Organizacja (archi)diecezji wileńskiej w latach 1914-1984

LIDIA MÜLLEROWA

A rty k u ł pośw ięcony je st o rg an izacji K ościoła w ileńskiego w la ta c h 1914 -1984, a p rze d e w szy stk im jego sieci p a ra fia ln e j. W ciągu ty c h 70 la t p a ro k ro tn ie i w spo­ sób zasadniczy zm ieniała się rzeczyw istość p o lityczna i w a ru n k i, w ja k ic h fu n k ­ cjonow ała o rg an iz ac ja kościelna i du sz p aste rstw o n a ty m te re n ie . Z m ian o m ule­ gało też te ry to riu m diecezji i jej podziały ad m in istra c y jn e .

D iecezja, a od ko ń ca 1925 r. arc h id iec ez ja w ile ń sk a b y ła do zakończenia d ru ­ giej w o jn y św iatow ej w ciąż najw ięk szą, jeśli chodzi o pow ierzchnię, diecezją w P ol­ sce i je d n ą z w iększych pod w zględem liczby w ie rn y c h 1. J e j obszar zm ieniał się je d n a k w o m aw ian y m okresie n a sk u te k zm ian g ra n ic państw ow ych, ja k rów nież w zw iązku z k o n k o rd a te m za w a rty m w lu ty m 1925 r. m iędzy S tolicą A postolską a R zecząpospolitą P o lsk ą 2. W 1914 r., a w ięc w m om encie w yjścio w y m naszych rozw ażań, diecezja w ile ń sk a w chodziła w sk ła d m etro p o lii m ohy lew sk iej jako je d n a z je j sied m iu su fra g a n ii. O bejm ow ała w te d y 82 100 k m 2, podzielona b y ła n a 23 d ek a n aty , 284 p a ra fie , liczyła 1 392 350 w iern y c h , o b sługiw anych przez 518 k a p ła n ó w 3. W 1984 r., n a k tó ry m kończym y te rozw ażania, pozostała w g ran icach P olski b iałostocka część arch id iecezji w ileń sk iej o bejm ow ała zaledw ie 5550 k m 2, 8 d ek an ató w , 72 p a ra fie , około 350 tys. w iern y c h , 273 księży4. O bszar diecezji, licz­ by d ek an ató w , p a ra fii i w ie rn y c h w 1914 r., po k o n k o rd ac ie (w 1926 r.), przed

I. (AR CH I)D IEC EZJA W ILEŃ SK A W L A TA C H 1914-19845

ORGANIZACJA (ARCHI)DIECEZJI WILEŃSKIEJ W LATACH 1914-1984

D e k a n a t y P a r a f i e W i e r n i

R o k k m 5 km 2 n a k m 2 n a W ierni n a

L iczba 1 dek. L iczba 1 p ar. L iczba 1 p ar.

1914 82 100 23 3570 284 289 1 392 350 4 903

1926 53 860 25 2154 324 166 1 195 206 3 689

1939 53 860 30 1795 368 147 1 485 484 4 037

19453 5 550 6 925 52 107 ok. 250 000 4 808

1984a 5 550 8 694 72 77 343 594 4 772

a D otyczy ty lko pozostałej przy Polsce b iałostockiej części archidiecezji.

1 Z. A. C z e r n i c k i , S c h e m a ty z m K ościoła rzy m sk o -k a to lic k ie g o w R z e c z y ­ pospolitej P o lskiej, K ra k ó w 1925, T ab e la sta ty sty c zn a , s. 289; M. P i r o ż y ń s k i , S. S z c z ę c h, R o czn ik s ta ty s ty c z n y Kościoła kato lickieg o w Polsce, L u b lin 1938, s. 4,12; L. M ü 11 e r o w a , M etropolie i d iecezje w Polsce w 1939 r., ta b e la s ta ­ ty sty cz n a o p rac o w a n a n a pod staw ie schem atyzm ów z 1939 r. (m aszynopis).

2 J. W i s ł o c k i , K o n k o rd a t P o lski z 1925 ro ku , P o zn ań 1977.

8 J . S k a r b e k , R o zw ó j p a ra fii w diecezji w ile ń sk ie j 1914-1972, (m aszy­ nopis).

4 L. M ü l l e r o w a , Sieć parafialna K ościoła kato lickieg o w Polsce w 1980 r., L u b lin 1982, ta b e la n a s. 27 oraz u z u p e łn ie n ia n a ro k 1984 n a p o d sta w ie d an y c h u zy sk an y ch z poszczególnych K urii.

6 T ab ela o p rac o w a n a n a podstaw ie. J. S k a r b e k , R o zw ó j parafii, Catalogus ecclesiarum et cleri archidioecesis V iln en sis pro A .D . 1926, V ilnae 1926; C atalo­ gus ecclesiarum et cleri archidioecesis V iln e n sis pro A .D . 1939, V ilnae 1939; Spis d u ch o w ie ń stw a w granicach obecnej R zec zy p o sp o lite j P o lsk iej na ro k 1949, (B iały­ sto k 1949) m a p y o p raco w an e w In sty tu c ie: A rc h id ie ce zja w ile ń sk a 1939 r., A rc h i­ diecezja w B iałym stoku 1944 - 1984.

w ybuchem d ru g iej w o jn y św iato w ej (1939 r.), po je j zakończeniu (1945 r.) i w 1984 r. p rzedstaw ione są w poniższej tabeli.

