadeusza K o r z o n a . Zorganizowanie K om isji H istorii L itera­ tury i O św iaty pod przewodnictw em A u relego D r o g o s z e w s k i e g o oraz Sekcji O dczytów Popularnych pod przewodnictwem Józefa S i e- m i e ń s k i e g o .

1913 — nabycie tzw. kamienicy Książąt Mazowieckich (Rynek Sta­ rego Miasta 31), podstawą finansową — zapis ks. Adama C z a r t o r y s ­ k i e g o w wysokości 50 tys. rubli. Badania architektoniczne i staranna konserwacja zabytkowego budynku pod kierunkiem arch. W ładysława M a r c o n i e g o i Jarosława W o j c i e c h o w s k i e g o , odsłonięcie fragm entów murów gotyckich z X V w., gotycko-renesansowych portali i sgraffita z X V II w. Organizowanie prelekcji popularnych, m. in. cyklu odczytów z historii Polski w sali Muzeum Przem ysłu i Rolnictwa (ogrom­ ne zainteresowanie W arszawy, 5220 słuchaczy, dochód na rem ont ka­ mienicy). Ogłoszenie konkursu na m onografię obiektu z terenu W arszaw y i okolic.

1915 — po ustąpieniu władz carskich z W arszawy otwarcie dla zw ie­ dzających siedziby Towarzystwa, drugiego obok kam ienicy Baryczków, przywróconego do dawnej świetności zabytku Starego Miasta. T ow arzy­ stwo, obok Tow arzystw a Opieki nad Zabytkami Przeszłości, staje się ośrodkiem budzącym zainteresowanie dawną W arszawą; ilość zw iedza­ jących ogromna. Zorganizowanie w nowej siedzibie pracowni historycz­ nej — warsztatu pracy nad dziejam i W arszawy: rozpoczęcie zbierania b ibliografii historii miasta, opracowywanie planów historycznych, her­ barza warszawskiego, kom pletowanie planów i ikonografii pochodzących w znacznej m ierze z darów. Utw orzenie K om isji H istorii Książnic i W ie ­ dzy Bibliotecznej pod przewodnictwem Teodora W i e r z b o w s k i e g o i Mieczysława R u l i k o w s k i e g o . Zorganizowanie K om isji Num iz­ matycznej pod przewodnictwem J. W e g n e r a (odczyty, kom pletowanie zbiorów monet i metali). Udział historyków-członków Tow arzystw a w organizowaniu Uniwersytetu Warszawskiego, szkolnictwa i życia kul­ turalnego w nowych warunkach politycznych.

1916— 1918 — trudności ekonomiczne lat w ojn y; w 1917 r. nie ukazał się „P rzegląd H istoryczny“ . W 1918 r. Tedakcję o b ję li M arceli H a n

-530 H A N N A S Z W A N K O W S K A

d e l s m a n i Stanisław K ę t r z y ń s k i , uzyskano większą subwencję z K asy im. Mianowskiego. Sekcja Numizmatyczna wybiła trzy medale pamiątkowe: ku uczczeniu K onstytucji 3 Maja, gen. J. Sowińsłdego oraz stulecia śmierci Kościuszki.

K om isja H istorii Książnic i W ied zy Bibliotecznej przekształciła się w odrębny Związek Bibliotekarzy. M im o trudności wojennych ukazał się X V I I tom „B ib liotek i H istorycznej“ . Serię nazwano im. Tadeusza K o ­ rzona, po śmierci tego zasłużonego długoletniego członka Zarządu.

Ożywiona akcja popularyzatorska: w ystawa pamiątek historycznych z lat 1830— 1831, w ystaw a pamiątek z czasów Sejmu W ielk iego i K onsty­ tucji 3 Maja, wystawa „S ta ry ratusz i Rada m. W arszaw y“ dla uczczenia odrodzenia samorządu warszawskiego, w ystawa pamiątek historycznych z czasów powstania styczniowego, cykl odczytów z dziejów Polski dla nauczycieli szkół ludowych.

19 19 — 1924 — Polska Niepodległa. Utworzenie Sekcji Naukowej pod przewodnictwem M arcelego H a n d e l s m a n a , skupiającej członków pracujących naukowo; tematyka referatów b. różnorodna, uwzględniała rów n ież zagadnienia aktualne, np. prace L ig i Narodów.

U tworzenie Sekcji A rch iw aln ej pod przewodnictwem Józefa K a l ­ l e n b a c h a . W znow ienie działalności Sekcji Numizmatycznej pod prze­ wodnictwem Gustawa S o u b i s e - B i s i e r .

