R O C Z N I K I G L E B O Z N A W C Z E T . X X X V , N R 2, W A R S Z A W A 1984
K R Y S T Y N A K O N E C K A -B E T L E Y , E L Ż B IE T A J A N O W S K A , J O A N N A Ł U N IE W S K A - -B R O D A , M IR O S Ł A W S Z P O T A Ń S K I
W S T Ę P N A K L A S Y F I K A C J A G L E B A G L O M E R A C J I W A R S Z A W S K IE J
Katedra Gleboznawstwa S G G W -A R w Warszawie
W S T Ę P
Gleby aktualnych dużych ekosystemów miejskich powstały pierwotnie w wyniku działania naturalnych procesów glebotwórczych. W raz z upływem czasu i w zra stającą liczbą ludności w miastach działalność i nasilenie czynników naturalnych środowiska zmniejszały się albo nawet zanikały na korzyść zwiększających się ciągle w pływ ów człowieka.
Obecnie można wyrazić pogląd, że gleby dużych aglom eracji miejskich, a w tym gleby W arszawy, zatracają lub zmieniają niektóre cechy m orfologiczn e i biofizyko- chemiczne powstałe w wyniku procesów glebotwórczych. Dom inującą rolę w ich rozw oju odgrywają procesy glebow e kierowane świadomie lub nieświadomie przez człowieka. Procesy glebowe mimo wywoływanych zmian biofizykochemicznych, niezależnych od gatunku gleby, nie zawsze prowadzą do całkowitego zatrucia cech m orfologicznych profilu. Przemiany właściwości gleby są jednak tak duże, że często zagrażają w zrostow i i produkcji roślin. W wielu przypadkach nawet gleby m orfologiczne mniej zmienione należy zaliczyć do działu gleb antropogenicznych, przekształconych geomechanicznie, hydrologicznie czy chemicznie.
O glebach W arszawy opublikowano.już w ;ele prac. W badaniach już opubliko wanych charakteryzowano głównie właściwości fizykochemiczne oraz przekształ cenia antropogeniczne bez ich uściślania [1-15, 18]. Nieliczne prace poruszały dodatkow o zagadnienie klasyfikacji gleb miejskich, ja k o gleb przekształconych przez człowieka [7, 8, 11].
W yniki analiz wszystkich wym ienionych prac oraz przeprow adzone badania (w latach 1979-1983) dały podstawę do stwierdzenia, że gleby w ielkiej aglomeracji warszawskiej nie mieszczą się w ramach klasyfikacji gleb antropogenicznych, w y dzielonych w systematyce gleb Polski z roku 1974 jako klasa gleb kulturozienjnych i klasa gleb industrioziemnych. Natom iast można je częściowo znaleźć w zapropo nowanych ju ż w roku 1955 przez Strzemskiego podziale gleb terenów miejskich, [16]. A u to r proponuje wydzielić w glebach terenów miejskich: gleby rozkopisk gleby wykopisk, gleby usypisk, gleby gruzowisk miejskich i śmietnisk. W ydzielone
152 K. Konecka-Betley i in.
Ryc. 1. Udział kationów zasadowych w kompleksie sorpcyjnym różnych typów gleb na terenie Warszawy
A— gleba próchniczna zieleńca przyulicznego silnie przekształcona chemicznie, zasolona, wytworzona z gliny lekkiej;
В gleba próchniczna zieleńca przyulicznego przekształcona chemicznie, zasadowa, wytworzona z gliny lekkiej; С — gleba próchniczna zieleńca przyulicznego przkształcona geomechanicznie i chemicznie, nasypowa, wytworzona z gruzu;
D — gleba próchniczna zieleńca przyulicznego przekształcona chemicznie, alkaliczna, wytworzona z gliny lekkiej; E— gleba brunatna wyługowana wytworzona z piasku gliniastego mocnego, występująca na terenie dużego parku
Skare o f basic cations in the sorption complex o f particular soil types on the Warsaw city territory A — humus soil o f by-street greens, chemically strongly transformed, solinated, developed from light loams; В — humus soil o f by-street greens, chemically transformed, basic, developed from light loam; С — humus soil o f by-street green geomechanically and chcmically transformed, heaped, developed from rubble; D — humus soil o f by-street green, chemically transformed, alkaline, developed from light loam; E— leached brown soil developed from heavy loamy sand
Wstępna klasyfikacja gleb miejskich Warszawy 153
także zostały gleby górniczo-przemysłowe. W szystkie te w yodrębnione grupy gleb, nieco pod innymi nazwami, zostały uwzględnione w różnych jednostkach takso nom icznych przedstawionej przez nas systematyki gleb miejskich.