O dzyskanie przez P olskę niepodległości w 1918 r. nie pociągnęło za sobą a u to ­ m atycznie zm ian o bszaru diecezji. N astąp iły one dopiero po 1923 r., k ie d y to, po ciężkich la ta c h p ierw szej w o jn y św iatow ej, o k u p a c ji n iem ieckiej, w a lk a c h z L i­ tw inam i i w ojn ie ze Z w iązkiem R adzieckim , ro zstrz y g n ęły się losy W ileńszezyzny i u stalona została ostatecznie w schodnia g ra n ic a p ań stw a polskiego5.

G ranica p o lsk o -litew sk a p rzedzieliła te ry to riu m diecezji w ileń sk iej. Po s tr o ­ nie litew skiej pozostało w ów czas 5 d e k a n ató w (G iedrojcie, M alaty, M erecz, S to k - liszki, Zośle), 62 p ara fie , 14 filii, 77 k ap łan ó w i 208 917 w iern y c h 7. O rd y n a riu sz w i­ leński bisk u p J e rz y M atulew icz, u sta n o w ił dla ty c h d e k a n ató w osobnego w ik a ­ riusza generalnego. W ik a ria t g e n e ra ln y został przek ształco n y w a d m in istra c ję apostolską a 4 k w ie tn ia 1926 r. b u llą P iu sa X I L itu a n o r u m gente podniesiony do rangi sam odzielnej diecezji ze stolicą w K o szed arach 8. N aw et bez części litew sk ie j diecezja w ile ń sk a pozostała n ajw ięk sz ą z diecezji polskich, a liczbą w ie rn y c h p rz e ­ w yższały ją ty lk o a rc h id iec ez ja gnieźn ień sk o -p o zn ań sk a i arc h id iec ez ja w a rsz a w ­ ska9. W obec licznych p ro je k tó w zm ian sieci diecezji w Polsce, w y su w an y c h po odzyskaniu niepodległości przez ró żn e k rę g i i d y sk u to w a n y ch w la ta c h 1920 -1925 nie tylko n a k o n fe re n c ja c h episkopatu, należało się liczyć ta k że z dalszym i zm ia­ nam i te ry to riu m diecezji w ile ń sk ie j10.

O stateczne u stalen ia, dotyczące g ran ic te j diecezji, zapadły n a w arsza w sk ie j kon feren cji ep isk o p atu 1 1 V I I I 1925 r. i w eszły do P ro p o situ m d elim ita tio n is z 16 V III t.r., a n a stę p n ie do b u lli c y rk u m sk ry p c y jn e j11. B ulla pap ieża F iu sa XI V ix d u m Poloniae u n iia s z 28 X 1925 r. p odniosła diecezję w ile ń sk ą do ran g i m e­ tropolii i o k reśliła jej now e granice. Do now o u tw o rzo n e j m e tropolii zostały p rz y ­ dzielone dw ie diecezje su fra g a n ia ln e : łom żyńska i now o ery g o w an a p iń s k a 12. A rc h i­ diecezja u tra c iła w ów czas o statecznie n a rzecz L itw y tę część sw ego te ry to riu m , k tó ra w 1923 r. pozostała poza g ra n ic a m i p a ń s tw a polskiego, a n a rzecz diecezji pińskiej 6 d ek a n ató w w całości (Bielsk, B rańsk, B rześć L itew ski, D rohiczyn, K ob- ryń, P ru ż an a ) oraz p a ra fie R óżana, Kossów, Iw acew icze z d e k a n a tu słonim skiego i p a ra fie D erew na, N aliboki z d e k a n a tu W iszniew skiego13. W sum ie odpadło od arch idiecezji 11 d e k a n ató w w całości i części dw u innych, w ra z ze 120 p a ra fia m i, 146 k a p ła n a m i oraz p o n ad 340 ty s. w iern y c h . P rzyłączono do niej n a to m ia st w i­ k a ria t b rasła w sk i, należący w cześniej do diecezji żm udzkiej, sk ła d a ją c y się z je d ­ nego d ek a n atu , 14 p a ra fii, 15 k a p ła n ó w i 57 100 w iern y c h , 4 p a ra fie z diecezji m iń ­ skiej (Raków, D ubrow a, Dokszyce, Zaszcześle) oraz k ilk a w si z arch id iecezji r y s ­ kiej, k tó re znalazły się w g ran ic ac h P o lsk i1*. N a sk u te k w szy stk ich ty c h zm ian w 1926 r. arch id iec ez ja w ile ń sk a ob ejm o w ała 53 860 k m 2. W p o ró w n a n iu z 1914 r.

