Wykładnia prawa
Klaryfikacyjna koncepcja wykładni
Koncepcja, w której zakłada się, że wykładnia to ustalenie językowego znaczenia (sensu)
przepisu prawnego w sytuacji, gdy przepis ten budzi wątpliwości semantyczne.
Opiera się na rozróżnieniu sytuacji bezpośredniego rozumienia przepisu
prawnego (sytuacja izomorfii) i pośredniego rozumienia tekstu prawnego poprzez jego
interpretację (sytuacja wykładni).
Nawiązuje do paremii: clara non sunt
interpretanda.
Sytuacja izomorfii
Nie ma wątpliwości, że określony stan faktyczny mieści się lub nie mieści w zakresie przepisu
prawnego, który jest rozpatrywany jako podstawa rozstrzygnięcia w procesie stosowania prawa.
W tym przypadku przepis nie budzi wątpliwości znaczeniowych i albo może być stosowany na
podstawie jego bezpośredniego rozumienia, albo na tej samej podstawie jest uznany za
nieodpowiedni do kwalifikacji prawnej rozpatrywanego stanu faktycznego.
Do dokonania rozstrzygnięcia wystarczy
znajomość reguł sensu języka, w którym
sformułowane są teksty prawne.
Sytuacja wykładni
Znaczenie przepisu prawnego jest wątpliwe i nie jest jasne, czy określony stan faktyczny mieści się, czy też nie mieści się w zakresie wyznaczonym przez przepis prawny.
Przepis musi być poddany interpretacji, która polega na stosowaniu dyrektyw interpretacyjnych,
wskazujących, jak ustalać znaczenie tekstu prawnego ze względu na kontekst językowy, systemowy i
funkcjonalny (dyrektywy I stopnia) oraz na stosowaniu dyrektyw interpretacyjnych II stopnia, wskazujących, w jakiej kolejności używać dyrektyw I stopnia, a także wskazujących, które znaczenie tekstu wybrać w
przypadku, gdy zastosowanie dyrektyw I stopnia
prowadzi do rozbieżnych ustaleń.
Derywacyjna koncepcja wykładni
Występuje w dwóch wersjach:
- ogólnej i
- szczególnej.
Wersja ogólna derywacyjnej koncepcji wykładni
Traktuje rozumienie przepisu prawnego jako wykładnię prawa.
Odrzuca koncepcję bezpośredniego
rozumienia terminów języka prawnego.
Pojęcie wykładni odnosi do wszystkich
przypadków ustalania znaczenia tekstów
prawnych.
Wersja szczególna derywacyjnej koncepcji wykładni
Eksponuje różnicę pomiędzy przepisem prawnym a normą prawną.
Wykładnia prawa to czynność polegająca na przyporządkowaniu przepisom prawnym
znaczenia w postaci odkodowanych z tekstów prawnych jednoznacznych norm generalnych i abstrakcyjnych.
Celem wykładni jest odtworzenie norm
prawnych spośród zwrotów wysłowionych w
przepisach prawnych .
Pierwsza faza wersji szczególnej derywacyjnej koncepcji wykładni
Polega na odtworzeniu wypowiedzi o kształcie normy postępowania na podstawie
wypowiedzi zawartych w tekstach prawnych.
Chodzi tu o zrekonstruowanie z przepisów wypowiedzi językowej, która odpowiadałaby formule normy, tzn. nakazywałaby lub
zakazywałaby komuś coś czynić w określonych
okolicznościach.
Druga faza wersji szczególnej derywacyjnej koncepcji wykładni
Polega na ustaleniu dokładnego sensu
terminów występujących w zrekonstruowanej z przepisów wypowiedzi o cechach normy.
Przyjmuje się, że wykładnia zachodzi nawet wówczas, gdy tekst jest jasny i nie budzi
wątpliwości semantycznych.
Tak szerokie ujęcie wykładni wynika z
traktowania jako wykładni każdego zabiegu polegającego na przypisaniu znaczenia
elementom tekstu prawnego.
Pragmatyczne ujęcie wykładni
Wykładnia jest czynnością interpretatora i polega na rekonstrukcji norm z przepisów
prawnych oraz na ustalaniu znaczenia tekstu
prawnego w sytuacji, gdy jest ono wątpliwe.