W niniejszym opracowaniu przedstawiono w ięc wstępny schemat systematyki działu gleb antropogenicznych ekosystemów miejskich. Schemat ten nawiązuje, do ogólnych założeń systematyki gleb Polski, opracowanej przez wielu autorów a wydanej przez Polskie Tow arzystw o Gleboznawcze [17]. Jednostki taksonomiczne tego schematu, przede wszystkim typy glebowe, starano się scharakteryzować na podstawie danych analitycznych (rye. 1 i 2), choć nie w każdym przypadku było
Ryc. 2. Zawartość niektórych metali ciężkich w glebach aglomeracji warszawskiej
A gleby próchniczne przekształcone chemicznie: a — zieleńca przyulicznego, b — osiedlowego, с — dużego parku;
В — gleby próchniczne silnie przekształcone chemicznie: a — zieleńca przyulicznego, b — dużego parku Content o f some heavy metals in soils o f the Warsaw agglomeration
A chemically transformed humus soil : a — o f by-street greens, b — o f settlement greens, с — o f a larg park ; В — che^ mically strong transformed humus soil: a — o f by-street greens, b — o f a large park
to m ożliwe. U w zględniono także stopień nasilenia przekształceń i użytkowanie gleb miejskich, co ułatwiło w dużej mierze ich uporządkowanie oraz praktyczne stoso wanie proponowanej klasyfikacji.
Zm iany glebowe pod wpływem działania człowieka, w tym układzie głównego czynnika przekształcającego gleby, są dość szybkie i w ielorakie, a często nakładające się na siebie. Stąd trudność przy wydzielaniu poszczególnych jednostek taksono micznych i być może nie zawsze właściwa ich ranga.
154 К. Konecka-Betley i in.
K R Y T E R I A I C H A R A K T E R Y S T Y K A W Y D Z IE L O N Y C H JE D N O S T E K T A K S O N O M IC Z N Y C H
W ieloczynnikow a i nasilająca się działalność człowieka stanowi podstawowe kryterium wydzielonych przez nas jednostek taksonomicznych gleb aglomeracji warszawskiej. Działalność ta nakłada się bardzo silnie na powstałe znacznie wcześ niej, a zmniejszające swoje nasilenie naturalne działanie czynników glebotwórczych, jakim i są: świat roślin i zwierząt, nie zanieczyszczona skała macierzysta, szeroko ujęty klimat, ukształtowanie terenu i czas trwania naturalnych procesów glebo twórczych.
N o w e warunki ekologiczne w mieście dają w efekcie końcow ym przekształcone lub całkowicie zmienione właściwości biologiczne, fizyczne, fizykochem iczne i che miczne substratu glebow ego. W tym nowym , odmiennym od naturalnego, układzie niektóre gatunki roślin i zwierząt giną, inne egzystują, a jeszcze inne rozw ijają się dobrze i nawet silniej się rozmnażają. M o żn a więc przypuszczać, że działalność człowieka decyduje obecnie o okresowej trwałości ekosystemów miejskich na nowym poziom ie.
W przedstawionej wstępnej systematyce gleb miejskich W arszawy (tab. 1) dział jest najwyższą jednostką taksonomiczną, która obejmuje gleby tw orzące się pod o p ływ em przem ożnego działania jednego czynnika gleb otw ó rczego, jakim jest działalność człowieka.
Klasy, ja k o niższe jednostki taksonomiczne w systematce gleb, wykazują zbli żone właściwości biofizykochemiczne, uwarunkowane jednak działalnością czło wieka, a nie naturalnym układem czynników środowiska geograficznego. Stopień rozw oju procesu glebow ego w poszczególnych klasach jest bardzo różny.
Podklasa, ja k o jednostka nowa systematyki gleb miejskich, określa ich użytkowanie.
Typ gleby w przedstawionej systematyce wyraża pewną fazę zachowanych procesów glebotw órczych i dość niestałą fazę rozw oju przekształceń gleb, czyli procesów glebowych uwarunkowanych działaniem człowieka. W ydzielone typy odznaczają się pewnym zróżnicowaniem istniejących p oziom ów genetycznych, ale przekształconych biofizykochemicznie w różnym stopniu w w yniku działania gospodarki komunalnej i przemysłu.
Jako główne kryteria wydzielenia typów przyjęto: pH gleby, zawartość C a C 0 3, stopień wysycenia zasadami, procentowy udział poszczególnych kationów metali
W kompleksie sorpcyjnym (ryc. 1) oraz zanieczyszczenia gleby metalam i ciężkimi
(ryc. 2). N a leży również wspomnieć, że na przykład zasolenie jest przede wszystkim związane z arteriami komunikacyjnymi i zieleńcami osiedlowym i, gdzie stosuje się substancje chemiczne do odśnieżania ulic, a nagromadzenie metali ciężkich zależy głównie od nasilenia komunikacji, a częściow o'od opadających pyłów alkalicznych.
Stopień przekształceń gleb jako dodatkowa niższa jednostka taksonomiczna informuje o zaawansowaniu procesów glebowych pow odow anych antropopresją.
R odzaj gleby charakteryzuje pochodzenie zarówno naturalnych skał macierzy stych gleb, ja k innych substratów wtórnych, z których w mieście powstają gleby.