Kontynuacja akcji popularyzatorskiej : w ystaw a drzew orytów ludo­ w ych z X V II— X I X w., seria odczytów o Pomorzu, dziejach Polski w 12 wykładach, o wielkich miastach Rzeczypospolitej. O trzym anie sta­ łych subwencji z K asy im. Mianowskiego, Ministerstwa W yznań R e lig ij­ nych i Oświecenia Publicznego oraz M agistratu m. st. W arszaw y pozwo­ liło w ciężkich latach in flancji na w ydaw anie jednego tomu „Przeglądu Historycznego“ co 2 lata.

1925 — przystąpienie do Polskiego Tow arzystw a Historycznego jako jego Oddział Warszawski. T M H korzysta ze wszystkich praw oddziału P T H , pozostając samodzielnym Towarzystwem , a w szczególności za­ chowując swą nazwę, zakres działania i wydawnictwa, m ajątek ruchomy i nieruchomy oraz organizację uzgodnioną ze statutem P T H .

„P rzegląd H istoryczny“ ponownie ukazuje się regularnie jako kw ar­ talnik w zwiększonej objętości.

1927 — zorganizowanie Sekcji D ydaktycznej pod przewodnictwem W an dy M o s z c z e ń s k i e j . Opracowanie przez Sekcję Archiwalną projektu term inologii archiwalnej (K azim ierz K o n a r s k i ) . Ożywiona działalność Sekcji Num izm atycznej (18 zebrań). Zorganizowanie cyklu odczytów publicznych na temat: „Polska a sąsiedzi“ (Niem cy, W ęgry, Czechy, Wschód muzułmański, Rumunia).

1928 — w zrost liczby członków do 288. Odnowienie kam ienicy ze spe­ cjalnej subwencji Ministerstwa W yznań R eligijn ych i Oświecenia Pu­ blicznego.

1929— 1933 — likwidacja Sekcji Num izm atycznej; odrębne Tow arzy­ stwo Numizmatyczne przejęło je j prace i zbiory.

Ożywiona działalność Sekcji D ydaktycznej pod przewodnictwem W andy M o s z c z e ń s k i e j i czasowo Mariana S e r e j s k i e g o : ze­ brania dyskusyjne, kurs lekcji dyskusyjnych dla nauczycieli szkół śred­ nich, prace podsekcji. Podsekcja Dydaktyczno-Program owa współpraco­ wała p rzy urządzaniu działu historycznego na Powszechnej W ystaw ie K ra jo w e j w Poznaniu, p rzy opracowywaniu projektu programu szkolne­

go, wydaniu „Poradnika nauczania historii“ . Podsekcja Biblioteczna oce­ niała książki historyczne do bibliotek uczniowskich. Podsekcja Pom ocy Naukowych przygotow yw ała wzory, tablic ściennych dla szkół. Podsek­ cja H istorii Sztuki organizowała w ycieczki po W arszawie. Podsekcja Społeczno-Oświatowa przeprowadzała odczyty w w ięzieniach itp.

Zorganizowanie w W arszawie V Zjazdu H istoryków Polskich (1930) i M iędzynarodowego Kongresu H istoryków (1933).

1934— 1939 — znaczne ożyw ienie działalności Tow arzystw a za preze­ sury Stanisława K ę t r z y ń s k i e g o , system atyczny w zrost liczb y członków, organizowanie nowych, bardzo czynnych sekcji, zwiększenie liczby zebrań do Około 40 rocznie. Poza zebraniami naukowymi sekcje prow adziły i inne prace. Sekcja Archiw alna w ydała 9 tom ików podręcz­ ników K ursów Archiwalnych, Sekcja Dydaktyczna zorganizowała kurs regionalny dla nauczycieli, opracowanie materiału regionalnego z hi­ storii W arszaw y i Mazowsza, plan W arszaw y do użytku szkolnego, przewodnik po W arszawie, podjęto współpracę z Muzeum Narodow ym p rzy wycieczkach szkolnych. Sekcja H istorii W arszaw y i Mazowsza (pod przewodnictwem W acława T o k a r z a i K azim ierza K o n a r s k i e g o ) w znow iła prace nad bibliografią W arszawy, organizowała w ycieczki po W arszawie i okolicy.

