Zagadnienia estetyki w konserwacji atlasu nieba J. Heweliusza "Firmamentum Sobiescianum sive Uranographia"

Zofia Pieniążek

Zagadnienia estetyki w konserwacji

atlasu nieba J. Heweliusza

"Firmamentum Sobiescianum sive

Uranographia"

Ochrona Zabytków 27/4 (107), 285-294

1974

ZOFIA PIENIĄŻEK

ZAGADNIENIA ESTETYKI W KONSERWACH ATLASU NIEBA J. HEWELIUSZA

„FIRMAMENTOM SOBIESCIANUM SIVE URANOGRAPHIA” *

P rz e d m i o t e m n in ie js z y c h r o z w a ż a ń je st — p rz e p ro w a d z o n a w P r a c o w n i K o n s e r w a c ji G r a ­ fiki i K sią ż k i Z a b y t k o w e j P K Z w W a r s z a ­ wie 1 — k o n s e r w a c ja a t l a s u n i e b a J a n a H e ­ w eliusza 2 F i r m a m e n t u m S o b i e s c i a n u m sive U ranographia, a w ła ś c iw ie k i l k a w y b r a n y c h z tego z a k r e s u z a g ad n ień , k t ó r e w y m a g a ł y d o ­ k ła d n e g o p rz e a n a liz o w a n ia po d w z g lę d em : — w y b o r u w łaśc iw ej m e t o d y p rz e p ro w a d z e n ia p ra c k o n s e r w a to rs k ic h ; — u z y s k a n ia o p t y m a l n y c h e f e k t ó w e ste ty c z ­ nych;

— m ożliw ie pełn eg o zabezpiec zenia o biektu. P r z e d e w s z y s t k im om ó w io n e zo sta n ie z a g a d n ie ­ nie u z u p e łn ie n ia u b y t k ó w p a p i e r u i r y s u n k u oraz u s ta le n ia f o r m a t u a tla s u . Z a g a d n ie n ia po­ zostałe (dezy n fe k cja, oczyszczanie, o d k w a sz a ­ nie i w z m a c n ia n ie p a p i e r u ora z o p r a w a obiektu) nie n a s u w a ł y w ię k sz y c h p r o b le m ó w e s te t y c z ­ nych, w zw ią zk u z cz y m z o sta ły w o p r a c o w a ­ n iu p o m in ię te 3. F i r m a m e n t u m S o b i e s c ia n u m

jest o b ie k te m b a rd z o c e n n y m , o w y s o k im p o ­ ziomie a r ty s t y c z n y m , a t a k ż e d u ż e j w a rto ś c i h i­

sto ry c z n e j. Atlas, w y d a n y już po ś m i e r c i H e ­ w e liu s z a w 1690 r. w d r u k a r n i J a n a Z a c h a r i a ­ sza S to lle w G d a ń sk u , s t a r a n i e m w d o w y po a s tro n o m ie , E lż b ie ty z K o o p m a n ó w , s t a n o w i trz e c ią część dzieła H e w e liu sz a P r o d r o m u s a s tro n o m ia e c u m сatalogo f i x a r u m et f i r m a ­ m e n t u m S o b ie sc ia n u m . D e d y k o w a n y j e s t J a ­

n o w i III S o bie skiem u, w ie lo le tn ie m u m e c e n a ­ sow i a s tro n o m a . Z a w ie ra 80 k a r t , w c z y m 58 k a r t m ie d z io r y tó w i 22 k a r t y t e k stu . M a p a p ó łn o c n e j p ó łk u li nieb a s t a n o w i w p r o w a ­ d z e n ie do zespołu 54 m a p gw iaz d o zb io ró w , z k t ó r y c h w y ró ż n ia się b o g a t y m o p r a c o w a n i e m m a p a g w iaz d o zb io ru n a z w a n e g o p rz ez H e w e l i u ­ sza S c u t u m S o b i e s c ia n u m (T arczą Sobieskiego). M a p y gw iaz d o zb io ró w p o p rz e d z a p o r t r e t H e w e ­ liusza z i n s k r y p c j ą ła c iń s k ą o ra z d w a m ie d z io ­ r y t y o c h a r a k t e r z e p a n e g ir y c z n y m , p r z e d s t a ­ w i a j ą c e H ew eliu sza s k ła d a ją c e g o h o łd U r a n ii o ra z U r a n i ę w otoczeniu a s tro n o m ó w . M ied zio ­ r y t y p o w s t a ł y w l a ta c h 1686— 1690 w e d łu g r y s u n k ó w A n d r z e j a S te c h a 4. Z w y j ą t k i e m p o r ­ t r e t u H ew eliusza, r y to w a n e g o p rz ez L a m b e r t a

* Przy op racow yw an iu n in iejszeg o a rty k u łu w y k o r z y ­ stan o n a stęp u ją ce p ozycje litera tu r y : J. E. D u t k i e ­ w i c z , P o t r z e b a i gra nice sp e c j a li z a c ji , „O chrona Z a­ b y tk ó w ”, XVI(1963), nr 2, ss. 3— 12; H. E c k h a r d t , liesta u rier x in g m eth o d en hei Z eic h n u n g e n u n d D rücken, „M altechnik, T ech n isch e M itteilu n g en fü r M alerei und B ild p fle g e ” (1967), nr 1, ss. 1—8; J. K a s z y c k a , C z y n n ik i f i z y k o - c h e m i c z n e n is zc zą c e p a p ie r , B ib liotek a M u zealn ictw a i O chrony Z ab ytk ów , ser. B, t. X X IV , 1969, ss. 103— 114; K. M a l i n o w s k i , D y s k u s j a o z a ­ sadach k o n s e r w a t o r s k i c h , P o g l ą d y i W n ioski, „O chro­ na Z a b y tk ó w ”, X IX (1966), nr 2, ss. 13— 22; B. M a r ­ c o n i , E s t e t y k a i e t y k a w k o n s e r w a c j i , „Ochrona Z a ­ b y tk ó w ”, 1(1948), nr 2, ss. 56—62; t e n ż e , Z a g a d n i e ­ nia e s t e t y c z n e w k o n s e r w a c j i p a p i e r u i perg a m in u , B ib liotek a M u zealn ictw a i O chrony Z ab ytk ów , ser. B, t. X X IV , 1969, ss. 13—22; Z. P i e n i ą ż e k , D o k u m e n ­ ta cja k o n s e r w a t o r s k a atl a su n ie b a J. H e w e l iu s z a „ F ir m a m e n t u m S o b ie s c ia n u m ”, m a szy n o p is, A rch. P r a ­ cow ni K o n serw a cji G rafiki i K sią żk i Z ab ytk ow ej PKZ, W arszaw a 1971; H. J. P l e n d e r l e i t h , The C o n s e r v a t io n of A n ti q u it ie s and W o r k s of A r t, L o n ­ don 1957; E. S z w a r c s z t e i n , T e c h n o lo g ia pap ier u , W arszaw a 1968; T h i e m e - B e c k e r , K ü n s t l e r - - L e x ik o n , X X II, s. 224 oraz X X X I, s. 502, X X X IV , s. 417.

1 K o n serw a cję atlasu n ieb a przep row ad zon o w P r a ­ cow n i K on serw acji G rafiki i K sią żk i Z a b y tk o w ej P K Z — O ddział w W arszaw ie w o k resie od m arca 1970 r. do w rześn ia 1971 r. P race k o n serw a to rsk ie w y k o n a li: doc. T ad eu sz T u szew sk i — k o n serw a cja kart tek stu , m gr Z ofia P ien iążek — k o n serw a cja m ap gw ia zd o zb io ró w oraz opraw a atlasu . W 1972 r. prace k o n serw a to rsk ie przy a tla sie n ieb a zo sta ły n a g ro d zo ­ ne nagrodą PK Z „Za W ybitne O siągn ięcia K o n s e r w a ­ to r s k ie ”.