Т а Ъ е 1 & 1 Wstępny schemat syste m atyk i g le b antro p o ge nicznych m ie js k ic h Warszawy
P r e lim in a r y scheme o f s y s te m a tic s o f anthro po genic s o i l s o f the Warsaw agg lom eratio n
Sec t io n Klasa C lass Podklasa Subclass Typ g leby S o i l type Rodzaj p rz e k s z ta łc e ń
T ra n sform ation kind
Stop ień p rz e k s zta łc e ń T ra n s fo r mation degree R odzaj S o i l kinds A - g le b y m ie js k ie pod lasami urban s o i l s under fo r e s t s 1 - czarne z iem ie b la ck ea rth s 2 - g le b y brunatne brown s o i l o 3 - g le b y płowo , s o i l s le s s iv e s 4 - g le b y b ie lic o w e p odzol s o i l s 5 - g le b y g le jo w e g le y s o i l s 6 - g le b y to rfo w e peat s o i l s 7 - gleb y murszowe muck s o i l s 8 - gleb y a lu w ia ln e a l l u v i a l s o i l s a/ p rz e k s z ta łc o n e h y d r o lo g ic z n ie - przesu szone lub zawodnione
h y d r o lo g ic a lly transform ed s o i l s - o v e rd rie d or w a te rlo g g e d
b/ p rzek szta łc o n e chem icznie - okresowo zakwaszone lub z a n ie cz y sz cz o n e meta lam i c ię ż k im i
c h e m ic a lly transform ed s o i l s - p e r io d i c a l l y a c i d i f i e d or contaminated w ith heavy m etals
a/ p rz e k s z ta łc o n e chem icznie - ok reso wo zakwaszone lub z a n ie czyszczon e metalami c ię ż k im i
c h a m ica lly transform ed s o i l s - pe r i o d i c a l l y a c i d i f i e d or contamina ted w ith heavy u ietals
słab y weak
wytworzone z : piasków , ż w i rów, iłó w , pyłów, g l i n r ó ż nego pochodzenia, to rfó w oraz m ateria łu a lu w ia ln eg o developed from : sands, g ra v e l s , c l a y e , s o i l s , loams o f d i f f e r e n t o r i g i n , p eats and a l l u v i a l m a t e r ia ls - g le b y m iejs k ie parków i innych dużych obiektów z i e l e n i urban s o i l s under parks and other la rg e greens
1 - gleb y próchniczne humus s o i l s
a/ p rz ek sz ta łc o n e geom echanicznie - nasy powe, przekopane lub o skróconym pro - f i lu
geom ech a n ica lly transform ed s o i l s - heaped, dug or o f a shortened p r o f i l e b/ p rzek szta łc o n e h y d r o lo g ic z n ie - przesu
szone lub zawodnione
n y d r o lo g ic a lly transform ed s o i l s - o v e r- d r ie d or w a terlo g g ed
с/ p rz ek sz ta łc o n e chem icznie - a lk a lic z n e , zasadowe, zakwaszone, zc.solcne lub za n ie czys zc zo n e metalami c ię ż k im i ch em ica lly transform ed s o il3 - a l k a l i ne, b a s ic , a c i d i f i e d , s a lin a te d or con tam inated w ith heav.v.
słaby weak śre d n i medium
wytworzone z : piasków, ż w i rów, pyłów, iłó w , g l i n r ó ż nego pochodzenia, to rfó w , deiuwiów i koluwiów ora z ma t e r ia łó w nasypowych o r ó ż nym s k ła d z ie granulomet r y c z - nyrn i ró ż n e j m ią ż s z o ś c i developed from : 3ands, gra - v e l s , s i l t s , c la y s , ioams o f d i f f e r e n t o r i g i n , p e a ts , d e lu v i a l or c o lu v ia l m a t e r ia ls and heaped m a t e r ia l o f d i f fe r e n t gra n u lom etric compo s it io n and d i f f e r e n t th ick n ess CJlСЛ Wstępna k la s y fi k a c ja gl e b m ie js k ic h W a r s z a w y U r b a n o z ie r r .y i i n ć u s t r i o z i c n y - ür bar.oaols n n d i n d u s t r o s o l s G le b y a n tr op og e n ic z n e - Anthro po ge nic s o i l s
U r o a n o z ie m ;/ i i n d u s t r i o z i e m y - Ur b a n o s o ls an d i n d u s t r o s o l s cd. t a b e l i 1 3 4 5 6 7 В - g l e b y m i e j s k i e p a r k ó w i i n n y c h d u ż y c h o b i e k t ó w z i e l e n i u r b a n s o i l s u n d e r p a r k s and o t h e r l a r g e g r e e n s 2 - p i e by p p b r u n a t n e p o s t - b r o w n n o i l s 3 - g l e b y p o p ł o w e s o i l , 3 p o s t - l e s - s i v e s 4- g l e b y p o b i e l i c o w e p o s t - p o d z o l n o i l s 5 - c l e b y p o g l e j o w e p o s t - g l e y s o i l s 6- g l e b y pomur sz owe p o s t - m u c k s o i l s 7- g l e b y a l u w i a . l n e a l l u v i a l s o i l s 3 - g l e b y g l e j o w e g l e y s o i l s a / p r z e k s z t a ł c o n e h y d r o l o g i c z n i e - p r z e s u s z o n e l u b z a w o d n i o n e h y d r o l o g i c a l l y t r a n s f o r m e d s o i l s - o v e r d r i e d o r w a t e r l o g g e d b / p r z e k s z t a ł c o n e c h e m i c z n i e - а 1 к а 1 1 с г л е , z a s a d o w e , z a k w a s z o