-Powstanie nowych Sekcji: Historii Europy W schodniej pod przewod­ nictwem Oskara H a l e c k i e g o , H istorii Gospodarczo-Społecznej pod przewodnictwem N a talii G ą s i o r o w s k i e j , H istorii Kościoła pod przewodnictwem ks. Zdzisława O b e r t y ń s k i e g o , H istorii Starożyt­ nej pod przewodnictw em Tadeusza W a ł e k - C z a r n e c k i e g o , Histo­ rii Powstania Styczniowego pod przewodnictwem M arcelego H a n d e l s - m a n a, H istorii W ojskow ej, Studiów K rytyczn ych pod przewodnictwem Janusza W o l i ń s k i e g o . Ta ostatnia Sekcja dostarczała recen zji do „P rzegląd u Historycznego“ , na je j w zó r zorganizowano podobne sekcje w innych oddziałach P T H . Z in icja tyw y M arcelego H a n d e l s m a n a Tow arzystw o zorganizowało w 1938 r. konferencję poświęconą 75-roczni- cy Powstania Styczniowego z 23 referatam i i odczytam i p rzy b. licznej frekw encji. Zorganizowano zebranie dla uczczenia setnej rocznicy uto-

dzin Bolesława Limanowskiego.

T M H było w tych latach terenem ożyw ionej dyskusji nad problema­ mi związanym i z ówczesnym życiem społeczno-politycznym.

W 1936 r. rozłam z in icja tyw y W acława T o k a r z a : wyodrębnienie Tow arzystw a P rzyja ció ł H istorii W arszawy, które organizowało odczyty i wycieczki, w ydało 2 num ery „B iuletynu“ i kilka pozycji varsavianów. Liczba członków Tow arzystw a M iłośników H istorii w 1938 r. wynosiła 358 osób, co stanowiło około 1/3 liczby członków Polskiego Tow arzystw a Historycznego, zebrania naukowe stanowiły rocznie około połowę zebrań w e wszystkich 11 oddziałach Polskiego Tow arzystw a Historycznego.

1939— 1945 — w okresie okupacji niem ieckiej zginęło lub zm arło 53 członków TM H. W obec zarządzenia okupantów o lik w idacji tow arzystw polskich T M H przestało form alnie istnieć. M im o to z in icja tyw y prezesa Stanisława K ę t r z y ń s k i e g o prowadzono w latach 1940— 1943 tajne zebrania naukowe członków Tow arzystwa, skupiając dwa­ dzieścia kilka osób na dyskusjach w mieszkaniu prezesa, a po jego aresz­ towaniu w Bibliotece Zamoyskich z in icja tyw y Ludwika K o l a n k o w - s k i e g o. A k ta Tow arzystw a, skład w ydaw n ictw oraz biblioteka zostały

532 H A N N A SZiW A NK O W SK A

przejęte przez Archiwum M iejskie; w listopadzie 1944 r. spłonęły w Arse­ nale w raz z całym Archiwum . Kam ienicę na Rynku Starego Miasta zniszczyły bom by i pożar w powstaniu 1944 r., ocalały jedynie m ury ze­ wnętrzne ze sgraffitem i rzeźba św. Anny. S traty materialne oceniono na 400 tys. przedwojennych złotych.

1945— 1949 — wznow ienie działalności Tow arzystwa w Polsce Lu ­ dow ej. Jego, początkowo nieliczne, zebrania b y ły pierw szym i po w ojn ie dyskusyjnymi spotkaniami historyków stolicy. Tematami pierwszych odczytów b y ły głów nie straty kulturalne W arszawy; uroczyste zebrania n aw iązyw ały do rocznic historycznych. _

Reaktywowanie „P rzegląd u Historycznego“ pod redakcją J. W o l i ń ­ s k i e g o , p rzy nieustalonym budżecie i w oparciu o doraźne subwencje. Starania o zabezpieczenie, repryw atyzację i odbudowę kamienicy rynkow ej. Realizacja zapisu członka Tow arzystw a Jerzego N i e m o - i e w s k i e g o : w illa „A rk a d ia“ w Kazim ierzu Dolnym, w illa na Ż oli­ borzu (zniszczona) oraz zapis 450 tys. zł na prace nad dziejam i 1863 r. Ścisłe powiązania Tow arzystw a z Instytutem Historycznym Uniwersy­ tetu W arszawskiego przez osobę kierownika Instytutu, pełniącego obo­ w iązk i prezesa T M H — Tadeusza M a n t e u f f l a : wspólne wydawanie prac Instytutu, pomoc w tworzeniu biblioteki Instytutu przez przekazy­ w anie książek otrzym yw anych przez T M H drogą wym iany, stypendia T M H dla studentów pracujących w bibliotece, lokal sekretariatu i ze­ brań w gmachu Instytutu.

Reaktywowanie Sekcji Dydaktycznej pod przewodnictwem Ітепу P i e t r z a k - P a w ł o w s k i e j .