2 Jan H e w e liu sz (H eveliu s, H ew elk e), 1611—1687, a str o ­ nom gd a ń sk i, tw órca n o w ożytn ej se le n o g r a fii, autor w ie lu d zieł astron om iczn ych oraz rozpraw i a r ty k u ­ łów ; n ajw ażn iejsze: Sele n o g r a p h ia (1647), P r o d r o m u s C o m e t iu s (1665), C o m e t o g r a p h ia (1668), P r o d r o m u s a s t r o n o m i a e com Cata logo f i x a r u m e t F i r m a m e n t u m S o b ie s c ia n u m (1690).

3 P o zo sta łe zab iegi k o n serw a to rsk ie o m ó w io n e zo sta ły w d ok u m en tacji PK Z — O ddział w W arszaw ie: Z. P i e n i ą ż e k , o.e., ss. 10— 11.

4 A n d rzej S tech (1635— 1697) — zn an y g d a ń sk i m alarz; w e d łu g jeg o p ro jek tó w w yk on an o w ie le m ied zio ry tó w do d zieł H ew eliu sza.

V iss c h e ra 5, w s z y s tk ie w y k o n a n e z o s ta ły p rz e z K a ro la d e la H a y e °.

Część t e k s t o w a z a w ie ra 20 k a r t z t e k s t e m ła­ c iń s k im oraz 2 — z t e k s t e m w j ę z y k u n i e ­ m ieck im ; w tek ście n ie m ie c k im ó w c z e s n y b u r ­ m is tr z G d a ń s k a w y c h w a l a zasługi, j a k i e położył z m a r ł y u c z o n y dla sw ego m i a s t a 7.

K o n s e r w a c ja a tl a s u n ieb a w y m a g a ła r o z w ią z a ­ nia p r o b l e m ó w te ch n o lo g icz n y ch i a r t y s t y c z ­ nych. N ależało w y b r a ć k o n c e p c ję d o ty c z ą c ą o p r a c o w a n i a k o n s t r u k c j i i f o r m y a tl a s u , u z u ­ p e łn ie n ia u b y t k ó w p a p ie r u i r y s u n k u , w z n o ­ w ie n ia f u n k c ji u ż y tk o w e j o b iek tu . A tlas b y ł częściow ym d e s t r u k t e m , p o z b a w io ­ n y m o r y g i n a l n e j o p ra w y . S k ła d a ł się z k a r t d w u fo r m a tó w : w ię k s z y c h — m i e d z i o r y t ó w — m a p g w iaz d o zb io ró w i o połow ę w ę ż s z y c h — k a r t t e k s t u . Z a r ó w n o p apier, n a k t ó r y m od­ bito m ie d z io r y ty , j a k i p a p i e r k a r t t e k s t o w y c h uległ p o w a ż n e m u zniszczeniu. B a r d z ie j u s z k o ­ d zo n e b y ł y j e d n a k m ie d z io ry ty : z b r u n a t n i a ł e , p o k r y t e p la m a m i, z b u tw ia łe i r o z s y p u j ą c e się, zw łaszcza ś ro d k o w e p a r tie k a r t; zn isz c z e n ia te p o s t ę p o w a ły podczas d e m o n s t r o w a n ia o b iek tu . Część m a p , a szczególnie n ie fa c h o w o p o d k l e j o n a m a p a p ó łn o c n e j p ó łk u li nieba, w y k a z y w a ł a co­ ra z w i ę k s z ą t e n d e n c ję do r o z r y w a n i a się tuż obok p o d k l e j e ń ze w z g lę d u na p o w i ę k s z a j ą c e się o s ła b ie n ie p a p ie ru . P r z y o p r a c o w y w a n iu p r o g r a m u p r a c k o n s e r ­ w a to r s k ic h , oprócz z a g a d n ie ń d e z y n fe k c ji, oczyszczania, w z m a c n ia n ia p a p ie r u , w y ł o n i ł y się p r o b l e m y dalszego to k u k o n s e r w a c ji . N a le ż a ­ ło o k re ślić sposób u z u p e łn ie n ia u b y t k ó w p a p i e ­ ru, zw łaszcza t y c h w części ś r o d k o w e j k a r t m i e ­ d z io ry tó w , gdzie o s ła b io n y p a p i e r b y ł w s ta n i e d e s t r u k c y j n y m , a n a s t ę p n ie u s ta lić m e t o d ę i za­ s adę p u n k t o w a n i a d r o b n y c h f r a g m e n t ó w oraz d u ż y c h u b y t k ó w ry s u n k u . O s t a t n i m — t r u d ­ n y m do roz w ią z a n ia — z a g a d n ie n ie m było o p r a c o w a n ie k o n s t r u k c j i i f o r m a t u a tla s u . U Z U P E Ł N IA N IE U BY T K Ó W P A P IE R U U z u p e łn ie n ie u b y tk ó w p ap ieru , n ie z a le ż n ie od w ła ś c iw ie z a s to so w a n y c h m e to d t e c h n o lo g ic z ­ n ych, p o w in n o o d p o w iad a ć w y m a g a n i o m e s t e ­ ty c z n y m . P o w i n n o b y ć ja k n a j m n i e j w idoczne, łączyć się in t e g r a ln i e z obiek tem , tw o r z y ć z n im h a r m o n i j n ą całość, a b y n ie osłabić a r t y s t y c z ­ n ej w y m o w y e k s p o n o w a n eg o d zieła sz tu k i. S posób u z u p e łn ia n ia u b y t k ó w u w a r u n k o w a n y jest r o d z a j e m o biektu, s t a n e m jego z a c h o w a n ia oraz m i e j s c e m u s y tu o w a n i a u b y t k u . U b y t k i podłoża u z u p e łn ia się p r z e w a ż n ie t a k i m s a m y m

* L am b ert V isscher (163.1 — ok. 1G90) — r y to w n ik h o ­ len d ersk i.

• K arol de la H aye — ry to w n ik fra n cu sk i, czyn n y w G dańsku w latach 1682— 1689.

7 Z. P i e n i ą ż e k , o.e., ss. 2—8.

m a t e r ia łe m , z jakiego jes t ono w y k o n a n e . T a k więc o b ie k ty z a b y tk o w e o podłożu z p a p ie r u c z e rp a n e g o u z u p e łn ia się z w y k le p a p ie r e m cz er­ p a n y m . N i e k ie d y s to s u je się też b ib u łk ę j a p o ń ­ sk ą lu b p a p ie r chiński; są to m a t e r ia ły p a p ie ­ ro w e w y k o n a n e z nieco in n y c h su row c ów niż p a p ie r c z e rp a n y i t y m s a m y m p osiadające n ie ­ co o d m i e n n e właściwości. U b y t k i p a p ie r u w a tla sie n ieb a u z u p e łn ia n o p a p i e r e m cz erp a n y m , b ib u łk ą j a p o ń s k ą i p a p i e r e m ch iń sk im .

R óżnorodność p r z y ję t y c h m e to d u z u p e łn ia n ia w y n i k ł a z a ró w n o z fu n k c ji poszczególnych czę­ ści a tla s u , ja k też ze s to p n ia uszk o d z en ia p a ­ p ieru . N ie m ożna było id e n ty c z n ie postępow ać w w y p a d k u u z u p e łn ia n ia k a r t te k s tu , m a ją c y c h zna cze nie in fo rm a c y jn e , i k a r t m a p m iedzio­ ry tó w , gdzie w a lo r y p o znaw cze (m a p y poszcze­ g ó ln y c h gw iazdozbiorów ) łą c z y ły się ściśle z w y so k im i w a rto ś c ia m i a r ty s t y c z n y m i.