6 J. O c h m a ń s k i , H istoria L itw y , W rocław 1967. P o r. A. P o n i k o w s k i , Rząd P on iko w skieg o a sp ra w a W ilna, T ygodnik P ow szechny n r 7 (1912) z 1 6 II 1986, s. 3, 7.

7 B. K u m o r , G ranice m etro p o lii i diecezji po lskich 968 - 1939, L u b lin 1969- 1972, s. 371.

8 Tam że, s. 371, 375 oraz Raccolta di C oncordati su m a terie ecclesiastiche tra la S a n ta Sede e le autoritä ciw ili. A c u ra di A. M ercati, vol. II 1915 -1954, C ittä del V aticano 1954, s. 4 0 -4 2 .

9 M. P i r o ż y ń s k i , St. S z c z ę c h , R o czn ik s ta ty sty c z n y , s. 12, 21; L. M ü l ­ l e r o w a , M etropolie i diecezje, tabela.

10 P ro je k ty zm ian te ry to riu m diecezji w ile ń sk ie j p rz e d sta w ia szczegółowo B. K u m o r, G ranice, s. 371 - 375. 11 Tam że, s. 375. 12 Tam że. 13 Tam że, s. 375-76. 14 Tam że, s. 376. 10 — Studia Teologiczne

146 LIDIA MtTLLEROWA

oznaczało to zm niejszenie się jej te ry to riu m o p o n ad 28 tys. k m 2 (34,4°/o). Od tego czasu nie ulegało ju ż ono dalszym zm ianom .

A rch id iecezja od północy i w schodu g ran ic zy ła z L itw ą, n a m ały m odcinku z Ł otw ą oraz ze Z w iązkiem R adzieckim . Od p o łu d n ia sąsiad o w ała z diecezją p iń ­ sk ą a od zachodu z łom żyńską. O bejm ow ała sw oim zasięgiem całe w ojew ództw o w ileńskie, m niej w ięcej połow ę now ogródzkiego i w iększą część białostockiego ze stolicą w o jew ództw a B iałym stokiem . Z am ieszkiw ało ją praw ie. 2,5 m in obyw a­ te li bardzo zróżnicow anych pod w zględem narodow ościow ym i w yznaniow ym . Obok P olaków , w ystęp o w ali n a ty m te re n ie B iałorusini, L itw ini, Żydzi, Niem cy, T atarzy . P olacy k o n c e n tro w a li się p rzede w szystkim , w zachodniej części a rc h id ie ­ cezji, w sa m y m W ilnie i jego okolicach. S pośród nich głów nie re k ru to w a ła się in te lig e n cja i ziem iaństw o. B iało ru sin i p rze w a ża li w części w schodniej i zam iesz­ k iw ali p ra w ie w yłącznie wsie. W m ia sta ch i m iasteczk ach całej arc h id iec ez ji — z w y ją tk ie m W ilna — w iększość sta n o w iła ludność żydow ska16. L itw in i byli sk u ­ p ien i n a te re n ie w ojew ództw a w ileńskiego i now ogródzkiego, a w ta k ic h p o w iatac h ja k św ięoiański i lidzki zdecydow anie p rzew ażali. W k ilk u n a s tu p a ra fia c h n a ty m te re n ie odbyw ały się nab o żeń stw a w języ k ach litew sk im i polskim , a w k ilk u n a ­ w et w yłącznie w lite w sk im 10.

Je śli chodzi o s tr u k tu rę w yznaniow ą, to w edług spisu z 1931 r. n a p ra w ie 2,5 m in m ieszkańców arch id iecezji w ileń sk iej w y ra źn ie dom inow ali tu kato licy o b rzą d k u łacińskiego, sta n o w iąc 58,9%> (1 453 000) ogółu ludności. P ra w o sław n y ch było 29,2°/o (721 tys.), ew angelików 0,5% (12 tys.), obyw ateli w y zn a n ia M ojżeszo­ w ego lC,4°/o (256 tys.). C złonkow ie in n y c h w spólnot w y znaniow ych sta n o w ili łącz­ n ie l°/o (25 tys.)17. N a 8 w y zn a ń i p o n ad 40 sekt, k tó re w ystęp o w ały w Polsce w ok resie m iędzyw ojennym , . w iększość b y ła rep re z e n to w a n a n a te re n ie a rc h id ie ­ cezji w ileńskiej. W sa m y m W ilnie, Siołicy m etro p o lii K ościoła rzy m sk o k a to lic­ kiego, siedzibę sw oją m iał a rc y b isk u p p raw o sław n y , zaś w G rodnie b isk u p ep a rc h ii grodzieńskiej. W iększość d ek a n ató w e p a rch ii w ile ń sk ie j i grodzieńskiej u sy tu o w a ­ n a b y ła w ty c h sam ych m iejscow ościach, k tó re były stolicam i d e k a n ató w rzy m sk o ­ k ato lic k ich 18. Do 1939 r. pow stało tu rów n ież 7 p a ra fii now ego o b rzą d k u w schod­ niego zw anego b iz an ty jsk im . Z b ra k u w łasn y ch je d n o ste k n a d rz ęd n y ch p a ra fie te podlegały m iejscow ym dziekanom . G łów nym ośrodkiem ak c ji n o w o u n ijn e j był A lb e rty n koło S ło n im ia k ie ro w a n y przez je zu itó w 19. W ilno u w ażan e było rów nież za c e n tru m żydow skiego r u c h u religijnego i k u ltu ra ln e g o dla ziem w schodnich R zeczypospolitej. O stan o w isk o ra b in a w s ta re j znan ej gm inie żydow skiej ubie­ gali się n a jz n a k o m itsi rab in i. E w angelicy byli re p re z e n to w a n i przez dw a odłam y: w yznanie ew a n g elick o -re fo rm o w an e i ew an g elick o -au g sb u rsk ie. K alw in i posiadali w W ilnie siedzibę je d n o ty kościelnej. Z relig ii n iech rześcijań sk ich , oprócz w y m ie­ nion y ch ju ż Żydów , w ystęp o w ali rów nież m u z u łm a n ie i k ara im i. Z 19 gm in m u z u ł­ m a ń sk ic h w R zeczypospolitej w iększość u sy tu o w a n a by ła n a te re n ie arch id iecezji w ileńskiej. W 1925 r. w W ilnie odbył się zjazd d elegatów w szystkich gm in m u z u ł­ m a ń sk ic h w Polsce. Po d ru g iej w ojnie św iatow ej w iększość T a ta ró w polskich opuściła W ileńszczyznę, a ro lę c e n tru m m uzułm ańskiego p rz e ją ł po W ilnie B ia­ ły sto k 20.