n e , z a s o l o n e l u b z a n i e c z y s z c z o n o metal n- mi c i ę ż k i m i c h e m i c a l l y t r a n s f o r m e d s o i l s - a l k a l i n e , b a s i c , a c i d i f i e d , s a l t i n a t e d or c o n t a m i n a t e d w i t h h e a v y m e t a l s V a/ p r z e k s z t a ł c o n e c h e m i c z n i e - a l k a l i c z n e , z a r o d o w o , z a k w a s z o n e , z a s o l o n e l u b z a n i e c z y s z c z o n e m e t a l a m i c i ę ż k i m i > c h e m i c a l l y t r a n s f o r m e d s o i l s - a l k a l i - 1 n e , b a s i c , a c i d i f i e d , s a l i n a t e d o r c o n t a m i n a t e d w i t h h e a v y m e t a l s s ł a b y weak ś r e d n i medium w y t w o r z o n e z : p i a s k ó w , ż w i r ó w , p y ł ó w , i ł ó w , g l i n r ó ż n e g o p o c h o d z e n i a , t o r f ó w , d e l u w i ó w i k o l u w i ó w o r a z m a t e r i a ł ó w n a s y p o w y c h o różnym s k ł a d z i e g r a n u l o m e - t r y c z n y m i r ó ż n e j m i ą ż s z o ś c i d e v e l o p e d f r o m : s a n d s , g r a v e l s , s i l t s , с l a y s , l o a m s o f d i f f e r e n t o r i g i n , p e a t s , d e l u v i a l o r c o l u v i a l c a - t e r i a l s and h e a p e d ma t e r i a l o f d i f f e r e n t g r a n u l o m e t r i c c o m p o s i t i o n and d i f f e r e n t t h i c k n e s s С - £ l c b y n i e ,1 s k i e z i e l e ń c ó w p r z y - u l i c z n y c h i o s i e d l o w y c h u r b a n s o i l s a t s t r e e t und s e t t l e m e n t g r e e n s 1 - g l e b y . i n i c j a l n e i n i t i a l s o i l s 2 - f^ le by s ł a b o w y k s z t a ł c o n e w e a k l y f o r m e d s o i l s j - g l e b y p r ó c h n i c z n e hunu s s o i l s a / p r z e k s z t a ł c o n o -тэопе c h a n i c z n i e - n a s y - { powe p r z e k o p a n e l u b o skróconym. p r o f i -g e o m e c h a n i c a l l y t r a n s f o r m e d s o i l s - J h e a p e d , d u g o r o f a s h o r t e n e d p r o f i l e a / p r z o k s z t a ł c o n e go orne cha n i e z n i e - n a sy p ow e p r z e k o p a n e l u b o s kr ó co n ym p r o f i l u go o m e c h a n i c a l l y t r a n s f o r m e d s o i l s - h e a p e d , d u g o r o f a s h o r t e n e d p r o f i l e b/ p r z e k s z t a ł c o n e h y d r o l o g i c z n i e - p r z e s u s z o ne h y d r o l o g i c a l l y t r a n s f o r m e d s o i l s - o v e r d r i e d с / p r z e k s z t a ł c o n e c h e m i c z n i e - a l k a l i c z n e , z a s a d o w e , z a s o l o n e l u b z a n i e c z y s z c z o n e m e t a l a m i c i ę ż k i m i c h e m i c a l l y t r a n s f o r m e d s o i l s - a l k a l i n e , b a s i c , 3a l i n a t e d o r c o n t a m i n a t e d w i t h h e a v y m e t a l s b r e d n i no d i am s i l n y s t r o n g j a к w p o p r z e d n i e j p o d k l a s i e o r a z z : m a t e r i a ł u g r u z o w o - - w a p i e n n e g o o różnym s k ł a d z i e g r a n u l o m e t r y c z n y m a s i n t he p r e v i o u s s u b c l a s s an d f r o m : r u b b l e - c a l c a r e o u s m a t e r i a l o f d i f f e r e n t g r a n u l o m e t r i c c o m p o s i t i o n
cd, t a b e l i 1
» gleb y raie jak ie zieleńców przy ulicznych i osie — dlowych urban s o i l s at st re e t and s e t tlement greens
4 - soło ńc zak i wtórne secondary so - lonchaks 5 - para ręd zi ny wtó r ne secondary p a r a - rendzinas
a/ wewnętrzne i powier zehniowe - zanie - czyszczone metalami ciężkimi inn er or s u p e r f i c i a l s o i l s - contami nated with heavy metals
a/ prz ekształcone geomechanjcznie - gruzowe i nasypowe
geomechanically transformed s o i l s - con taminated with hcr.vy metals
b/ pr zekształcone chemicznie - z an i e cz y sz czone metalami ciężkimi
ch emically Transformed .Toils - conta minated with heavy metals
średni medium s i l n y strong
1_________
jak w po przedniej podklasie oraz z: m a te r ia łu gruzowo- wapiennego o różnym s k ł a dzie granulometrycznym as in the pre vio us su b cla ss and from: r u b b l e - c a lc a r e o u s m a te r ia l or d i f f e r e n t g r a nulometric composition
D - gleby m ie jsk ie poeksploatacyjne p o s t-e x p lo ita tio n urban s o ils
1 - g le by i n i c j a l n e i n i t i a l 3 0 i la
a/ pr zek ształcone geomechanicznle - о skróconym p r o f i l u
geomechanically transformed 3 0 i l s - o f a shortened p r o f i l e