U b y t k i p a p i e r u k a r t t e k s t o w y c h w m iejscach nie z a d r u k o w a n y c h u z u p e łn io n o odpow iednio d o b r a n y m p a p i e r e m c z e rp a n y m , ro z d arc ia i u ­ b y t k i w m ie jsc a c h z a d r u k o w a n y c h — cienką b i b u ł k ą jap o ń sk ą, co pozw oliło osiągnąć c a łk o ­ w itą czytelność te k stu .

U b y t k i ry c in tego ty p u , jak m a p y a tlasu, na ogół u z u p e łn ia się p a p i e r e m c z e rp a n y m . Ten rodz aj u z u p e łn ie ń pozw ala n a za c h o w a n ie ch a ­ r a k t e r u k o n se r w o w a n e g o o b ie k tu . P u n k to w a n ie u b y t k ó w r y c in y n a p a p ie r z e c z e r p a n y m daje e f e k t b a r d z ie j zbliżony do te c h n ik i w jakiej została ry c in a w y k o n a n a . U b y t k i m a p a tl a s u u zu p e łn io n o na b rz e g a c h i w części g rz b ie to w e j p a p i e r e m c z e rp a n y m . Część g rz b ie to w a k a r t o c h a r a k t e r z e k o n s t r u k c y j n y m została u z u p e łn io n a p a p i e r e m z w y s o k o g a t u n ­ k o w y c h surow ców , o d z n a c z a ją c y m się d u żą w y ­ t rz y m a ło ś c ią na w ie lo k ro tn e z ginanie i p r z e ­ d a r c ie 8.

U z u p e łn ie n ie u b y t k ó w części śro d k o w e j m ap, w t y m partii, k tó r e m ia ły zostać w y p u n k t o ­ w a n e (uzup ełn io n e ry s u n k ie m ), w y k o n a n o z p a p i e r u chińskiego. B yło to c a łk o w ity m o d stę p ­ s t w e m od d o ty c h c z a so w y c h założeń te o r e t y c z ­ nych, ale p o d y k t o w a n e zostało o m ó w io n y m i poniżej w z g lę d am i t e c h n ic z n y m i oraz z w ró ce­ n ie m u w a g i na o s ta te c z n y e f e k t e ste ty c z n y k o n ­ s e r w o w a n y c h m ied zio ry tó w .

P a p i e r p a r ti i ś ro d k o w e j m a p silnie osłabiony, z b u tw i a ły i częściowo ro z s y p u ją c y się, m im o p rz e p ro w a d z e n ia zabiegów w z m a c n ia ją c y c h nie o d z y sk a ł w p ełn i u t ra c o n e j elastyczności. W t y m w y p a d k u u z u p e łn ie n ie p a p ie r e m c z e r p a ­ n y m d a ło b y w y n ik n e g a ty w n y . Ł ąc zen ie p a p ie ­ r u osłabionego z p a p i e r e m e la sty c z n y m jest

za-8 P apier u żyty do u zu p ełn ień atlasu, ręczn ie czerpany, z m a sy szm acian ej dobrze zm ielon ej, jest staran n ie w y k o n a n y oraz posiada gładką i zw artą pow ierzch n ię; ż eb erk o w a n ie w odstępach 28 m m . Papier użyty do u zu p ełn ień „M irków ”, ręczn ie czerpany z fab ryk i p a ­ p ieró w w Jeziornie, został przebadany w raz z in n ym i m ateriałam i w P racow ni PKZ i otrzym ał p ozytyw n ą ocenę.

А В

1. H. C o c k , „I n v i d i a ” w e d ł u g B r e u g h la , ок. 1558 r.; m i e d z i o r y t , w y m . 220X 290 m m , wł. M u z e u m N a r o d o w e ­ go w e W r o c ła w iu . A — sta n p r z e d k o n s e r w a c j ą (f r a g m e n t ) , В — s t a n po k o n s e r w a c j i (fot. J. S z a n d o m i r s k i ) 1. H. C o c k , “I n v i d i a ” a f t e r P. B r e u g h e l, ca 1558 ; c o p p e r p la t e 220 m m X 290 m m , in possession of t h e N a ti o n a l M u s e u m , W r o c ł a w : A — st a te p r io r to r e s to r a t io n (f r a g m e n t ) , В — in s t a t e a f t e r r e s to ra tio n 2. E. H eiss, „ A p o te o z a M a d o n n y ”, X V I I I w.; m e z z o t i n t a , w y m . 9 6 0 X 6 6 5 m m , wł. M u z e u m N a r o d o w e g o w e W r o ­ c ł a w i u . A — st a n p r z e d k o n s e r w a c j ą ( f r a g m e n t ) , В — s t a n po k o n s e r w a c j i (fot. K. K o w a l s k a ) 2. E. Heiss, “A p o t h e o s i s of th e V i r g i n M a r y ”, 18th c e n t u r y ; m e z z o t i n t 960 m m X 665 m m , in p o s s e s s i o n of t h e N a ti o n a l M u s e u m , W r o c ł a w : A — i n s t a t e p r i o r to r e s t o r a t i o n ( f r a g m e n t ) , В — in s ta te a f t e r r e s to r a t io n

b ie g ie m r y z y k o w n y m , gd y ż w m ie jsc a c h s k l e ­ j e ń i ich s ąsied z tw ie n a s t ę p u j e z m ian a w y ­ t r z y m a ło ś c i m ech a n ic z n e j, co m oże p ro w a d z ić w p rz y s z ło ś c i do u szkodz enia o biektu. P o n a d t o o sła b ie n ie p a p i e r u nie p o zw ala n a w łaśc iw e s t a ­ ż o w a n ie b rz e g u p rz y g o to w a n e g o do s k le je n ia z u z u p e łn i e n i e m i u n iem o żliw ia u z y s k a n ie j e d n o ­ lite j p ła s z c z y z n y podłoża po sk lejen iu .

Z t y c h to w z g lę d ó w z a n ie c h a n o u z u p e łn ie n ia ś r o d k o w y c h części m a p p a p i e r e m c z e rp a n y m . P o p r z e p r o w a d z e n i u k i l k a k r o t n y c h p ró b n a r ó ż n y c h m a t e r ia ła c h z d e cy d o w a n o się n a u z u ­ p e ł n i e n i e u b y tk ó w części ś ro d k o w e j m ie d z io ­ r y t ó w p a p i e r e m c h iń s k im w. P a p i e r t e n — b i a ­ ły, n ie k l e j o n y — o d p o w ia d a ł id e a ln ie b a r w ą i f a k t u r ą k a r t o m m ie d z io ry tó w . K le jo n o go w zależności od grubości k a r t y d w o m a lu b t r z e m a w a r s t w a m i , poniew a ż b y ł dużo cieńsz y od p o d ­ łoża o ry g in a ln e g o . U z u p e łn ie n ie p a p i e r e m c h i ń ­ s k i m zbliżone b y ło do m e t o d y u z u p e łn ia n ia u b y t k ó w b i b u ł k ą jap o ń s k ą , z tą różnicą, że b i ­ b u ł k ę j a p o ń s k ą p rz e d z ie r a się, p rz e z co u z y s k u ­ je się b r z e g za k o ń czo n y lic z n y m i w łó k i e n k a m i c h a r a k t e r y s ty c z n y m i dla s t r u k t u r y tego m a t e ­

riału, n a t o m i a s t p a p ie r ch iń sk i klei się po s t a ­ ż o w an iu b rz e g ó w u z u p e łn ie n ia . R ozdzieranie p a p i e r u c h iń sk ieg o nie d a j e tego e fe k tu , co przy b ib u łc e jap o ń sk iej, n a to m ia s t fa zo w an ie pow o­ d u je , że s k le jo n e u z u p e łn ie n ie n i e ja k o w tapia się w p a p ie r, zw łaszcza g d y d o b rz e je st d o b r a ­ n e b a r w ą i f a k t u r ą do części o ry g in a ln e j. K a ż d a ry c in a po za bie gach k o n s e r w a to rs k ic h um ie sz c z a n a jest za zw yczaj w m o n ta ż u k o n se r­ w a t o r s k i m (p a ss e -p a r to u t). G ó rn a część k a r to ­ n u p r z y k r y w a j ą c a r y c in ę zapobiega odkształ­ ce n io m p a p ie r u . U m ieszczenie r y c in y w m o n ta ­ żu w y k lu c z a b ez p o śred n i k o n t a k t otoczenia z o b ie k te m i pozw ala na s w o b o d n e n i m m a n i p u ­ low anie, b e z w ięk sz ej o b a w y o sp ow odow a nie uszkodzeń.