15 St. W o ł ł o w i c z , Z iem ia w ileń sk a , K ra k ó w 1925, s. 55; J. O s t r o w s k i , 'Wilno i ziem ia w ileń ska , W ilno 1931.

16 St. W o ł ł o w i c z , Z iem ia, s. 74.

17 M. P i r o ż y ń s k i , St. S z . c z ę c h , R o c zn ik s ta ty sty c z n y , s. 12, 13.

18 W. P i o t r o w i c z , W yzn a n ia religijne w w o je w ó d ztw ie w ile ń sk im . W: W il­ no i z ie m ii w ileń ska , W ilno 1930, s. 272 i nn.

19 Były to p a ra fie w W ilnie, A lb erty n ie, Synkow iczach, Z elw ianach, F asta ch , Sw isłoczu i B yteniu. O n eounii: H. E. W y c z a w s k i , N eounia. W: H istoria K o ­ ścioła w Polsce, P o zn ań 1979, s. 85 - 97; A. K r e s a , O brządek w sch o d n io -sło w ia ń ski na w schodzie R zeczyp o sp o litej, A ten e u m K apłańskie, 11(1919), s. 190-194.

20 J. K a m o c k i, 60 la t M u zu łm a ń skieg o Z w ią z k u R eligijnego w Polsce, T y­ godnik P ow szechny n r 2 (1907) z 12 1 1988, s. 6.

II. DEKANATY (A R C H I)D IEC EZJI W IL E Ń S K IE J W LA TA CH 1914-1939« D e k a n a t 1914 1922 1925 1926 1930 1935 1939 Wilno + + + + + + + >' B iałystok + + + + + + + Bielsk + + + — — — — B ieniakonie — — — + + + + B rańsk — + + — — — — B rasław — — — + + + +

Brześć L itew ski + .i-1 + + + + +

B rzostow ica — + + + + + + D ąbrow a — + + + + + + D rohiczyn — + + — — — — Dzisna + + — — — — — G iedrojcie + + — — — — — Głębokie — — + + + + + G rodno + + + + + + + K alw aria — — — — + + + K nyszyn — + + + + + + K obryń + + + — — — — K orycin — — — — — — + Lida + + + + + + + Ł u n n a — + + + + + + M erecz + + — — — — — M iory — — + + + + + Mołodeczno — — — — — — ₊ N adw ilejski + + + + + + + O szm iana ₊ + + + + + + P ru ż a n a + + + — — — — R aduń ₊ + ~r1 + + + + Słonim + + + + + + + Sokółka ₊ + + + + + + S w ięciany T + + + + TT” + Sw ir ₊ + + + + + + T roki _{- r} + + + + + + T urgiele — — — — _{+ +} + W asiliszki — — — _{+ + + +} W ilno-pow iat + + + + — — — W ilejka + + + + + + + W iszniew + + + + + + + W ołkow ysk + + + + + + + W orniany — — — — + + -f Zdzięcioł — — — — + + + Łącznie 23 29 28 (33a) 25 28 28 30 a — z 5 d e k a n a ta m i po stro m e L itw y.