b/ prz ekształcon e hy dr ol og ic z ni e - zawod nione lub przesuszone
h y d r o l o g i c a l l y transformed s o i l s - wa t e r lo g g e d or ov er dr ied
с/ przekształcone chemicznie - a l k a l i c z n e , zasadowe, zakwaszone, zasolone lub za nieczyezczone metalami ciężkimi chemic ally transformed s o i l s - a l k a l i n e , b a s i c , a c i d i f i e d , s a li n a t e d or contami nated with heavy metals
c il n y strong
wytworzone z: piasków, żwi rów, g l i n rożnego pochodze n ia
developed from: 3ands, g r a v e l s , loams o f d i f f e r e n t o r i g i n E - gleby m ie js k ie pod zabudową i trasam i komuni kacyjnym i urban s o ils under b u ild in g s and com m unication routes
p r o f i l glebowy zniszczony, zahamowanie procesów glebotworczych, rozpoczynający si ę proces antropogenicznego zag ęsz czania g l e by - ty po l o g ic z n ie nie rozpoznane
ruined s o i l p r o f i l e , i n n i b i t i o n o f s o i l proc es s, st a rt e d procesu o f anthropogenic condensation o f s o i l - not recognized in typo l o g i c a l respect niezna ny t.'n'r.nown wytworzone z utworów o ró ż nym s k f a i z i o granulome - tr^czr.ym
ùoveloped from formations o f d i f f e r e n t granulometric согт.;юз1 tion P - g leby m ie jsk ie pod wodami urban s o i ls under waters
g le by miej sk ie pod wodami g ic z n ie nie rozpoznane
urban s o i l s under waters o f d i f f e r e n t not recognized m t y p o l o g i c a l r esp ec t
różnym stopniu e u t r o f i z a c j i , t y p o l c - er. trophication • deg ree ,
trudny do okre ś l e n i a d i f f i c ul t f o r d e f i n it i o n na:au£y podwodne underwater s i l t s W s tę p n a k la s y fi k a c ja g le b m ie js k ic h W a r s z a w y 1 5 7
;û ".accli i
gl eb y m ie js ki e )rne i pod sadami urban s o i l s under ara bl e f i e l d s ind jrchnrds g lc by próchr.iczne humus 3 o i l picby brunatne brown bloDy o i o i i c o - we oodzoi -jciib ow o s s i v e ь 6loby pl c>o.iln lo gl eb y g l ej o w e g l e y s o i l s g leb y to rfowe Deat s o i l s globy murszowe muck s o i l s g leb y a l u w i a l - ne a l l u v i a l s o i l s л / przeKształcone h y d r o l o g i c z n i e przesu
szone lub zawodnione
n y d r o l o g i c a l l y transformed s o i l s o v e r d r i e d or w at er lo g g ed
b/ pr zek szt ałc one chemicznie okresowo z a
s o l o n e lub zakwaszone lub z a n ie c z y s z c z o ne metalami c i ę ż k i m i
ch em ica ll y cransformoa j o l i s p e r i o
d i c a l l y s a li n a t e d or a c i d i f i e d or con ta minated with heavy metals
prz ek ształcono chemiczni« okresowo
zasolone lub zakwaszone lub zanie czyszczone metalami c i ę ż k i m i
chem ica ll y transformed s o i l s p e r i o
d i c a l l y s a l i n a t e d or a c i d i f i e d or contaminated with heavy metals
słaby weak
wytworzone z . piasków, żwi rów, irow, pyrow. g l i n r o ż nego pochodzenia, to rfo w oraz m ateriału aluwialn ego developed i r o n j sands, g r a v e l s , c la y s , n u t s , loams o f d i f f e r e n t o r i g i n , peats and a l l u v i a l :.:a to r i a l s
Jleby m ie js ki e nie wykazujące ^ech a n t r o p o g e n i z a c j i znajdują s i ę w obowiązujących d z ia ła c h Systematyki Gleb P o l a k i
Wstępna klasyfikacja gleb miejskich Warszawy 159
D odatkow e cechy charakteryzujące gleby miejskie, np. głębokość zalegania warstwy nasypowej, przekopanej czy gruzowej, zjawiska oglejenia i ich nasilenie lub nagromadzenie konkrecji, jak również jednorodność czy niejednorodność gleb, uwzględniono podobnie, jak to ma miejsce w systematyce gleb Polski.
W Ł A Ś C IW O Ś C I F IZ Y K O C H E M IC Z N E N IE K T Ó R Y C H T Y P Ó W G L E B O W Y C H
W klasie gleb urbanoziemnych i industrioziemnych, w zależności ód stopnia rozw oju przekształceń, p H w KÇ1 gleb waha się w granicach od 6,6 do 7,2, a nie kiedy sięga 7,5. T aki odczyn stwierdzono w centrum miasta, w najstarszych jeg o dzielnicach oraz tam, gdzie występują największe opady alkalicznych pyłów. Będą to przede wszystkim gleby przekształcone geomechanicznie i chemicznie, nasypowe czy gruzowe lub przekopane — próchniczne lub słabo wykształcone. W pewnych obszarach tych gleb, zwłaszcza tam, gdzie występuje gruz wapienny, nagrom adziły się w wierzchnich warstwach węglany, co pozwala na wydzielenie w centrum miasta wtórnych pararędzin, w których zawartość C a C 0 3 dochodzi do 15%.