M ając n a u w a d z e powyższe, id e a ln y m ro z w ią­ za n ie m b y ło b y rów n ie ż u m ieszc zen ie w m o n ­ ta ż u k a ż d e j m a p y a tla s u po zab ie g ach

konser-* Papier ch iń sk i, nie k lejon y, w łó k n a roślin długo- w łó k n isty ch , b iałość 74,6'Vo, odczyn 7,1. B adanie p a ­ pieru p rzep row ad ził m gr A. W aw rzeńczak.

3. P la n sz a z a tl a s u n ie b a J. H e w e ­ liusza „F i r m a m e n t u m S o b ie s c ia -n u m ”, L. V i s s c h e r w e d ł u g A. S te c k a , p o r t r e t J a n a H e w e l i u s z a , ок. 1686 r., m i e d z i o r y t , w y m . 510X395 m m ; wł. B i b l io t e k i G d a ń s k i e j P A N w G d a ń ­ sku. A — s t a n p r z e d k o n s e r w a c j ą (fra g m e n t), В — s t a n po k o n s e r w a ­ cji (fot. K. K o w a l s k a ) 3. P la te f r o m c e le s tia l atlas “F i r m a ­ m e n t u m S o b i e s c i a n u m ...” o f J. H e - iielius ; L. V i s s c h e r a f t e r th e d r a w ­ ing b y A . S t e c h — p o r t r a i t o f J o h n H e v e li u s , c o p p e r p la t e 510 m m X 395 m m , ca 1686, in p o s s e ssio n of th e G d a ń s k L i b r a r y of t h e P olish A c a ­ d e m y of S c ie n c e s , G d a ń s k : A — state p rior to r e s t o r a t i o n ( f r a g m e n t), В — s t a t e a f t e r r e s to ra tio n w a to r sk ic h . Sposób t e n p rz e k r e ś li ł b y je d n a k cel k o n s e r w a c j i ob iek tu : p r z y w r ó c e n i e p i e r w o t ­ nego s t a n u ze sp o łu m ap, k t ó r e w ra z z te k s t e m o p iso w y m t w o r z ą n ie ro z d z ie ln ą całość. W z w ią ­ zku z t y m w w y p a d k u a t l a s u za stosow ano i n n ą m e to d ę za b ezp iec zen ia p a p ie ru . W s z y s tk ie m a ­ p y po d o k o n a n i u zabiegów k o n s e r w a t o r s k i c h

z d u b lo w a n o (podklejono), co w efekcie w z m o c ­ niło s t r u k t u r ę p a p i e r u i zabezpieczyło podłoże o ry g in a ln e . K a ż d ą k a r t ę p o d k le jo n o p a p i e r e m ja p o ń s k im 10 i um ieszczono n a d łu ż sz y czas m i ę ­ dzy t e k t u r a m i pod z n a c z n y m obciąż eniem . Z a ­ bieg t e n w z m o c n ił i u e la sty c z n ił p a p i e r o ry g i­ nalny, a p ro c e s po w o ln eg o w y s y c h a n ia podłoża s k le jo n e g o w r a z z w a r s t w ą d u b l u j ą c ą pozw olił na t r w a ł e ze sp o le n ie ze sobą ob u m a te r ia łó w . D opiero n a t a k zabezp iec zo n y ch m i e d z i o r y ­ ta c h u z u p e łn i a n o u b y t k i ry s u n k u . U Z U P E Ł N I E N I E U B Y T K Ó W R Y S U N K U W s z y s tk ie u p r z e d n ie czynności m a j ą n a celu za b ezpiec zenie w a r s t w y m a te r ia ln e j, n a t o m i a s t u z u p e łn ie n ie u b y t k ó w r y s u n k u prz ez p u n k t o ­ w a n ie m a p rz y w ró c ić dziełu sz tu k i u t r a c o n e w a rto ś c i a r ty s t y c z n e . Z d a rz a się j e d n a k często, że w u sz k o d z o n y m obiekcie u b y t k i r y s u n k u p o ­ z o sta w ia się nie u z upe łnione . M ożliwe j e s t to w w y p a d k u ta k ic h r y s u n k ó w , n a k t ó r y c h k o m ­ p o z y c ja n ie d o m i n u je n a d tłem ; u z u p e łn ie n ie u b y t k u podłoża z n ie w y p u n k t o w a n ą częścią r y s u n k u h a r m o n i z u je w ów czas z jego ogól­ n y m k o lo ry te m .

Z niszcz ony f r a g m e n t o b ie k tu m ożna u z u p e łn ić p rz e z częściową re k o n s tr u k c ję , np. u z u p e łn i a ją c uszkodzoną fo rm ę (il. 1 A, B); czasem u z u p e ł ­ n i e n i e ty lk o o b r a m ie n ia r y c i n y z a m y k a p r a w i ­ d łow o kom pozycję.

1,1 Do d u b l o w a n i a u ż y t o p a p i e r u ja p o ń s k i e g o n r 520 (wg w z o r n i k a J a p a n i s c h e H a n d p a p i e r e f i r m y Vang), o b ia ło śc i 69,9°/o, o d c z y n ie 6,5. P r ó b y d u b l o w a n i a p r z e ­ p r o w a d z o n o n a p a p i e r a c h j a p o ń s k i c h n r 517 „ K a w a -s e l l i ” (b iało ść 52,4, o dczyn 6,9) o r a z p a p i e r z e n r 522 „ H o s h o ” (białość 72,1, od c z y n 6,6). B a d a n i e p a p i e r u p r z e p r o w a d z i ł m g r A. W a w r z e ń c z a k . 289

А В

4. P la n sz a z a tl a s u n ie b a J. H e w e l i u s z a „ F i r m a m e n t u m S o b ie s c ia n u m ...”, K. de la H a y e w e d ł u g A. S te c h a , m a p a p u a z d o z b io r u Draco, ок. 1690 r., m i e d z i o r y t , w y m . 510X395 m m , wł. B i b l i o t e k i G d a ń s k i e j P A N w G d a ń s k u . A — s t a n p r z e d k o n s e r w a c j ą ( f r a g m e n t) , В — s t a n po k o n s e r w a c j i (fot. K. K o w a l s k a )

4. Pla te f r o m c e le stia l atlas ’’F i r m a m e n t u m S o b i e s i a n u m ...” o f J. H e v e l i u s ; С. d e la H a y e a f t e r t h e d ra w in g b y A . S t e c h — m a p of “D raco” c o n s t e ll a ti o n ca 1690, c o p p e r plate 510 m m X 395 m m , in p o ss e sio n of the