1950— 1953 — lata prezesury W ładysława T o m k i e w i c z a . P ow o l­ n y wzrost liczb y zebrań TM H , podjęcie prac badawczych, reaktyw ow a­ nie dawnych Sekcji: Arch iw aln ej (1950) pod przewodnictwem Aleksego B a c h u l s k i e g o i Piotra B a ń k o w s k i e g o , Historii W arszaw y i Mazowsza (1952) pod przewodnictwem Eugeniusza S z w a n k o w - s k i e g o . Praca Sekcji D ydaktycznej uległa zahamowaniu wobec nieu­ stalonego podziału kom petencji m iędzy Sekcją T M H a Sekcją Dydak­ tyczną IPTH oraz Ośrodkiem M etodycznym dla nauczycieli.

K om isja Badań nad D ziejam i Powstania Styczniowego kompletom wała pod kierunkiem Stefana K i e n i e w i c z a zasoby prasy powstań­ czej oraz opracowała indeks nazwisk do dzieł W . Przyborowskiego. Uru­ chomienie pracowni kopistów (studentów) — kopiowanie ksiąg sigillat i lustracji starostwa warszawskiego z zasobu Archiw um Głównego.

Ujęcie referatów naukowych w cykle: poświęcone rocznicy 1905 r., podstawom gospodarczym Odrodzenia w Polsce, problemom wieku X V II, kontaktom naukowym z zagranicą. Zebrania poświęcone pamięci zmarłych historyków, działaczy Tow arzystw a: zasłużonego prezesa Stanisława K ę ­ t r z y ń s k i e g o , w ieloletniego skarbnika i sekretarza Aleksego В a- c h u l s k i e g o . Powiększenie objętości „Przeglądu Historycznego“ , większa regularność ukazywania się czasopisma, powierzenie druku Pań­ stwowemu W ydawnictwu Naukowemu.

Lata kultu jednostki w y w a r ły niekorzystny w p ły w na zebrania Tow a­ rzystwa, utrudniając swobodę dyskusji.

1954— 1956 — prezesem Tow arzystw a — Adam S t e b e l s k i . Ukoń­ czenie odbudowy tzw. kamienicy ks. M azowieckich (w g projektu Lnż. arch. Jana G r u d z i ń s k i e g o ) z funduszów Polskiej Akadem ii Nauk na siedzibę Instytutu Historii. Tow arzystwu przydzielono pokój na

sekretariat, zebrania naukowe odbyw ają się odtąd w salach Instytutu. P rzy ję c ie na prawach sekcji K om isji Badań Dawnej W arszawy, placówki naukowo-badawczej, założonej i kierowanej przez inż. arch. Stanisława Ż a r y n a w 1951 r. Początkowym zadaniem K om isji — zbadanie najstar­ szej zabudowy Starego i N ow ego Miasta i kultury m aterialnej poprzez badania terenowe podczas odgruzowania i odbudowy najstarszych dziel­ nic; rów n olegle zbierano m ateriały historyczne. Kom isja przeszła do To­ w arzystw a M iłośników H istorii w raz z własnym budżetem opartym na do­ tacji Naczelnej R ady Odbudowy W arszawy, a następnie W ydziału K u ltu ry Prezydium R ady Narodowej m. st. W arszawy.

Stopniowe, w miarę skromnych funduszów zagospodarowywanie w illi „A rk a d ia “ w Kazim ierzu Dolnym jako letniego domu wypoczynkowego.

Akcja odczytów popularnych organizowana przez K rzysztofa D u n i n - W ą s o w i c z a w W ojew ódzkim Ośrodku Doskonalenia K ad r Oświato­ wych, Tow arzystw ie W ied zy Powszechnej, Polskim Tow arzystw ie T u ry­ styczno-Krajoznawczym . „P rzegląd H istoryczny“ ukazuje się regularnie od 1956 — w 4 zeszytach rocznie. Znaczny w zrost liczby członków — do 338 (o 154 w ciągu 3 lat).

Stosunkowo niew ielka ilość zebrań naukowych (kilkanaście rocznie), związana z małą aktywnością środowiska warszawskiego, zwłaszcza samo­ dzielnych pracowników naukowych i młodych historyków.

50 rocznica założenia Tow arzystwa, połączona z 70-leciem Polskie­ go Tow arzystw a Historycznego.

Zmiana Statutu: utrata osobowości praw nej i odrębności m ajątkowej. T ow arzystw o M iłośników H istorii — Oddziałem Warszawskim Polskiego T ow arzystw a Historycznego.

Kom isja Badań D aw nej W arszaw y przechodzi do opracowywania ze­ branych m ateriałów wobec zakończenia najintensywniejszych prac w y k o ­ paliskowych; pierwsze większe publikacje: „Szkice Starom iejskie“ ·! „N a j­ starsza kamienica warszawska“ (w „T ece Konserwatorskiej“ z. 4).