21 T abela op raco w an a n a podstaw ie. J. S k a r b e k , R o zw ó j parafii; C atalogus ecclesiarum et cleri archidioecesis V ilnensis pro A .D . 1922, V ilnae 1922; Z. A. C z e r ­ n i c k i , S ch em a tyzm ..., s. 234-246; Catalogus... pr. A .D . 1927, V ilnae 1927; C atalo­ gus... A .D . 1930, V ilnae 1930; Catalogus... pro A .D . 1935, V ilnae 1935; Catalogus... pro A .D . 1939, V ilnae 1939. D ek rety ere k c y jn e z 20X 1927 r. d ek a n ató w K alw a ria, Zdzięcioł, T urgiele i W orn ian y w : W iadom ości A rc h id ie ce zja ln e W ileńskie n r 20,

148 LIDIA M U LLE R OW A

Z m ian y o bszaru archidiecezji, będ ące w y n ik ie m u sta le n ia g ran ic państw ow ych oraz now ej d elim itac ji zw iązanej z k o n k o rd ate m , a ta k że now e w a ru n k i fu n k c jo ­ n o w an ia K ościoła w niepodległym p ań stw ie pociągnęły za sobą zm ian y w w e ­ w n ętrz n ej s tr u k tu r z e .organizacji K ościoła w ileńskiego zarów no n a szczeblu d ek a­ n ató w ja k i p a ra fii. Poniższa ta b e la z a w iera alfa b ety c zn y w ykaz d ekanatów , fu n k ­ c jo n u jąc y ch w arc h id iec ez ji w ileń sk iej do dru g iej w o jn y św iatow ej i z w y jątk iem ok resu bezpośrednio po zm niejszeniu je j te ry to riu m w y k az u je sy stem aty czn y w zrost ich liczby.

W la ta c h 1914- 1925 pow stało w diecezji w ile ń sk ie j 11 now ych d ekanatów : B rańsk, B rzostow ica, D ąbrow a, D rohiczyn, G łębokie, K nyszyn, Ł u n n a, M iory, M a- la ty , S tokliszki i Zośle. T rzy o sta tn ie zostały erygow ane w 1923 r. i pozostały w ra z z d e k a n a ta m i G iedrojcie i M erecz poza g ra n ic a m i Polski. Po 1925 r., ju ż w a rc h i­ diecezji w ileńskiej, n a s tą p ił dalszy w zro st liczby d ekanatów . O prócz przyłączonego z diecezji żm udzkiej d e k a n a tu brasław sk ieg o utw orzono tu d e k a n a ty w B ieniako- n ia ch z p a ra fii n ależących w cześniej do d e k a n ató w rad u ń sk ieg o , w iszniew skiego i lidzkiego oraz w W asiliszkach z p a ra fii sąsied n ich d e k a n ató w ra d u ń sk ie g o i lidz- kiego. P od koniec 1927 r. a rc y b isk u p R. Ja łb rz y k o w sk i ery g o w ał w arch id iecezji 4 now e d e k a n a ty w K alw arii, T urgielach, W o rn ia n ac h i Zdzięciole zlikw idow ał de­ k a n a t W ilno-pow iat. W 1936 r. doszły jeszcze 2 d e k a n a ty z siedzibam i w K orycinie i M ołodecznie.

Z w iększenie liczby d e k a n ató w było w y ra ze m dążen ia do u sp ra w n ie n ia ad m in i­ s tra c ji kościelnej i d u sz p a ste rstw a w arch id iecezji w ileńskiej. W jego w y n ik u w okresie m ięd zy w o jen n y m p rze cię tn y obszar d e k a n a tu zm niejszył się o połow ę z 3 569 k m 2 w 1914 r. do 1 795 k m 2 w 1939 r. Nie d y sp o n u jem y p o m ia ram i po­ w ierzchni poszczególnych d ek an ató w , ab y w ykazać, że śred n ie te nie o d d ają dużych n ie jed n o k ro tn ie różnic pom iędzy d ek a n atam i, Do jakiegoś sto p n ia o zróżnicow aniu ta k im św iadczą liczby p a ra fii, w chodzących w sk ła d dek an ató w . P rz y n ajniższej śred n ie j liczbie 12,3 p a ra fii, p rzy p a d ają cy c h n a je d en d ek a n at, k tó rą osiągnięto w 1939 r. i k tó ra by ła ty lk o nieco w yższa od śred n ie j k ra jo w e j (11,3), w poszczegól­ nych d e k a n a ta c h było ich od 5 do 22. N ajm n iejszy m i d e k a n a ta m i arc h id iec ez ji w i­ leń sk iej były w ów czas pod ty m w zględem : D ąb ro w a (5 p arafii), K o ry cin (6), Ł u n ­ n a i Zdzięcioł (po 7), n ajw ięk sz y m i zaś: W ołkow ysk (22), L id a (21) oraz B iałystok i G rodno (po 20).

P o dobnie ja k liczba d e k a n ató w ta k i liczb a p a ra fii arc h id iec ez ji w ileńskiej w okresie m iędzyw ojennym zm ien iała się zarów no n a sk u te k zm n iejsza n ia się o bszaru arch id iecezji ja k i u zu p e łn ia n ia je j sieci p a ra fia ln e j przez tw o rze n ie no ­ w ych p a ra fii oraz o d zyskiw anie d aw nych kościołów kato lick ich , zam ienionych przez w ładze ca rsk ie n a cerk w ie p raw o sła w n e w ok resie zaborów , zw łaszcza po pow ­ sta n iu styczniow ym 22. Z m ian y w sieci p a ra fia ln e j w la ta c h 1914-1939 p rz e d sta ­ w iam y za pom ocą ta b eli. W sied m iu p rz e k ro ja c h p o d ajem y w n ie j liczby p ara fii, w fu n k c jo n u ją c y c h w ów czas d e k a n a ta c h arc h id iec ez ji w ileńskiej.