Apragmatyczne ujęcie wykładni
To rezultat czynności interpretatora, czyli
zrekonstruowana z przepisów norma prawna .
Racje wykładni
Powody, dla których wykładnia powinna być dokonywana. Mogą być dwojakie:
- o charakterze lingwistycznym, gdy
interpretator ma trudności ze zrozumieniem języka tekstu prawnego;
- o charakterze pozalingwistycznym, gdy interpretator ma wątpliwości o charakterze pozajęzykowym dotyczące zakresu
zastosowania i normowania normy określonej na podstawie przepisów prawnych (racje
funkcjonalne i racje systemowe).
Dyrektywy interpretacyjne
Reguły wskazujące, jak ustalać znaczenie
tekstu prawnego w sytuacji, gdy znaczenie to nie jest jasne.
Pełnią funkcję heurystyczną (mają za
zadanie ułatwiać rozstrzygnięcie wątpliwości związanych ze znaczeniem tekstów prawnych) i uzasadniającą (pełnią funkcję
racjonalizującą wobec już podjętych decyzji interpretacyjnych).
Dzielą się na dyrektywy pierwszego i
drugiego stopnia.
Dyrektywy interpretacyjne pierwszego stopnia
To reguły określające, jak ustalać znaczenie
wyrażeń występujących w tekście prawnym ze względu na kontekst językowy, systemowy i
funkcjonalny, w jakim wyrażenia te są
używane przez prawodawcę.
Dyrektywy interpretacyjne drugiego stopnia
Dzielą się na:
- dyrektywy procedury wykładni, wskazujące, w jakiej kolejności powinny być używane
dyrektywy stopnia pierwszego;
- dyrektywy preferencji wykładni, wskazujące, jakie znaczenie tekstu prawnego należy
zaakceptować w sytuacji, gdy zastosowanie
dyrektyw pierwszego stopnia nie prowadzi do
jednoznacznych ustaleń.
Kryteria podziału wykładni prawa
1) Podmiot i moc wiążąca wykładni –
wykładnia autentyczna, legalna, operatywna, doktrynalna.
2) Rodzaj zastosowanych dyrektyw
interpretacyjnych – wykładnia językowa, systemowa i funkcjonalna.
3) Wyniki, czyli zakres dokonanych ustaleń interpretacyjnych – wykładnia
stwierdzająca, zawężająca i rozszerzająca.
4) Materiały wykorzystane w procesie
interpretacji – wykładnia historyczna i
komparatystyczna.
Wykładnia autentyczna
Dokonywana przez prawodawcę, tzn. podmiot, który ustanowił tekst prawny będący
przedmiotem interpretacji.
Ma moc równą mocy prawnej aktu
normatywnego, który został poddany
interpretacji.
Wykładnia legalna
Dokonywana przez organ, który na mocy przepisów prawa ma kompetencję do
dokonywania interpretacji tekstów prawnych.
Ma charakter abstrakcyjny, tzn. nie jest
związana z rozstrzyganiem konkretnej sprawy.
Wykładnia legalna ogólna i delegowana.
Wykładnia operatywna
Dokonywana przez organy stosujące prawo (sądy i organy administracji) w toku
rozpatrywania indywidualnych spraw karnych, cywilnych i administracyjnych, wyłącznie na użytek rozstrzygnięcia konkretnej sprawy, wiążąca jedynie organ jej dokonujący oraz podmioty, wobec których prawo jest
stosowane.
Wykładnia doktrynalna (naukowa)
Dokonywana przez doktrynę prawniczą.
Przeprowadzana jest w różnego typu
opracowaniach naukowych i nie ma mocy wiążącej.
Ma duży wpływ na praktykę stosowania prawa
ze względu na autorytet nauki prawa.
Wykładnia językowa (gramatyczna)
Podstawowy typ wykładni prawa.
Polega na ustalaniu znaczenia tekstu
prawnego przez odwołanie się interpretatora
do przesłanek, które tworzą kontekst językowy
występowania określonych terminów, zwrotów
czy wyrażeń w języku prawnym.