1956— 1960 — prezesem Tow arzystw a — Jakub S a w i c k i . Stały w zrost liczby członków (do 533). Pow ołanie nowych Sekcji: H istorii N a j­ nowszej (przewodniczący Stanisław K a l a b i ń s k i ) i H istorii W ojsko­ wości (przewodniczący Tadeusz R a w s k i ) . W iększy nacisk na prace sek­ cji, tj. zebrania i prace badawcze; kwerenda źródłowa w archiwum toruń­ skim do dziejów miast mazowieckich i podlaskich X I I I — X I V w., w planie publikacja m ateriałów źródłowych; indeksowanie ksiąg sądowych zakro­ czymskich z lat 1423— 1437 w Archiwum Głównym. K om isja Badań D aw ­ nej W arszaw y prowadzi badania terenowe: murów obronnych od strony W isły, zespołu augustianów p rzy ul. Piw n ej, przeprowadza kwerendę archiwalną do dziejów N ow ego Miasta, kataloguje zbiory archeologiczne, opracow uje do wydania „Szkice N ow om iejskie“ , opracowuje rysunkowe m ateriały pomiarowe, rekonstrukcje planów Starego i N ow ego Miasta z X V — X V I I w.

In icjatyw a Zarządu T M H i współpraca (H enryk R u t k o w s k i ) p rzy organizowaniu czasopisma popularnonaukowego „M ów ią W iek i“ , intensy­ fikacja akcji odczytów popularnych, głów nie w ośrodkach pozawarszaw- skich (40— 50 rocznie).

Starania o właściwe zagospodarowanie „A rk a d ii“ : zakup m ebli i sprzę­ tu do wszystkich 21 pokoi, wystąpienie do Polskiej Akadem ii Nauk o fun­ dusze na remont generalny i założenie podstawowych instalacji (wodociąg,

534 H A N N A S Z.W A N K O W SK A

kanalizacja, centralne ogrzewanie), opracowanie dokumentacji architek­ tonicznej i instalacyjnej.

1960— 1966 — prezesem Tow arzystwa Janusz W o l i ń s k i .

1960— 1962 — wzrost liczb y zebrań naukowych z kilkunastu rocznie do 58 w rekordow ym roku 1962, w zrost frekw en cji — przeciętna 30 osób na zebraniu. Najw iększe zainteresowanie członków tematami Sekcji H istorii N ajnow szej (kierow anej od 1962 r. przez Mariana M. D r o z d o w s k i e - g o): dzieje I I Rzeczypospolitej i I I w o jn y światowej. W ciągnięcie do udzia­ łu w pracach Sekcji działaczy politycznych i b. kombatantów; zbieranie re­ lacji o wydarzeniach politycznych, współpraca z pracownią Instytutu H i­ storii P A N w przygotowaniu zbioru dokumentów „C yw iln a Obrona W a r­ szaw y w e wrześniu 1939“ . Duże zainteresowanie wojskow ych i b. wojsko­ w ych Sekcją H istorii W ojskowości — zebraniami i corocznymi podróżami historyczno-wojskowym i (pod przewodnictwem W itolda Ż e r n i c k i e g o ) . Reaktywowana Sekcja Dydaktyczna prow adzi seminaryjne zespoły (powstanie 1863 r. w programach i podręcznikach szkolnych, program nauczania historii). Sekcja H istorii W arszaw y (przewodniczący Ryszard K o ł o d z i e j c z y k ) prowadzi kwerendę w aktach notariatu 1850— 1860, w e współpracy z Referatem H istorii K om itetu W arszawskiego PZiPR rozpoczyna badania nad historią warszawskich fabryk {m.in. E. W edla), rozpisuje ankietę do instytucji zajmujących się problematyką warszawską. Sekcja Historii Mazowsza (pod kierunkiem Adam a W o l f f a i Henryka R u t k o w s k i e g o ) rozpoczyna odpisy z ksiąg warszawskich ze zbiorów Archiw um Głównego.

Kom isja Badań Daw nej W arszaw y przygotow uje do wydania „Źródła do dziejów W arszaw y“ t. I: „R eje stry podatkowe i ta ry fy nieruchomości z lat 1510— Ί770“ , opracowuje program popularnych w ydaw n ictw prze­ wodnikowych, w ydaje „M a ły Przewodnik po W arszaw ie“ , opracowuje graficznie zebrane m ateriały architektoniczne, inwentaryzuje zbiory archeologiczne, prowadzi próbne sondaże archeologiczne na Pradze w po­ szukiwaniu średniowiecznej osady Kamion.

A kcja popularyzacyjna Tow arzystw a: cykl 11 odczytów — „A B C w iedzy o W arszaw ie“ urządzony p rzy współpracy z redakcją tygodnika * W T I „S tolica“ ; prelekcje w ybitnych specjalistów grom adziły 300— 600 osób. Zorganizowanie w ojew ód zk iej kom isji Konkursu Czytelniczego Polskiego Tow arzystw a Historycznego dla miłośników książki histo­ rycznej.