Go i ń s k L i b r a r y of t h e P olish A c a d e m y of S c ie n c e s , G d a ń s k : A — st a te p rior to r e s to r a t io n ( f r a g m e n t) , В —

s t a te a f t e r res to r a t io n

Z u p e łn ie in n y p ro b le m s ta n o w i u z u p e łn ie n ie n ie w ie lk ic h u b y t k ó w ro z sia n y c h na całej płasz­ czyźnie o b iek tu . D o ty c z y to z a ró w n o w s z y s t­ kich o b ie k tó w g ra ficzn y c h , w t y m i r y c in w y ­ k o n a n y c h w r ó ż n y c h t e c h n ik a c h , p rz e d e w s z y ­ s tk im m e z z o tin ty i a k w a t in t y , gdzie m a la r sk i sposób p o t r a k t o w a n i a k o m p o zy cji w w y p a d k u zniszczeń z d o m in o w a n y jest prz ez uszkodzenie. C a łk o w ite w y p u n k t o w a n i e u b y t k ó w p rz y w r a c a w ów czas r ó w n o w a g ę k o m p o zy cji (il. 2 A, B). W y b ó r sposobu u z u p e łn ie n ia u b y t k ó w r y s u n ­ k u n a r z u c a sam o dzieło, jego c h a r a k t e r i f u n k ­ cja, ja k ą pełni, a ta k ż e s ta n za c h o w a n ia ob iek ­ tu oraz u s y t u o w a n ie i w ielkość u b y tk ó w . P r z y ­ jęcie ostatec znego w t y m w zględzie roz w ią z a n ia w in n o być p o p a r t e a n a liz ą m a t e r ia łu z a b y tk o ­ wego, z na jom ośc ią epoki oraz w y c z u c ie m e s te ­ t y c z n y m i w ra żliw o ścią a r ty s ty c z n ą .

P r z y ro z w a ż a n iu sposobu u z u p e łn ie n ia u b y t ­ ków r y s u n k u m ie d z io ry tó w a tla s u sto su n k o w o n iew iele w y ło n iło się p ro b le m ó w te c h n o lo ­ gicznych, w zw ią z k u z cz y m na p la n p ie rw s z y w y s u n ą ł się a s p e k t estety c zn y .

J e d n y m z p o d s ta w o w y c h założeń b y ło scale­ nie ro z b ite j u b y t k a m i p o w ie rz c h n i m i e d z io ry ­ tów i p rz y w ró c e n ie jedności kom pozycji. P r z y ­ ję t y m k r y t e r i u m p r z y w y b o rz e sposobu u z u p e ł­ n ie n ia r y s u n k u b y ło m iejsce u s y t u o w a n i a u b y t ­ k u i jego wielkość.

U b y tk i r y s u n k u w a tla s ie m ożna b y ło podzielić n a dw ie c h a r a k t e r y s t y c z n e g ru p y : p ie rw sz ą s t a ­ n o w iły d r o b n e i liczne u b y t k i ro z sia n e po ca­ łej p o w ie r z c h n i m a p a tlasu, d r u g ą n a to m i a s t — u b y t k i u s y t u o w a n e p rz e w a ż n ie w ś ro d k o w e j p a r ti i m ie d z io ry tó w , o b e j m u j ą c e d u ż y f r a g ­ m e n t k o m pozycji. K a ż d a z g r u p u b y t k ó w zo­ s ta ła p o t r a k t o w a n a odm iennie.

D r o b n e u b y t k i ro z rzu c o n e n a p łaszc zy źn ie p la n ­ szy p o w o d o w a ły rozbicie r y s u n k u . P o z o s ta w ie ­ n ie ich bez p u n k t o w a n i a b y ł o b y n ie z g o d n e z p r z y j ę t y m i założeniam i. K o n t r a s t m ię d z y m i e j ­ sca m i n a o biekcie o zag ęszc zo n y m r y s u n k u linii i b ia łą p łaszc zyzną u z u p e łn ie n ia p a p i e r u był z b y t rażący, b o w ie m u b y t e k d o m in o w a ł nad kom p o zy cją . Nie w y p u n k t o w a n e p a r t i e r y s u n ­ k u d a w a ły na m ie d z io ry ta c h nie z a m ie rzo n e e fe k ty , często d e f o r m u ją c o g ląd an ą planszę. W obec tego, dla u z y s k a n ia jedności i j e d n o ro d ­ ności kom pozycji, w s t o s u n k u do d ro b n y c h u b y t k ó w p r z y j ę t o za sad ę c a łk o w ite g o ich u z u ­ pełn ien ia, p u n k t u j ą c je k re s k ą , n a ś l a d u ją c ą k r e s k ę m ied z io ry tu . Pozw oliło to na scalenie ro z b ite j p łaszc zy zn y i w p ły n ę ło k o r z y s tn i e na e f e k t e s te ty c z n y (ii. 3 A, B).

U z u p e łn ie n ie d ru g ie j g r u p y u b y t k ó w r y s u n k u m o ż n a było p rz e p ro w a d z ić ró ż n y m i sposobam i: p rz e z c a łk o w itą l u b częściową r e k o n s tr u k c j ę u szkodzonego f r a g m e n t u albo z r e z y g n o w a n ie w ogóle z p u n k t o w a n ia . T e n o s tatn i sposób zo­ s ta ł j e d n a k za n ie c h a n y ; p o zo staw ie n ie n ie w y ­ p u n k t o w a n e j d u że j p łaszczyzny m a p y , złożo­ n e j z l u ź n y c h n ie p ołączonych ze sobą fr a g ­ m e n tó w , z m n ie js z y ło b y czytelność k o m p o z y ­ cji. C a łk o w ita r e k o n s t r u k c j a u s z k o d z o n y ch fr a g ­ m e n t ó w r y s u n k u ze w z glę du na i s t n ie ją c y m a ­ t e r i a ł p o ró w n a w c z y b y ła w p r a w d z i e m ożliwa, a le w ą tp l i w a w y d a ła się jej celowość. P r z y te ­ go r o d z a ju u z u p e łn ie n ia c h n ależ ało b y p u n k t o ­ w a ć p łaszc zyzny r y s u n k u w sposób n a ś l a d u j ą ­ cy t e c h n i k ę m ie d zio ry tn icz ą, b y u z y s k a ć ten s a m e fek t g ra ficzn y , co w części o r y g i n a ln e j m ie d z i o r y t u . R ozw iąz anie ta k ie m u s i a ło b y więc u w z g lę d n ia ć w sze lk ie n iu a n s e ry s u n k o w e , łącz­

5. P la n sz a z atla su nieba J. H e w e l i u s z a „ F i r m a m e n t u m S o b i e s c i a n u m K . de la H a y e w e d ł u g A. S t e c k a , m a p a p ó ł n o c n e j p ó ł k u l i nie ba, 1686 r.; m i e d z i o r y t , w y m . 6 1 5 X 520 m m , wł. B i b l i o t e k i G d a ń s k i e j P A N w G d a ń s k u . A — s ta n p r z e d k o n s e r w a c j ą ( f r a g m e n t) , В ■— s t a n po k o n s e r w a c j i ( f r a g m e n t) , С — sta n p r z e d k o n s e r w a c j a , Г) — sta n

po k o n s e r w a c j i (fot. K. K o w a l s k a )

5. P la te f r o m cele stial atlas “F i r m a m e n t u m S o b i e s c i a n u m ...” of J. H e v e l i u s ; С. d e la H aye after t h e d r a w i n g b y A. S t e c h — m a p o f th e n o r t h e r n cele stia l h e m i s p h e r e ca 1686, c o p p e r p la te 615 m m X 520 m m , in p ossession of th e G d a ń s k L i b r a r y of th e P olish A c a d e m y of Sc ie n c e s, G d a ń s k : A — state prio r to r e s to ra tio n ( f r a g m e n t), В — s t a t e a f t e r res toration ( f r a g m e n t ) , С — s ta te p rior to re s to r a t io n , D — s t a te a f t e r resto ratio n

nie z u k ła d e m kresek. M a te ria ł p o ró w n a w c z y s t a n o w i ł y t u t a j in n e p la n sz e a tla s u . Na k a ż d e j p la n s z y um ieszc zo n y b y ł c e n tr a l n i e sy m b o l lub p e r s o n if ik a c ja d an e g o g w iaz dozbioru. R y s u n e k sam ego s y m b o lu w y k o n a n y był zaw sze bard zo do k ładnie, z p o d a n ie m szczegółów, n a to m ia s t o tacz ając e sy m b o l g w iaz d o z b io ry zaznaczono je d y n i e lin ią k o n tu ro w ą . K a żd a m a p a z a w ie ra ła więc g łó w n y m o t y w kom pozycji, k t ó r y na p la n s z y sąsied n iej s ta w a ł się już ty lk o tł e m dla n a s tę p n e g o gw iazdozbioru. W t y m w y p a d ­ k u n ie b y ł on już id e n t y c z n y z p ie rw o w z o re m , lecz sw o b o d n ie p r z e t w o r z o n y z a ró w n o pod w z g lę d em u k ła d u , ja k i szczegółów. P e ł n a r e ­ k o n s t r u k c j a o p a r ta n a t a k i m m a t e r i a le n ie m o­

gła b y ć z a te m w ie r n a i idealn ie zgodna z o r y ­ gin ałem .