Dyrektywy wykładni językowej
1) „Interpretowanym zwrotom nie można bez dostatecznych powodów przypisywać
swoistego znaczenia prawnego, ale gdy się ustali, że takie znaczenie mają, wówczas należy się nim posługiwać bez względu na to, jakie znaczenie mają równokształtne
zwroty w języku potocznym”(domniemanie
języka potocznego (naturalnego)).
2) „Jeżeli na gruncie języka potocznego można przypisać wyrażeniom użytym w tekście
prawnych kilka znaczeń, to należy wybrać takie znaczenie, które jest najbardziej
oczywiste”.
3) „Interpretowanym zwrotom, których
znaczenie określone jest przez język prawny, nie można bez dostatecznych powodów
przypisywać znaczenia specjalnego
należącego do terminologii części systemu
prawa, ale gdy się je ustali, należy posługiwać się nim bez względu na to, jakie znaczenie
mają równokształtne zwroty w języku
prawnym” (domniemanie języka prawnego).
4) „Jeżeli określony termin należy do terminów specyficznych w określonej dziedzinie wiedzy lub praktyki społecznej, to należy przyjąć
znaczenie, jakie termin ten ma w tej właśnie dziedzinie” (domniemanie znaczenia
specjalnego).
5) „Jeżeli w systemie prawnym wiążąco
ustalono znaczenie określonych zwrotów
prawnych, to należy ich używać w tym właśnie znaczeniu” (nakaz przestrzegania definicji
legalnych).
6) „Różnym zwrotom w ramach jednego aktu prawnego nie należy nadawać tego samego znaczenia” (dyrektywa zakładająca, że w
języku prawnym nie ma synonimów).
7) „Tym samym zwrotom w ramach jednego
aktu prawnego nie należy nadawać różnych
znaczeń” (dyrektywa zakładająca, że w języku
prawnym nie ma homonimów).
8) „Nie wolno tak interpretować tekstów
prawnych, aby pewne ich fragmenty okazały się zbędne” (dyrektywa zakładająca
racjonalność językową prawodawcy).
Wykładnia systemowa
Polega na ustaleniu znaczenia tekstów
prawnych ze względu na kontekst systemowy, który tworzą następujące przesłanki:
- zasady prawa;
- cechy systemu prawa;
- systematyka zewnętrzna i wewnętrzna aktu normatywnego.
Ma charakter subsydiarny względem wykładni
językowej.
Dyrektywy wykładni systemowej
1) Odwołując się do zasad prawa:
a) „Nie wolno przypisywać przepisom prawnym znaczenia, które prowadzi do rekonstrukcji
norm sprzecznych z zasadami systemu prawa”;
b) „Ustalając znaczenie tekstu prawnego należy brać pod uwagę przede wszystkim zasady
konstytucyjne”;
c) „Jeżeli po przeprowadzeniu wykładni językowej istnieją wątpliwości co do znaczenia tekstu
prawnego, to należy wybrać takie znaczenie,
które pozwala na sformułowanie normy zgodnej
z zasadami systemu prawa”.
2) Odwołując się do cech systemu prawa:
a) „Nie wolno interpretować przepisów prawa w
sposób prowadzący do powstania luk w prawie”;
b) „Nie należy interpretować przepisów prawa w sposób prowadzący rekonstrukcji norm
sprzecznych z innymi normami”;
c) „Normy prawa wewnętrznego powinny być interpretowane zgodnie z normami prawa europejskiego”;
d) „Interpretacja prawa polskiego powinna być
zgodna z normami prawa międzynarodowego
publicznego”.
3) Odwołując się do systematyki aktu prawnego:
„Przepisy prawne należy interpretować biorąc pod uwagę ich miejsce w systematyce
zewnętrznej i wewnętrznej aktu
normatywnego, chyba że ustalenia uzyskane na podstawie innych dyrektyw zgodnie
wskazują, że usytuowanie przepisu w
systemie prawa jest wadliwe” (argumentum a
rubrica)
Wykładnia funkcjonalna
Polega na ustaleniu znaczenia przepisów prawnych poprzez odwołanie się do
przesłanek, które tworzą kontekst
funkcjonalny rozumienia tekstu prawnego.
Kontekst ten tworzą fakty o charakterze ustrojowym (podstawowe zasady ustroju
społecznego, politycznego i ekonomicznego państwa) i aksjologicznym (oceny, reguły
społeczne, społecznie akceptowane zasady
słuszności i sprawiedliwości).