W klasie gleb kulturoziemnych p H w KC1 waha się na o gó ł od 6 do 4, a niekiedy spada do 3,5. G leby te występują na peryferiach W arszawy, a działanie człowieka przejawia się niewielkimi opadami alkalicznych pyłów i słabym zasoleniem w pobliżu arterii komunikacyjnych.
Bardzo ważnym kryterium przekształceń czy przemian gleb typu chemicznego jest stopień wysycenia zasadami. W glebach różnych typów przekształconych che micznie lub chemicznie i geomechanicznie stopień wysycenia zasadami p rzy odczynie alkalicznym dochodzi do 100% i zmniejsza się do 90% idąc w głąb profilu. W tym przypadku są to gleby skrajnie przekształcone chemicznie, w których nagromadzenie niektórych składników m oże działać toksycznie na rośliny.
P rzy średnim stopniu przekształceń stopień wysycenia zasadami warstw wierzch nich waha się od 90 do 70%, natomiast w warstwach głębszych występują dwa warianty: albo stopień wysycenia utrzymuje się na takim samym poziom ie w całym profilu, albo stopień wysycenia, idąc w głąb profilu, wzrasta. W glebach miejskich słabo przekształconych (duże parki) stopień wysycenia zasadami wynosi w poziom ie
60% i 2Większa się w głąb profilu do 80%. W klasie gleb kulturoziemnych stopień
wysycenia zasadami jest jeszcze mniejszy i kształtuje się poniżej 60 %. M ożn a przy puszczać, że w tym przypadku we właściwościach chemicznych zaznacza się bardziej wpływ rodzaju skały i skład granulometryczny, znacznie uboższy w e frakcję spła- wialną i próchnicę. W pływ u składu granulometrycznego nie stwierdza się lub stwier dza się w małym stopniu w glebach silnie przekształconych klasy urbanoziemnej i industrioziemnej. M ożn a by nawet przyjąć, że im silniejsze przekształcenia chemiczne gleby, tym większy stopień Wysycenia zasadami, a mniejsza kwasowość hydroli- tyczna, niezależnie od zawartości poszczególnych frakcji.
Zawartość kationów metali w kompleksie sorpcyjnym jest uzależniona od p o łożenia gleb w stosunku do źródła zanieczyszczeń i ich rodzaju (pyły alkaliczne)
160 K. Konecka-Betley i in.
gruz wapienny, odległość od ulic, gdzie stosowane są środki chemiczne do odśnie żania, obecność dużych zakładów przemysłowych itp., jak rów nież Warunki mete orologiczne W poszczególnych latach badań. Im więcej opadów występuje zimą w postaci śniegu, tym więcej w prowadza się środków chemicznych do zwalczania śniegu i gołoledzi. W związku z tym powstają w glebach większe zanieczyszczenia typu chemicznego. Prow adzi to do nagromadzenia w glebie dużej ilości kationów potasu i sodu.
Ogólnie można przyjąć, że udział kationów metali w kompleksie sorpcyjnym gleb obszaru W arszawy (obliczon y na podstawie kilkunastu profilów dla każdej podklasy), oprócz gleb miejskich pod lasami i ornych, kształtuje się następująco:
— w glebach miejskich parków i innych dużych obiektów zieleni różnych typów, W nawiązaniu do przedstawionego schematu, udział wapnia wymiennego waha się od 30 do 70% w warstwach wierzchnich słabo przekształconych gleb i do 90% w warstwach głębszych; zawartość magnezu wymiennego jest najmniejsza w warst wach wierzchnich i kształtuje się od 2 do 10%, a zwiększa się niekiedy w warstwach głębszych pow yżej 10% ; natomiast udział sodu kształtuje się od 0,5 do 2,5% w p oziom ach wierzchnich i od 2 do 3% w warstwach głębszych;
— w glebach miejskich zieleńców przyulicznych i osiedlowych różnych typów, głównie w glebach próchnicznych, udział wapnia wym iennego waha się od 70 do 80% w warstwach wierzchnich i w całym profHu utrzymuje się na tym samym p o ziomie. N a leży podkreślić, że po śnieżnych zimach procentowy udział wapnia spada do 40%, gdyż zaczynają się kumulować kationy wym ienne; udział magnezu waha się w wierzchnich warstwach od 3 do 10%, natomiast udział magnezu w p o jem ności sorpcyjnej warstw głębszych jest różny. Po śnieżnych zimach udział magnezu zwiększa się do około 25 %. U dział potasu wymiennego w warstwach wierzchnich waha się w granicach 1-7% , a po śnieżnych zimach dochodzi do 15%; natomiast udział sodu wymiennego w tych warstwach mieści się w granicach 0,5-10% , a po śnieżnych zimach dochodzi do 20%. W przypadku potasu i sodu nie podkreślono procentowej zawartości tych składników w warstwach głębszych, ponieważ ich występowanie w tych warstwach jest bardzo różne, związane z szybszym prze
mieszczaniem się tych kationów w głąb profilu. f
Zawartość metali ciężkich w glebach dwóch w ydzielonych klas rzuca światło na nasilenie przekształceń chemicznych. N a podstawie dużej liczby zbadanych profilów można przyjąć, że gleby próchniczne klas urbanoziemnej i industrioziemnej aglomeracji warszawskiej zawierają następujące średnie zawartości trzech najbar dziej charakterystycznych dla miasta metali ciężkich:
— gleby próchniczne dużych parków miejskich słabo lub nie przekształcone — 40 ppm Cu, 55 ppm Pb i 175 ppm Z n ;
— gleby próchniczne zasadowe silnie przekształcone geochemicznie zieleńców przyulicznych i osiedlowych — średnio 70 ppm Cu, 225 ppm Pb i 320, sporadycznie 350 ppm Z n ;
— gleby brunatne wyługowane lasów miejskich — średnio 5 ppm Cu, 25 ppm Pb i 60 ppm Zn ;
Wstępna klasyfikacja gleb miejskich Warszawy 161
— gleby pobrunatne i brunatne wyługowane orne na obszarze wielkiej W ar szawy zawierają podobne lub nieco większą zawartość tych pierwiastków w p o równaniu z glebami lasów miejskich (ryc. 2).