W t y c h okolicznościach p o m y ś la n o o m etodzie p o ś re d n ie j: r e k o n s t r u k c j i częściowej. P olegała ona n a s c h e m a t y c z n y m u z u p e łn ie n iu r y s u n k u c i e n k ą linią, bez d o k ła d n e g o u w y p u k l e n i a szczegółów. Było to zgodne z c h a r a k t e r e m m ap gw iazdozbiorów , poniew aż linia u z u p e łn ie n ia r y s u n k u h a r m o n iz o w a ła z w y k o n a n ą w podo­ b n y sposób re sz tą planszy. Linia łącz y ła ocalałe f r a g m e n t y i d y s k r e t n i e a ra n ż o w a ła n a now o k o m p o z y c ję (il. 4 A, B).

Jesz c z e inaczej w y k o n a n e zostało u z u p e łn ie n ie r y s u n k u na m ap ie p ó łnocnej p ó łkuli nieba. U b y t k i d ro b n y c h postaci s y m b o liz u ją c y c h

6. B l o k a tlasu; A — st a n p r z e d k o n s e r w a c j ą , В — s t a n po k o n s e r w a c j i

P

gw iazdozbiory, s k ł a d a j ą c y c h się na k o m p o z y c ję tej plan szy , w y p u n k t o w a n o linią, dzięki czem u u z y s k a n o sc a le n ie form y. W m iejscach, k t ó r e b u d ziły w ą tp liw o śc i, pozo staw io n o p a r t i e nie w y p u n k to w a n e . W u b y t k u p r a w e g o dolnego n a ­ ro ż n ik a te j p l a n s z y u z u p e łn io n o je d y n i e fo r m ę k o listą b r a k u ją c e g o r y s u n k u w r a z z n a n ie sio n ą podziałką. W t y m w y p a d k u w p r o w a d z o n o r e ­ k o n s t r u k c j ę p e ł n ą z p o w t ó r z e n i e m ciągu c y f r w r a z z k o l is ty m o b r a m o w a n i e m m a p y p ó łk u li półn o cn ej nieba, co o statec znie za m k n ę ło ro z ­ b itą u p rz e d n io k o m p o z y c ję m ie d z io ry tu (il. 5 A — D).

U S T A L E N I E F O R M A T U A T L A S U

J a k już w s p o m n ia n o , a tla s s k ła d a ł się z k a r t o d w ó c h w y m ia r a c h ; m ie d z io ry tó w w kształc ie w y d łu ż o n e g o p r o s t o k ą t a i w ę ższy ch o połow ę k a r t te k s t o w y c h 11. M ie d z io ry ty w połow ie swej szerokości n o siły śla d y z a ła m a n ia p a p ie r u , s u ­ g e r u ją c e złożenie k a r t y n a pół. T a k złożona k a r t a m i e d z i o r y t u ściśle o d p o w iad a ła w ielkością k a r c ie te k s tu . F a k t y te s k ł a n i a ł y do p r z y p u s z ­ czenia, że a tla s m iał p i e r w o tn i e m n ie js z y f o r ­ m a t, u w a r u n k o w a n y złożoną m a p ą m ied z io ry tu , je d n a k sposób łącz enia k a r t bez stoso w an ia f a l ­ ców i b r a k o ry g i n a l n e j o p r a w y nie p o zw alały na j e d n o z n a c z n e stw ie rd z e n ie , ja k i b y ł fo rm a t, b u d o w a i k o n s t r u k c j a p i e r w o tn a obiektu. A tla s y g e o g r a fic z n e pochodzące z tego o k re s u z b u d o w a n e są n a po d o b n ej co a tla s n ie b a z a s a ­ dzie: łącz en ia m ie d z io ry tó w — m a p z t e k s te m o b ja ś n ia ją c y m . T e k s t w y s t ę p u j e t u zazw yczaj na p r z e m i a n z m a p a m i, zaś f o r m a t m a p albo o d p o w iad a fo r m a to w i k a r t te k s to w y c h , albo też m a p a j e s t od t e k s t u d w u k r o t n i e w iększa, i w t a k i m w y p a d k u p r z y tw ie r d z o n a zaw sze do fa l­ cu oraz w p ołow ie sw ej szerokości złożona. P rz e z a n a lo g ię do p o d o b n y c h o b iek tó w oraz na p o d s ta w ie w n io s k ó w z p o cz y n io n y c h ob se rw a c ji o p r a c o w y w a n e g o a tl a s u n ieb a m o żn a by ło p r ó ­ bow ać d o k o n a ć z m ia n y jego f o r m a t u lu b też zachow ać f o r m a t istn ie ją cy . P o w s t a ła z a te m m ożliw ość p o zo staw ie n ia n ie zm ienionego u k ł a ­ du roz ło ż o n y ch k a r t m ie d z io ry tó w albo złożenia ich w poło w ie szerokości, z d o sto s o w a n ie m do

11 W r o z w a ż a n i a c h p o m i n ię t o i n n y nie co f o r m a t m a ­ p y p ó łk u l i p ó łn o c n e j n ie b a — 615 X 520 m m , k a r t y w i e l o k r o t n i e z a ł a m y w a n e j i s k ł a d a n e j . W y m i a r y k a r t (>. T h e atlas h o d y : A — sta te p r io r to re s to r a t io n , В — st a te a f t e r res to r a t io n O b i e k t y p o k a z a n e na il u s t r a c ja c h b y ł y k o n s e r w o w a n e p r z e z Z. P ie n i ą ż e k . Z e w z g l ę d u na b r a k m ie js c a R e ­ d a k c ja z a m ie ś c iła j e d y n i e część ih istra c ji.

w ielkości k a r t t e k stu , i z ta k p rz y g o to w a n y c h e l e m e n tó w z e s ta w ie n ia a tla s u , z m n ie js z a ją c 0 p ołow ę jego fo r m a t. P r z y u s t a l a n i u f o r m a t u należ ało p r z y ją ć tego t y p u ro z w ią z a n ie f o r m y 1 k o n s t r u k c j i a tlasu , k t ó r e p o z w oliłoby n a j s k u ­ tecz n iej zabezpieczyć z a k o n s e r w o w a n e k a r ty . P r z y w y b o rz e w e r s j i z m n ie jsz o n e g o f o r m a t u a t l a s u w s z y s tk ie m i e d z io ry ty p o w i n n o się w p o ­ łow ie złożyć. Z abieg t e n m o ż n a p r z e p ro w a d z ić

na z d r o w y m m a te r ia le , n a to m i a s t jest to a b s o ­ l u t n ie nie w s k a z a n e w w y p a d k u osłabionego, a w d o d a t k u zd u b lo w a n e g o p a p i e r u a tlasu. S k ł a ­ d a n ie i ro z k ła d a n ie k a r t p r z y d e m o n s t r a c ji o b ie k tu s tw a r z a ło b y d o d a t k o w e n ie b e z p ie c z e ń ­ s tw o e w e n tu a ln e g o ich u szkodzenia. P o n a d t o złożenie w połow ie każdej m a p y g w ia z d o z b io ru sp o w o d o w a ło b y p o w s ta n ie pio n o w eg o z a ła m a ­ nia bieg n ąc ej prz ez r y s u n e k linii, k t ó r a s t a n o ­ w i ł a b y n i e p o ż ą d a n y e le m e n t w y p a c z a ją c y k o m ­ p o z y c ję planszy.