W obec nieuzyskania funduszów na rem ont generalny „A rk a d ii“ — w ydzierżaw ienie w illi O kręgow i Stołecznemu Związku Nauczycielstwa

Polskiego — na 10 lat, pod warunkiem wyrem ontowania.

1963— 1965 — utrzym ywanie się w ysokiej ilości zebrań naukowych p rzy niew ielkim spadku frekw en cji: przeważająca tematyka — w iek X X . Najbardziej aktywna Sekcja H istorii W arszaw y (od 1964 r. kierowana przez Mariana M. D r o z d o w s k i e g o ) , liczne zebrania, w ycieczki do najbardziej interesujących obiektów zabytkowych stolicy i okolic, po­ łączone z prelekcjami, seminarium poświęcone hitlerowskiemu aparato­ w i w ładzy w Warszawie. Nawiązanie współpracy z W ydziałem K u ltu ry Prezydium R ady N arodow ej m. st. W arszawy.

Dyskusje Sekcji H istorii Najnow szej (przewodniczący Marian M. D r o z d o w s k i , następnie Eugeniusz R u d z i ń s k i i Jan M o l e n ­ d a) nad najciekawszymi publikacjami z dziejów najnowszych z udzia­ łem autorów. Osłabienie zainteresowania członków zebraniami Sekcji D y­

daktycznej i Powszechnej. K om isja Badań Dawnej W arszaw y zbiera ma­ teriały do d ziejów kam ienicy warszawskiej X V I I — X X w. (inw entary­ zacja rysunkowa i fotograficzna detalu, kwerenda archiwalna, kartote­ ka). Dalsze próbne sondaże archeologiczne na Grochowie w poszukiwa­ niu osady Kam ion; opracowywanie m ateriałów uzyskanych ze stanowisk archeologicznych, inwentaryzacja zabytków szklanych, artykuł do księ­ gi „Tysiąclecia Szklarstwa w Polsce“ , opracowanie nowego, rozszerzo­ nego „Przew odnika po W arszawie“ , artykułów do „Rocznika W arszaw­ skiego“ .

A k ty w n y udział Tow arzystw a w obchodach 700-lecia W arszawy. P rzygotow anie zestawów tematycznych odczytów popularnych (zw iąza­ nych z rocznicami 1000 lat Państwa Polskiego, 20 lat Polski Ludow ej, 20 lat ofensyw y styczniowej 1945 r.), odczyty w różnych miastach P o l­ ski za pośrednictwem oddziałów PTH . Starania o stały, odpowiedni lo­ kal dla Tow arzystwa i K om isji Badań Dawnej W arszawy.

1966 — liczba członków przekroczyła 600. Zebrań naukowych w I p ół­ roczu — 33. Poza tym w związku z jubileuszem Tow arzystw a Sekcja H i­ storii W arszaw y p rzy współpracy W ydziału K u ltu ry Prezydium Rady Narodowej m. st. W arszaw y zorganizowała sesję, poświęconą varsavia- nom ostatniego 10-lecia (1956— 1966). Tow arzystw o zorganizowało ró w ­ nież wspólnie z Muzeum Historycznym m. st. W arszawy, W ydziałem K u ltu ry P R N i Kuratorium Okręgu Szkolnego m. st. W arszaw y — sesję historyczną dla nauczycieli pn. „Kuźnica Kołłątajowska — ludzie i idee“ dla uczczenia rocznicy K onstytucji 3 Maja. Skład Zarządu T M H : prezes Janusz W o l i ń s k i , viceprezesi: Bogusław L e ś n o d o r s k i i An drzej W y c z a ń s k i , sekretarz Hanna S z w a n k o w s k a , skarbnik An drzej J a n o w s k i . Członkowie: redaktor „Przeglądu Historycznego“ Stefan K i e n i e w i c z , Marian M. D r o z d o w s k i , K rzysztof D u n i n - W ą - s o w i с z, Jan G ó r s k i , Jan K o s i m, Jan M o l e n d a , M aria N i e­ t y k s z a, W ik to r N o w a k o w s k i , Henryk R u t k o w s k i , Adam S ł o m c z y ń s k i , Jan S o b c z a k , Jan W i m m e r , Adam W o l f f .

Wydawnictwa Towarzystwa Miłośników Historii

I. „Przegląd Historyczny” 1905— 1966 tomów 57. Bibliografię zawartości dla 50 tomów czasopisma przynoszą indeksy: dla t. I — X X V w opracowaniu I. P o s- ' s e l t ó w n y (1925), dla t. X X V I— L w opracowaniu S. K. K u c z y ń s k i e g o (1960).