N iektóre z gleb ornych lub pod lasami w ielkiej W arszawy należą jeszcze do działu gleb autogenicznych.
Cechą charakterystyczną obu klas gleb działu gleb antropogenicznych, a głównie industrio- i urbanoziemów silnie i średnio przekształconych, jest występowanie dużych ilości szkieletu w postaci gruzu wapiennego, cegły, szkła i innych zanie czyszczeń. R ów nież często w tych glebach, a zwłaszcza próchnicznych zasolonych i zanieczyszczonych metalami ciężkimi, występuje szeroki stosunek С : N w całym profilu, spowodowany stosowaniem torfó w i kom postów na zieleńce przyuliczne i osiedlowe. N iektóre z w ydzielonych gleb odznaczają się występowaniem dwóch typów zanieczyszczeń, np. geomechanicznego i chemicznego, co niekiedy utrudnia zaliczenie ich jednoznacznie do określonego typu glebowego. W takim przypadku dużą rolę odgrywa wydzielona, ja k o jednostka taksonomiczna proponowanej sys tematyki, podklasa.
P O D S U M O W A N IE
Przedstawiony schemat systematyki działu gleb antropogenicznych porządkuje, nawiązując do systematyki gleb Polski, różne gleby ekosystemów miejskich. G łó w nym czynnikiem kształtującym gleby zaliczone do tego działu jest człowiek, który w pływa decydująco na zmianę środowiska. M ożn a w ięc przyjąć, że pod wpływem zmian biofizykochemicznych substratu glebow ego, pow odow anych antropopresją, różne typy glebowe ekosystemów naturalnych czy słabo przekształconych prze chodzą w typy glebowe silnie przekształconych, choć nietrwałych ekosystemów miejskich. W miarę prowadzenia na obszarze W arszawy dalszych badań i napły wania danych z innych aglomeracji miejskich, przedstawiony schemat klasyfikacji powinien być uzupełniany.
L I T E R A T U R A
[1] C z a r n o w s k a K .: W pływ zanieczyszczeń atmosfery na akumulację metali ciężkich w gle* bach i roślinach. Zieleń Miejska — Przeg. inform. 1, 1974, 69-73.
[2] C z a r n o w s k a K .: Występowanie metali ciężkich w glebach zieleńców warszawskich. R ocz. Nauk roi. Ser. A , 101, 1975, 159-167.
[3] C z a r n o w s k a K .: Zmiany zawartości metali ciężkich w glebach i roślinach z terenu W ar szawy jako wskaźnik antropogenizacji środowiska. Zesz. nauk. S G G W -A R , Rozprawy 106, 1978, 1-71.
[4] C z a r n o w s k a K ., C z e r w iń s k i Z .: W pływ aglomeracji miejskiej na zawartość metali cięż kich i mikroelementów w roślinach na przykładzie Warszawy. Ochrona środowiska miejskiego, Symp. nauk. X I. 1975, S G G W -A R Warszawa, 99-110.
[5] C z a r n o w s k a K ., K o n e c k a - B e t le y K .: W pływ zanieczyszczeń atmosfery na właściwości gleb i akumulację metali ciężkich w glebach i roślinach na terenie Warszawy. Człowiek i śro dowisko 1, 1977, 4, 73-90.
162 K. Konecka-Betley i in.
[6] D o b r z a ń s k i В., C z e r w iń s k i Z., B o r e k S., K ę p k a M ., M a js t e r k ie w ic z T .: W pływ związków chemicznych stosowanych do odśnieżania na zasolenie gleb zieleńców Warszawy. Rocz. glebozn. 12, 1971, 1, 59-74.
[7] D o b r z a ń s k i B., B o r e k S., C z a r n o w s k a K ., C z e r w iń s k i Z., C z ę p iń s k a - K a m iń s k a D ., K ę p k a M ., K o n e c k a - B e t le y K ., K u s iń s k a A ., M a z u r e k A ., P r a c z J.: Badania glebo znawcze Parku Łazienkowskiego w Warszawie w nawiązaniu do ochrony środowiska. Cz. I. Charakterystyka gleb. Roczn. Nauk roi. A , 101, 1975, 1, 101-140.