B io rąc pow yższe pod uw agę, n ależ ało w ięc p o ­ zostać p r z y u k ła d z ie a tla s u z ro z ło ż o n y m i m a ­ p a m i gw iazdozbiorów . Za t y m r o z w ią z a n ie m p r z e m a w i a ł y za ró w n o w z g lę d y estetyc zne, j a k i t r o s k a o n a le ż y te za b ezpieczenie o biektu. W y ło n ił się je d n a k in n y p ro b le m : p o w s ta ło r e a l n e nieb ez p iecz eń stw o odk ształc en ia m a p ze w z g lę d u na t r w a ł e połączenie k a r t ró ż n ej sze­ rokości. S zersze k a r t y m ie d z io r y tó w w p i e r w ­ szej części dzieła sp o c z y w a ły częściowo n a w ę ższy ch k a r t a c h t e k stu , częściowo zaś na o k ład ce o p r a w y (il. 6 A). To u m ieszc zen ie m a p n a n ie ró w n e j płaszczyźnie p ro w a d ziło do s fa ł- d o w a n ia i pom arsz cze n ia p a p ie r u . Z a k o n s e rw o ­ w a n y c h k a r t nie m ożna było ze sta w ić w t a k i s a m sposób, poniew a ż o słabiony i z d u b lo w a n y p a p i e r u leg łb y p o n o w n ie s iln e m u sfa łd o w a n iu , a w m ie jsc u z e tknię cia się z k ra w ę d z ią k a r t t e k s t u n a s tą p iło b y t r w a ł e o dkształcenie. A b y t e m u zapobiec, n ależało znaleźć t a k ie ro z w i ą ­ zanie, k tó r e pozw oliłoby u m ieścić m a p y n a ró w n e j płaszczyźnie obu s k ła d e k o p ra w y , bez w y łą c z a n ia z o b rę b u a tl a s u k a r t t e k stu . U z y sk a n o to prz ez w p r o w a d z e n ie do o p r a w y d o d a tk o w e g o e le m e n tu . O k ła d k ę t y l n ą o p ra w y , na k t ó r e j sp o c z y w a ły węższe k a r t y te k s tu , czę­ ściowo p o g ru b io n o od s t r o n y w e w n ę t r z n e j w a t l a s u n i e b a : k a r t y m i e d z i o r y t ó w — 395 X 510 m m , k a r t y t e k s t u ła c i ń s k i e g o — 395 X 255 m m o r a z d w ie k a r t y t e k s t u n i e m ie c k i e g o — 337 X 205 m m .

t e n sposób, że tw o r z y ła o n a z ich p o w ie r z c h n ią ró w n ą p łaszc zyznę (11. 6 B). T y m s a m y m m ie ­ d z io ry ty ( k a r t y szersze) leża ły na ró w n e j p ła s z ­ czyźnie, p o w s ta łe j prz ez w ęższe k a r t y t e k s t u i p o g ru b ie n ie o p ra w y , a p r z y k r y t e r ó w n ą p łaszc zyzną o k ła d k i p rz e d n ie j nie b y ł y już n a ­ ra żone n a o d k ształc en ia W p r o w a d z o n y do­ d a t k o w y e le m e n t do o p r a w y , k t ó r y stan o w iło w s p o m n i a n e p o g ru b ie n ie , w n ic z y m nie z m n ie

j-12 Z b liżone ro zw ią za n ie z a sto so w a ł p o raz p ierw szy głó w n y sp ecja lista P racow n i K on serw acji G rafiki i K siążki Z ab ytk ow ej PKZ — doc. T adeusz T u szew sk i.

szał w a lo r ó w e s te ty c z n y c h k o n s e r w o w a n e g o obiektu.

P r z e d s ta w io n e w yż ej zabiegi k o n s e r w a to r s k i e m o g ły być ro z w iąza n e w i n n y sposób. W y b r a n o je d n a k t e n tok p o s tę p o w a n ia , pon iew a ż pozw o­ lił on na z a ch o w a n ie w sze lk ic h w a lo r ó w o b ie k ­ t u i jego cech c h a r a k t e r y s ty c z n y c h , w w y n i k u czego osiągnięto p o ż ą d a n y re z u lt a t , k t ó r y m b y ła es te ty c z n a fo r m a zabezpieczonego dzieła sztuki.

m gr Zofia P ien ią żek

A S P — W ydział K on serw acji D zieł Sztu k i, W arszaw a

ESTHETICAL PROBLEMS IN CONSERVATION OF THE CELESTIAL ATLAS

„FIRMAMENTUM SOBIESCIANUM SIVE URANOGRAPHIA” BY J. HEVELIUS, PRINTED IN 1690

T he co n serv a tio n of a w ork of art does not con fin e to its so le protection again st th e fu rth er destruction. A s its e q u a lly im p ortan t o b jectiv e is to b e considered th e restorin g of th e lo st a rtistic v a lu es, or, as is th e case w ith con serv a tio n of an u sab le object, th e r e c ­ overin g of its fu n ction . H ow ever, w h ile carrying out th e co n serv a tin g trea tm en ts an u n iq u e character and in d iv id u a l fea tu res of an origin al w ork should not bo lost, fo r it is th e resto rer’s task to g iv e th e n ew b irth to it in its origin al form and to safegu ard it at th e sam e tim e m ak in g th e ch oice of th e m ost ap p ro­ p riate m eth od . A nd it is e x a c tly at th at point th at he fa c e s a d ecisio n to w h at e x te n t he can in terven e. The w ork of art su ffered natural a g ein g and it happens so m etim es th at in th e course of its vary in g fortunes it changed its ap pearance or even its character. Thus, ev e r y o u tlin in g of program m e of con servation m ust be su p p orted b y a m a n y -sid ed in v estig a tin g of th e o b ject it s e lf and by th e k n o w led g e of period of its cration as w ell. An object su b jected to con servation m ay a lw a y s cau se con troversial a ssessm en ts as to the w a y in w h ich som e its elem en ts h a v e b een handled or to so lu tio n s applied by th e restorer. T his fo llo w s from th e n atu re alon e of th e resto rer’s w ork on an an cien t ob ject at w ch ich , alth ou gh th e p rocesses are sub d u ed to certain rules, an e x tr a -m a te r ia l elem en t is to be fou n d th at is being n early n e w ly created by th e restorer. T he m ore th e resto rer’s action is s u b ­ dued to th a t lead in g fu n ction aim ed at safegu ard in g of th e w o rk of art and conform s th e character of an o b ject th e m ore p ossib le it is to a ch iev e both artistic and s ty le u n ity of the object restored.