W iększość z 368 p ara fii, fu n k c jo n u ją c y c h w 1939 r., p o siad ała m e try k ę dużo w cześniejszą. 250 z n ich (praw ie 68%) p o w sta ła p rze d 1914 r. P ozostałe re w in d y ­ kow ano od K ościoła praw o sław n eg o — i to w 75% do 1921 r. — lu b erygow ano bądź p rzy istn iejący c h ju ż kościołach filia ln y ch czy kaplicach , bądź p rz y now o w y b u d o w an y ch obiek tach sa k ra ln y c h . W ok resie m iędzyw ojennym przy b y ło w a r ­ chidiecezji w ileń sk iej .łącznie 118 now ych p a ra fii, w ty m 54 p rzy kościołach odzys­ k a n y c h z r ą k p raw o sław n y ch . N ow e fu n d a c je p o w sta w a ły w całym ty m okresie, z w iększym je d n a k n asile n iem po 1925 r. W sch em aty zm ie z 1938 r. p rzy 10 p a ­ ra fia c h podano w zm ianki, że są one jeszcze w s ta d iu m organizacji.

s. 278 oraz n r 2 1 -2 2 , s. 297, 298, d e k a n a tu K o ry cin z 2 5 II 1936 r. w : W iadom ości A rch id iecezjaln e w ileń sk ie z 1936 r. oraz dek. M ołodeczno z 91X 1936 r. tam że n r 18, s. 243.

22 W la ta c h 1864 - 1891 n a te re n ie g u b ern i grodzieńskiej i w ileńskiej skasow ano 70 p ara fii, zniesiono 25 filii i 109 kaplic. P o r. J. S k a r b e k , R o zw ó j parafii...

III. P A R A F IE (A R C H I)D IEC EZJI W IL E Ń S K IE J W LA TA C H 1914-1939“ D e k a n a t 1914 1922 1925 1926 1930 1935 1939 W ilno 19 23 27 27 13 13 16 B iałystok 20 13 14 15 17 18 20 Bielsk 21 7 8 — — — — B ieniakonie — — ■ — 11 11 10 10 B rańsk — 8 9 — — — B rasław — — — 14 16 18 19 Brześć L itew sk i 3 5 10 — — — — B rzostow ica — 9 9 8 8 8 8 D ąbrow a — 6 7 7 7 5 5 D rohiczyn — 9 12 — — — —-Dzisna 14 15 — — — — — G iedrojcie 12 13 — — — — — G łębokie — — 10 10 14 14 14 G rodno 14 11 13 14 18 19 20 K alw a ria — — — — 14 13 13 K nyszyn — 11 12 13 13 9 9 K obryń 2 6 6 — — ---- — K orycin — — — — 6 6 L ida 13 15 17 17 18 20 21 Ł u n n a — 8 7 7 7 7 7 M erecz 15 22 — — — — " — ' M iory — — 9 9 11 11 11 M ołodeczno — — '— — — 14 14 N adw ilejski 7 9 10 12 12 12 12 O szm iana 8 13 16 16 17 15 15 Prużana 7 6 6 — — — — Raduń 15 16 17 7 8 9 9 Słonim 6 13 17 16 11 12 12 S okółka 15 10 10 10 9 8 8 Sw ięciany 16 18 18 18 18 18 18 S w ir 11 14 14 14 11 11 11 T roki 16 22 11 11 11 11 11 T urgiele — — — — 8 8 8 W asiliszki — — — 8 9 9 9 W ilno-pow iat 10 13 13 13 — — — W ilejka 10 14 12 15 16 10 10 W iszniew 14 18 18 14 17 12 12 W ołkowysk 16 13 13 18 18 21 22 W orniany — — — — 10 10 11 Zdzięcioł — — — — 6 6 7 Ł ą c z n i e 284 360 345

*) z 7 p a ra fia m i sło w iań sk o -b izan ty jsk im i.

324 348 357 368»)

n T ab ela n r 3 o p rac o w a n a n a p o d sta w ie ty c h sam ych dan y ch co ta b e la n r 2. P or. przypis 21.