[8] D o b r z a ń s k i B., C z a r n o w s k a K ., C z e r w iń s k i Z., K o n e c k a - B e t le y K ., P r a c z J.: Badania gleboznawcze Parku Łazienkowskiego w Warszawie w nawiązaniu do ochrony środo wiska. Cz. II. Wpływ aglomeracji miejskiej na gleby i rośliny. Rocz. Nauk roi. A , 101, 1975, 141-158.
[9] D o b r z a ń s k i B., C z e r w iń s k i Z., P r a c z J., M a z u r e k A .: Procesy glebowe i właści wości gleb aglomeracji miejskiej na przykładzie Ogrodu Saskiego w Warszawie. Człowiek i Środowisko 1977, 1, 33-44.
[10] K o n e c k a - B e t le y K., C z a r n o w s k a K ., C z e r w iń s k i Z., P r a c z J.: Wpływ zanieczysz czeń na właściwości fizykochemiczne gleb. Zieleń Miejska — Przeg. inform. 1974, 1, 63-68. [11] K o n e c k a - B e t le y K .: Warunki glebowe w układach zurbanizowanych. W : Ochrona Śro
dowiska Miejskiego, Symp. nauk. 14-15.XI. 1976, S G G W -A R Warszawa, 90-98.
[12] K o n e c k a - B e t le y K ., C z a r n o w s k a K ., C z e r w iń s k i Z., K ę p k a M .: W pływ odległości od arterii komunikacyjnych na zmiany fizykochemiczne gleb aglomeracji warszawskiej. W : W pływ zieleni na kształtowanie środowiska miejskiego, redaktor H. B. Szczepanowska, P W N , w druku.
[13] K o n e c k a - B e t le y K ., C z a r n o w s k a K ., C z e r w iń s k i Z ., J a n o w s k a E., K ę p k a M . P r a c z J., R u s s e l S.: Uwarunkowania glebowe dla projektu mieszkaniowego w Białołęce Dworskiej. Człowiek i Środowisko 3, 4 w druku.
[14] Ł a k o m ie ć I.: Badania substancji organicznej na terenie Warszawy. W : W pływ zieleni na kształtowanie środowiska miejskiego. P W N w druku.
[15] M u s ie r e w ic z A ., K r ó l H ., S k o ru p s k a T .: Zagadnienie odsalania gleb zieleńców war szawskich. Rocz. glebozn. 6, 1957, 193-203.
[16] S tr z e m s k i M .: Problemy gleboznawstwa miejskiego. Przeg. geogr. 27, 1955, 3-4, 579-587. [17] Systematyka Gleb Polski, praca zbiorowa. Rocz. glebozn. 25, 1974, 1.
[18] Ż u k o w s k a - W ie s z c z e k J.: Wpływ skażeń środowiska na aktywność biologiczną gleb zie leńców warszawskich. W : Ochrona środowiska miejskiego. Symp. nauk. S G G W -A R 1976, 180-187. К. К О Н Е Ц К А -Б Е Т Л Е Й , Э. Я Н О В С К А , E. Л У Н Е В С К А -Б Р О Д А , М . Ш П О Т А Н Ь С К И П Р Е Д В А Р И Т Е Л Ь Н А Я К Л А С С И Ф И К А Ц И Я П О Ч В В А Р Ш А В С К О Й А Г Л О М Е Р А Ц И И Кафедра почвоведения Варшавской сельскохозяйственной академии Р е з ю м е В статье характеризуются антропогенные почвы Варшавской агломерации и приводится предварительная схема их систематики. В качестве диагностигтеских показателей выделения данных таксономических единиц, в первую очередь почвенных типов, бы ли признаны прежде всего физико-химические свойства, обусловленные усиливающейся деятельностью человека как основного почвообразовательного фактора и в некоторой степени использование почв. Критерии выделения почвенных типов принимались на основании pH почвы, содержания С аС О з, степени насыщения щелочами,-участия катионов металолв в сорбционном комплексе и степени загрязнения почв тяжелыми металлами.
Wstępna klasyfikacja gleb miejskich Warszawy 163
K. KONECKA-BETLEY, E. JANOW SKA, J. ŁU NIE W SK A-B R O D A, M. SZPOTAŃSKI
P R E L I M IN A R Y C L A S S IF IC A T IO N O F SO ILS O F T H E W A R S A W A G L O M E R A T IO N
Department o f Soil Science, Agricultural University o f Warsaw
S u m m a r y
Anthropogenic soils o f the Warsaw agglomeration are characterized and a preliminary scheme o f their systematics is presented in the paper. Diagnostic indices o f separation o f taxonomic units, mainly o f soil types, are physico-chemical properties, which depend on intensifying man’s activity as a basic soil-forming factor and to a certain degree on soil utilization kinds. The separation cri teria o f soil types were based on pH o f soil, C a C 0 3 content, degree o f saturation with bases, per centage o f metal cations in the sorption complex as well as on the soil contamination degree with heavy metals.
P ro f. dr K rystyna K onecka-B etley K atedra Gleboznawstwa S G G W -A R