Dyrektywy wykładni funkcjonalnej
1) „Interpretując przepisy prawne należy brać pod uwagę cele regulacji prawnej (ratio
legis)”;
2) „Jeżeli w procesie wykładni uwzględnia się cele prawa, to posługując się celem normy – należy go ustalić w ten sposób, by był on
zgodny z celem instytucji prawnej, do której
należy zrekonstruowana norma”;
3) „Interpretując teksty prawne, należy
uwzględniać funkcje prawa, tzn. brać pod uwagę konsekwencje społeczne i
ekonomiczne, do jakich będzie prowadzić
określona interpretacja, i wybrać taką, która prowadzi do konsekwencji najbardziej
korzystnych”;
4) „Przy interpretacji przepisów prawa należy
brać pod uwagę powszechnie akceptowane
normy moralne, zasady sprawiedliwości i
słuszności”;
5) Ustalając znaczenie tekstu prawnego należy brać pod uwagę podstawowe zasady ustroju społecznego, politycznego i ekonomicznego państwa”;
6) „Interpretując przepisy należące do danego aktu prawotwórczego, nie można przyjmować ocen i zasad wzajemnie się wykluczających”;
7) „Jeżeli na gruncie wykładni językowej
możliwe są różne warianty normy, to należy wybrać ten, który jest najbardziej zgodny z
przyjętymi regułami i ocenami społecznymi”.
Wykładnia stwierdzająca (literalna)
Jest to sytuacja, w której rezultat wykładni językowej pokrywa się z rezultatem wykładni genetycznej
rozumianej jako wykładnia zgodna z wolą
historycznego prawodawcy, tzn. prawodawcy, który ustanowił tekst prawny będący przedmiotem
interpretacji.
Najbardziej rozpowszechnione jest określenie, że jest to rezultat wykładni językowej.
Obowiązuje generalna dyrektywa, że „wszystkie przepisy prawne powinny być interpretowane literalnie, chyba że istnieją ważne racje
pozalingwistyczne (systemowe lub funkcjonalne), aby
nadać im interpretację rozszerzającą lub zawężającą”.
Wykładnia rozszerzająca
Każda wykładnia systemowa lub funkcjonalna, która daje wynik szerszy od wykładni językowej.
Jej dopuszczalność podlega ograniczeniom, np.
-
zakaz stosowania wykładni rozszerzającej
przepisów prawa karnego, jeśli wykładnia taka miałaby prowadzić do rozszerzenia
odpowiedzialności karnej oskarżonego (nullum crimen sine lege),
-
zakaz stosowania wykładni rozszerzającej w
prawie podatkowym, jeśli wykładnia taka miałaby prowadzić do rozszerzenia zakresu należności
podatkowych (nullum tributum sine lege).
Wykładnia zawężająca
Ma miejsce wtedy, gdy wynik wykładni systemowej lub funkcjonalnej daje wynik węższy od wyniku wykładni językowej.
Jej dopuszczalność podlega ograniczeniom np.
istnieje zakaz wykładni zawężającej
przepisów określających dozwolenia czy
wolności prawnie chronione.
Wykładnia historyczna
To sposób ustalenia znaczenia tekstu
prawnego, w którym interpretator odwołuje się do materiałów historycznych
zawierających informacje o genezie aktualnie obowiązującej regulacji prawnej oraz dyskusji towarzyszących jej ustanowieniu.
Określana jest też mianem wykładni
subiektywnej lub intencjonalnej, zmierza
bowiem do określenia woli, intencji lub
zamiarów historycznego prawodawcy.
Wykładnia komparatystyczna (porównawcza)
To interpretacja prawa krajowego z
wykorzystaniem informacji o prawie
obowiązującym w innych państwach.
Dynamiczna ideologia wykładni
Towarzyszy procesom przemian ustrojowych i jest charakterystyczna dla tych nurtów w
prawoznawstwie, które odrzucają założenia pozytywizmu prawniczego.
Podstawowym założeniem jest, że znaczenie tekstu prawnego powinno się zmieniać w zależności od
zmian kontekstu, w którym prawo funkcjonuje.
Nadrzędne wartości: „adekwatność prawa i życia”, efektywność prawa oraz jego elastyczność.