150 LIDIA M U LLE R OW A

Liczbę 118 now ych p a ra fii m ożna uznać za znaczny k ro k n a drodze do u sp ra w ­ n ia n ia d u sz p aste rstw a, jeśli się zw aży, że nie był to okres ła tw y . P ierw sza w ojna św iatow a, w sp o m n ia n e ju ż w a lk i z L itw in a m i i w o jn a z R osją spow odow ały, że w iele kościołów arch id iecezji w ym agało odbudow y lu b n ap ra w y . Z ubożenie lu d ­ ności, epidem ie, k lę sk i e le m e n ta rn e — n ie u ro d z aje , powodzie, szczególnie d otkliw e w la ta c h 1929, 1931, 1933S4, n ie sp rz y ja ły now ym fundacjom . P om im o to w iern i zdobyw ali się n a w ysiłek ro zb u d o w y w an ia ju ż istn iejący c h i b u d o w an ia now ych św ią ty ń oraz u czestniczenia w fu n d o w a n iu p a ra fii. O dzyskane z r ą k p ra w o sła w ­ n y c h kościoły też w y m ag ały n a p ra w y i p rzy sto so w an ia do k u ltu rzy m sk o -k a to ­ lickiego. W iele z n ich źró d ła o k re śla ją ja k o z ru jn o w a n e.

IV. PR ZY R O ST P A R A F II W A R C H ID IE C EZ JI W IL E Ń S K IE J DO 1939 R.ss D e k a n a t S ta n w 1914 r„ O dzyskane fu n d o w an e R azem S ta n w 1939 r. W ilno-m iasto 14 1 1 2 16 B iałystok 13 1 6 7 20 B ieniakonie 10 — — — 10 B rasław 12 — 7 7 19 B rzostow ica 5 3 — 3 8 D ąb ro w a 4 1 — ■ 1 5 G łębokie 9 — 5 5 14 G rodno 17 2 1 3 20 K a lw a ria 10 1 2 3 13 K nyszyn 7 — 2 2 9 K orycin 5 — 1 1 6 L id a . 11 4 6 10 21 Ł u n n a 6 — 1 ₁ 7 M iory 9 — 2 2 11 M ołodeczno 4 7 3 10 14 N a d w ile jsk i 8 2 2 4 12 O szm iana 10 4 1 5 15 R a d u ń 6 — 3 3 9 Słonim 2 6 4 10 12 S okółka 6 1 1 2 8 Sw ięciany 17 — 1 1 18 S w ir 8 3 — 3 11 S ta re T ro k i 6 1 4 5 11 T urgiele 5 3 — 3 8 W asiliszki 5 2 2 4 9 W ilejk a 8 1 1 2 10 W iszniew 9 1 2 3 12 W ołkow ysk 14 4 4 8 22 W o rn ian y 7 3 1 4 11 Zdzięcioł 3 3 1 4 7 R a z e m 250 54 64 118 368

14 M. P a s z k i e w i c z , L is ty p a ste rsk ie i zarządzenia d u szp a stersk ie abpa R o m ualda Ja łb rzyk o w sk ie g o , m e tro p o lity w ileń skieg o od 1926 do 1955 r., W iado­ m ości K ościelne A rchidiecezji w B iały m sto k u n r 3 (1977) n r 1, s. 71 - 97.

25 T abela o p rac o w a n a n a pod staw ie d a t e re k c ji poszczególnych p a ra fii z n a j­ du ją cy c h się w : Catalogus... A. D. 1939.

P rz y ro st p a ra fii w poszczególnych d e k a n a ta c h arch id iecezji w ileń sk iej do 1939 r, p rze d staw ia m y ta b ela ry c zn ie. D ane dotyczą arch id iecezji w je j g ran icach usta lo n y c h w 1925 r.

W arto zauw ażyć, że w n ie k tó ry c h d e k a n a ta c h p rzy ro st now ych p a ra fii p rz e ­ w yższał liczbę p a ra fii sta ry c h (Słonim , M ołodeczno) lu b sta n o w ił w ysoki p ro ce n t

sta n u z 1914 r. (Lida, B rasław , W ołkowysk).

. Czy u zu p e łn ie n ia sieci p a ra fia ln e j arch id iecezji w ileń sk iej w okresie m iędzy­ w o jen n y m m ożna uznać za w y sta rc za jąc e? W 1939 r. n a je d n ą p a ra fię p rzy p a d ało tu średnio 149 k m 2, co sta w iało ją w rzędzie diecezji o n ajrz ad sz ej sieci p a r a fia l­ n ej w Polsce. Ś re d n ia k ra jo w a b y ła w ty m czasie o połow ę niższa. T rzeb a je d n a k p am iętać, że średnie, ta k w ygodne do poró w n ań , n ie o d d ają olbrzym iego zró ż n i­ cow ania pod ty m w zględem diecezji polskich. N ajm n iejsze okręg i p a ra fia ln e po­ siadały diecezje położone n a p o łu d n iu P o lsk i (katow icka i k ra k o w sk a poniżej 30 k m 2), najw ięk sze — diecezje n a północy i w schodzie k ra ju . W diecezji p iń sk iej n a p rz y k ła d n a je d n ą p a ra fię p rzy p a d ało 353 k m 2, co ty lko do pew nego stopnia było spow odow ane w a ru n k a m i g eograficznym i (Polesie)28.