II. „Biblioteka Historyczna im. Tadeusza Korzona” :

1. Bronisław C h l e b o w s k i : W arszaw a za książąt Mazowieckich, W arszawa 1911. 2. Marceli H a n d e l s - m a n : W arszawa w roku 1806— 1807, W arszawa 1911. 3. Aleksander K r a u s h a r : Widoki W arszawy i jej okolic Karola Albertiego

ze schyłku X V IH wieku, W arszawa 1912.

4. Ignacy B a r a n o w s k i : Biblioteka Załuskich w Warszawie, W arszawa 11912. 5. W ładysław S m o l e ń s k i : Jan Dekert prezydent Starej W arszawy i sprawa

miejska podczas Sejmu Wielkiego, W arszawa 1912.

6. Franciszek G i e d r o y ć : W arunki higieniczne W arszawy w X V II I wieku, W a r ­ szawa 1912.

7. Aleksander K r a u s h a r : Typy i oryginały warszawskie z odleglejszej i mniej odległej przeszłości, W arszawa 1912.

8. Stefan E h r e n k r e u t z : Z dziejów organizacji miejskiej Starej Warszawy,

536 H A N N A S Z W A N K O W S K A

9. August Z a l e s k i : Konfraternia Kupiecka miasta Starej Warszawy, W arsza­ w a 19Ί3.

10. W ładysław S m o l e ń s k i : Komisja Boni Ordinis warszawska (1765— 1789), W arszawa 1913.

11. Maksymilian B a r u c h : Baryczkowie, dzieje rodu patrycjuszowskiego Starej Warszawy, W arszawa 1914.

12. Ignacy B a r a n o w s k i : Z dziejów rodów patrycjuszowskich miasta Starej Warszawy, W arszawa 1915.

13. Franciszek G i e d r o y ć : Porządek ogniowy w Warszawie do roku 1836, W ar­ szawa 1915.

14. Kazimierz K o n a r s k i : Pałac Brühlowski w Warszawie, W arszawa 1915. 15. Aleksander K r a u s h a r : Salony i zebrania literackie warszawskie na schył­

ku wieku X V III i w ubiegłym stuleciu, W arszawa 1916.

16. Ignacy B a r a n o w s k i : Pomnik na Placu Zielonym w Warszawie, W arsza­ w a 1918.

17. -Wacław B o r o w y : Łazienki a „Noc Listopadowa” Wyspiańskiego, W arsza­ w a 1918.

Ii8. Eugeniusz W a w r z k o w i c z : Cytadela Aleksandrowska w Warszawie, W a r­ szawa 1920.

19. Maksymilian B a r u c h : Ród Fukierów, W arszawa 1922.

20. Maksymilian B a r u c h -i Jarosław W o j c i e c h o w s k i : Kamienica książąt Mazowieckich, W arszawa 1928.

21. Maksymilian B a r a c h : W arszawa średniowieczna, dawne mury warow ne mia­ sta Starej Warszawy, W arszawa 1929.

22. Emanuel R i n g e l b l a i m : Żydzi w Warszawie, Warszawa 1932.

23. Adam M o r a c z e w s k i : Samorząd W arszawy w dobie powstania listopado­ wego, W arszawa 1934.

24. Jan W e g n e r : Szwedzi w W arszawie 1656— 1657, W arszawa 1936.

25. Edmund O p p m a n : Warszawskie „Towarzystwo Patriotyczne” 1830— 1831, W arszawa 1937.

26. Henryk J a b ł o ń s k i : Aleksander Waszkawskä, ostatni naczelnik miasta W a r­ szawy w powstaniu 1863/4, Warszatwa 1937.

27. Franciszek P i l t z : Gospodarka finansowa Starej W arszawy 1765—.1795, W a r­ szawa ІІІ939.

28. Karyna W i e r z b i c k a : Życie teatralne w W arszawie za Stanisława Augusta, W arszawa 1949.

29. Jan W e g n e r : W arszawa w latach potopu szwedzkiego 1655— >1657, w yda­ nie II, W rocław 1957.

30. Samuel S z y m k i e w i c z : W arszawa na przełomie X V II I i X IX w. w świetle pomiarów i spisów, Warsizawa 1959.

31. Janina Ł e s k i e w i c z o w a : W arszawa i jej inteligencja po powstaniu stycz­ niowym 1864— 1870, W arszawa 196H.