T he c e le stia l atla s of John H e v e liu s „F irm am entum S o b iescia n u m siv e U ran ograp h ia...” form s th e third part of w ork o f that fam ou s astron om er title d „Pro- drom us astro n o m ia e cum C atalogo fix a ru m et F irm a ­ m en tu m S ob iescian u m ...”. P u b lish ed alread y after H e v e liu s ’s d eath in 1690 th an k s to en d eavou rs m ade by h is w id o w E lizabeth n ée K oopm an it w a s printed in th e p rin tin g shop of Jan Z acharias S to lle in G dańsk and is d ev o ted to th e K ing of Poland John III S o ­ b iesk i w h o for m any years w as th e astron om er’s patron. T h e atla s contains 80 le a v e s of w h ich th e n u m b er 58 are th e copper p lates rep resen tin g th e m aps o f v a rio u s co n stella tio n s, scen es of p an eg y rica l c h a ­ ra cter and th e portrait of H ev eliu s. T he copper p lates w e r e p repared in the years 1686— 1690 and w ith an e x c e p tio n o f the astron om er’s portrait w h ich w a s m ade by L om b ert V issch er all th ey are th e w orks o f Carl de la H a y e w ho used the d raw in gs of A ndreas Stech. T he rem a in in g lea v es are bearing th e L atin (2 0) and

G erm an te x ts (2) p raisin g th e a stro n o m er’s m erits for his birth p lace — th e tow n of G dańsk.

T he c ele stia l atlas under d iscu ssion w a s partly d e fe c t­ iv e as it w a s deprived of its o rig in a l binding that w a s replaced by a p ro v isio n a l file cover.

L ea v es „bearing th e copper plates and th ose bearing th e te x t w ere serio u sly dam aged, rotten , covered w ith b row n ish -colou red spots and ex h ib ited both num erous lo sses of paper support and of im age p o rt­ ions. T he poorly ex ecu ted pastin gs h a v e grow n to a cau se of furth er dam ages. M oreover, th e sep arate le a v e s of atlas varied as to their sizes, th ese bearing th e tex ts being only h a lf as w id e as those covered w ith im ages w h ich has a d d itio n a lly grow n to a cause o f fold in g and dam aging of paper m aterial.

W hile preparing th e program m e of restoration, in addition to prob lem s of d isin fection , clean in g or r e in ­ forcin g of paper a num ber of co n tro v ersia l problem h a v e arisen as to in an n ers in w h ich th e m aterials, tech n iq u es and stru ctu ral solu tion s sh ou ld be applied. To th e num ber of th e ab ove p rob lem s are to be added also th ose connected w ith fillin g th e lo sses of paper and im ages, and the d eterm in in g of the size of atlas. U pon an appropriate so lu tio n w a s greatly d ep en d in g th e fin a l shape of th e o b ject under d isc u s­ sion.

It is w e ll k n ow n that th e su p p lem en ta tio n of paper lo sses, qu ite irre sp ectiv ely of m ethod ap p lied , should ex h ib it som e esth e tic a l valu es. A su p p lem en tation integrated w ith th e object, form in g a harm onious en tity , m akes it p ossib le to focus th e v iw e r ’s atten tion on artistic sid e of th e ex h ib ited w ork of art. H ow ever, th e m anner in w h ich su p p lem en ta tio n is b ein g done is to a g reat ex ten t con d ition ed by the kind of th e object, its sta te of p reserv a tio n and th e lo ca liza tio n of th e loss.

The lea v es bearing th e copper p lates w e r e su p p le m e n t­ ed at their cut ed ges and at th e sp in e (i.e. structural) part w ith th e h an d -m a d e paper; w ith the sam e kind of paper w ere also su p p lem en ted th e te x t lea v es in th eir m argins ou tsid e th e m atter.

In v ie w of a con sid erab le w ea k en in g of paper s u p ­ port in cen tral portions of th e copper p la te im ages th e lo sses situ ated w ith in th ese fie ld s w ere fille d w ith th e u nsized C hina paper the twro or th ree la y ers of w hich, dep en d in g upon th e th ick n ess of support, w ere glued one on another. L osses in te x t lea v es situ a ted w ith in th e m atter w ere su p p lem en ted w ith th e Jap an ese tissu e paper. As th e copper p late im ages ex h ib it con sid erab le d am ages an id ea l solu tion w ould co n sist in p lacin g of th e sep arate restored plates of

cele stia l a tla s in th e p asse p artou t m ou n tin gs p ro tect­ ing them a g a in st m ech an ical dam ages. It has b een resign ed of such a solu tion as th e o b jectiv e of re sto r ­ ation con sisted in b rin gin g th e w h o le set of m aps back to th eir orig in a l sta te and, in addition, togeth er w ith tex ts th ey co n stitu te an in teg ra l en tity. Thus, th e only treatm en t applied con sisted in an additional rein forcin g o f each le a f of atla s through its lin in g (glueing on) w ith th e Jap an ese tissu e paper layer. S u p p lem en tation of losses in im age form s one of th e fin al m easu res w ith in th e restoration process that restores to a w ork of art its lo st artistic valu es. The m an n er in w hich th e lo sse s in im age are to be su p p lem en ted is su ggested by th e w ork itse lf, its character and th e fu n ction it has to perform .

It happens so m etim es that in th e object restored th e losses in im age are b ein g le ft not su p p lem en ted . It is p o ssib le w h en th e im age com position does not dom inate over its background and th e su p p lem en ted portion rem a in s in harm ony w ith th e g en eral colour ton e of th e object. The dam aged fragm en ts of a draw in g can be su p p lem en ted by partial restoration as, for in sta n ce, th e su p p lem en ta tio n of th e dam aged shape. S o m etim es it is su ffic ie n t to fill th e fram in g, an orn am en tal border of an illu stra tio n to properly en close th e com p osition w ith its other dam aged p laces le ft w ith o u t any treatm en t.

E ntirely d iffe r e n t is th e p roblem con sistin g in fillin g of m inor lo sse s scattered throu gh ou t th e w h o le area of an o b ject w h ich , for ex a m p le, m ay b e required in illu stra tio n s havin g th e nature of a pain tin g — as are th e aq u atin ts and m ezzotints — w h ere th e dam aged com p osition is predom inated by losses.

In c e le stia l atla s in q u estion tw o kinds of d a ­ m ages to im age w ere found and thus tw o d ifferen t

m a n n ers of th eir su p p lem en tation had to be adopted. T h e m inor losses, in m any cases disfiguring th e im age, w e r e fu lly su p p lem en ted . T hose covering bigger fra g m en ts o f im age in con stellation m aps w ere su p p lem en ted sch em a tica lly through th e application o f th in lin es lin k in g th e fragm en ts p reserved and throu gh an im p ercep tib le . re-arran gin g of co m p o si­ tion s.

T he ab sen ce of original binding and th ev arying sizes of th e sep arate le a v e s could su g g est that the origin al fo r ­ m at of atlas w as q u ite d ifferen t, for in stan ce, h alf th at actu al, w ith th e bigger le a v e s folded. H ow ever, ta k in g in to account an appropriate protection of th e restored le a v e s and also the esth etica l reasons th ere w a s le f t th e size of atlas w ith its plates un fold ed . Only on e ad d ition al elem en t has been introduced in back cover, i.e. its n eg lig ib le th ick en in g w h ich allo w ed to p lace th e le a v e s of varyin g w id th s on the sam e p lan e and to p rev en t th e deform ation of paper. T he resto r a ­ tion d escribed ab ove could, of course, be carried out in another w ay, too. H ow ever, th e above procedure w a s adopted, for it allow ed to p reserve all v a lu es of object and its essen tia l fea tu res at th e sam e tim e en a b lin g to a ch iev e th e d esirab le resu lt, i.e. an e sth e tic a l shape of th e restored w ork of art.

T he c e le stia l atlas of J. H ev eliu s w a s su bjected to restoration »in the a telier of restoration of graphic art and old books, W arsaw B ranch of The A teliers for C onservation of C ultural P roperty w ith in th e period from M arch 1970 to Sep tem b er 1971. The restoration w as carried out by T. T u szew sk i, A ss. Prof., w h o restored th e te x t lea v es and Z. P ien iążek , M.A., w h o restored th e copper p lates and m ade th e binding. In 1972 an annual prize “For th e d is tin ­ g u ish ed a ch iev em en ts in co n serv a tio n ” w as aw arded to th o se em ployed at th e above restoration.