32. Barbara K r ó l - K a c z o r o w s k a : Łazienkowski Teatr w Pomarańczami, W arszawa 1961.

33. Henryk J. M o ś c i c k i : Cytadela Warszawska, W arszawa 1963. III. „Wydawnictwa K ursów Archiwalnych” 1934— 1937:

1. Gustaw К a l e ń s k i : Brakowanie akt, W arszawa 1934.

2. Stefan S t o s у k: [Przepisy kancelaryjne dla urzędów administracji pu­ blicznej w teorii i praktyce, W arszawa 1934.

3. Tadeusz M a n t e u f f e l : W ykaz akt. Wskazówki praktyczne, W arszawa 1935. 4. Adam M o r a c z e w s k i : Szycie ak t Wskazówki praktyczne, W arszawa ÜS35. 5. W iesław S i e w i e r s k i : Rejestracja spraw i obieg w urzędach. W arszawa 1935.

6. Byszard P r z e l a s k o w s k i : Program prac wewnętrznych w archiwach no­ wożytnych, W arszawa 1935.

7. Stefan S t o s y k : Przepisy o przechowywaniu akt w urzędach administracji publicznej (komentarz), W arszawa 1936.

8. Acfam M O r a c z e w s k i : Zakładanie i prowadzenie akt, Warszawa 1936. 9. Gustaw K a l e ń s k i : Prowadzenie składnicy akt. Wskazówki praktyczne, W a r­

szawa 1937.

IV. „Prace Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego”, nakładem Towarzystwa Miłośników Historii: *

1. Stanisław K ę t r z y ń s k i : O zaginionej metropolii czasów Bolesława C hro- . brego, W arszaw a 1947.

2. Marian M a ł o w i s t : K a ffa — kolonia genueńska na Krymie i problem wschod­ ni w latach 1453— 1475, W arszawa 1947.

3. Henryk J a b ł o ń s k i : Polska autonomia narodowa na Ukrainie 1917— 1913. W arszawa 1948.

4. Danuta B o r a w s k a : Z dziejów jednej legendy. W sprawie genezy kultu św. Stanisława biskupa, W arszawa 1950.

5. Iza B i e ż u ń s k a - M a ł o w i s t o w a : Poglądy nobilitas rzymskiej w epoce Nerona i ich podłoże społeczno-ekonomiczne, W arszawa 1952.

6. Andrzej W y c z a ń s k i : Francja wobec państw' jagiellońskich w latach 1515— 1529. Studium z dziejów francuskiej polityki zagranicznej epoki Odrodzenia, W rocław 1954.

W ydano również serię prac pod redakcją Mariana M a ł o w i s t a „Badania z dziejów rzemiosła i handlu w epoce feudalizmu” :

1. Henryk S a m s o n o w i c z : (Rzemiosło wiejskie w Polsce X IV — X V I w., W a r ­ szawa 1954.

2. Benedykt Z i e n t a r a : Dzieje małopolskiego hutnictwa żelaznego X IV — X V II w., W arszaw a 1954.

3. Antoni M ą c z a k : Sukiennictwo wielkopolskie X IV — X V II wieku, Warsza­ w a 1955.

4. M aria B o g u c k a : Gdańskie rzemiosło tekstylne od X V I do połowy X V II wieku, W rocław 1956.

V. Różne:

1. Bolesław O l s z e w i c z : Zbiory /kartograficzne, W arszaw a 1915.

2. Edw ard M a l i s z e w s k i : Bibliografia pamiętników polskich i Polski dotyczą­ cych (Druki i rękopisy), W arszawa 1928.

3. Stefan I n g 1 o t: Inwentarz archiwum ks. ks. Lubomirskich (linia Dąbrowiec- ka), W arszaw a 1937.

4. Jerzy S e n k o w s k i : Skarbowość Mazowsza od końca X I V wieku do .1526 roku, W arszaw a 1965.

V I. „Prace Komisji Badań Dawnej W arszawy T M H ” : 1. Szkice Staromiejskie, praca zbiorowa, W arszawa 1955. 2. Szkice Nowomiejskie, praca zbiorowa, Warszaiwa 1960. 3. M ały Przewodnik po Warszawie, praca zbiorowa, W arszawa 1963.

4. Źródła do dziejów Warszawy. Rejestry podatkowe i taryfy nieruchomości 1510— 1770 w ydały Anna B e r d e o k a , Janina R u t k o w s k a , Anna S u c h e n i G r a -b o w s k a , Hanna S z w a n k o w s k a , W arszawa 1963. Indeksy opracowali Ja­ nina R u t k o w s k a , Romana Z d z i a r s k a , Hanna S z w a n k o w s k a , Z bi­ gniew Al. W ó j c i k , W arszawa 1965.

5. Janina R u t k o w s k a , Hanna S z w a n k o w s k a , Romana Z d z i a r s k a : Warszawa. Przewodnik, W arszawa 1966.