A rc y b isk u p R. Ja łb rzy k o w sk i, w izy tu jąc y w y jątk o w o często p ara fie , do strze- k ał b ra k i i jeszcze w 1938 r., a w ięc ju ż po znacznych uzupełnieniach, w ypow iadał się n a te m a t n ie d o sta tk ó w sieci p a ra fia ln e j sw ojej archidiecezji, W edług jego opinii, p o trzeb a było w ów czas n a ty m te re n ie w ielu jeszcze placów ek d u sz p aste rsk ich i m isyjnych. P o p ie ra ł w ięc w szelkie in ic ja ty w y w fu n d o w a n iu i ro zbudow ie k o ­ ściołów 2?. W ciągu 10 pierw szy ch la t jego rząd ó w (1926 -1936) w ybu d o w an o w a r ­ chidiecezji w ileńskiej 35 kościołów p a ra fia ln y c h , 23 filia ln e oraz 6 k ap lic p u b lic z­ n ych28. N a przeszkodzie tw o rzen ia now ych p laców ek d u sz p aste rsk ich sta ły nie tylko w zględy m a te ria ln e i konieczność u zy sk an ia zgody w ładz p ań stw o w y c h 28, ale rów nież d otkliw y b ra k kap łan ó w . A rc y b isk u p u sk a rż a ł się, że n a jednego k a ­ p ła n a p rzy p a d a p rze cię tn ie 3 tys. w iern y ch , a w w ielu p rz y p a d k ach je d e n k a p ła n m usi obsługiw ać n a w e t do 7 tys. w iern y ch . O ceniał, też, że aby należycie zo rg a­ nizow ać i w ypełniać posługę d u sz p aste rsk ą w istn iejący c h ju ż p a ra fia c h , p o trze b a m u do pom ocy p rz y n a jm n ie j 114 now ych k a p łan ó w 30. W zw iązku z ty m ro zw ijał energiczne ak c je zm ierzające do pow iększenia liczby pow ołań k ap łań sk ich , u s p ra w ­ n ien ia k ształcen ia k le ru itp .31.

W 1939 r. n a je d n ą p a ra fię w a rc h id iec ez ji w ileń sk iej p rz y p a d a ło średnio 4037 w iernych. Ś re d n ia ta b y ła zbliżona do śred n ie j k ra jo w e j w ynoszącej 4312 w iern y c h 32. I w ty m p rz y p a d k u śred n ie nie o d d ają rzeczyw istych różnic m iędzy p ara fia m i. Nie było w p ra w d zie w arch id iecezji p a ra fii-g ig a n tó w liczących po k il­ k ad ziesiąt tysięcy w iern y c h , ale obok 15 p a ra fii liczących ich mnieij niż tysiąc, było p raw ie 20 ta k ich , k tó re liczyły p o n ad 10 tys. S y tu a c ja ta k a istn ia ła w sam ym W ilnie oraz w m ia sta c h i m iasteczkach, k tó ry c h kościoły p a ra fia ln e obsługiw ały rów nież sąsiednie w sie. N ajw iększa n a ty m te re n ie była pod ty m w zględem p a ­ ra fia f a rn a W niebow zięcia NM P w B iałym stoku, licząca p o n ad 23 tys. w iern y ch . B yła ona zaliczana do w iększych p a ra fii w sk a li p o lsk iej33.

20 L. M ü l l e r o w a , M etropolie... tab ela.

27 L ist p a s te rsk i z 22 V 1938 r. por. przypis 24 oraz T. K r a h e l , D ziałalność o rg a n iza cyjn o -d u szp a sterska a rc yb isk u p a R o m ualda J a łb rzyk o w sk ie g o , W iadom o­ ści K ościelne A rchidiecezji w B iałym stoku n r 3 (1977), n r 1, s. 63 - 71.

28 S ta ty s ty k a na 10 lecie p ra c y A rc y b isk u p a R o m ualda Ja łb rzyk o w sk ie g o , W iadom ości A rchidiecezji W ileńskiej 1936 n r 18, s. 257.

29 W iązało się to zgodnie z a rt. 24 p k t 3 K o n k o rd a tu z obow iązkiem p łacen ia pensji duchow ieństw u. J. W i s ł o c k i , K onkordat... s. 99.

30 P or. przypis 27.

31 T. K r a h e l , D ziałalność o rganizacyjno-duszpasterska... s. 66; tenże, S ch c - m a ty z m y d iecezji w ile ń sk ie j jako źródło h isto ryczn e, ABMK, t. 38 i 39. W t, 1, s. 203 w ykaz stu d iu ją c y c h księży.

32 Por. p rzypis 26.

33 Catalogus... pro A .D . 1939; por. M. P i r o ż y ń s k i , St. S z c z ę c h , R o czn ik sta ty sty c z n y , s. 25 - 26.

V. PARAFIE, KOŚCIOŁY I WIERNI W DEKANATACH W 1939 R.34

K alw aria (Werki) 5 8 13 — 13 49715 3824 3824

K nyszyn 3 6 9 — 9 43268 4807 4807 K orycin 3 3 6 1 7 32034 5339 4576 Lida 10 11 21 8 29 82076 3908 2830 Łunna 3 4 7 2 9 18547 2649 2061 Miory 7 4 11 7 18 40717 3701 2262 Mołodeczno 7 7 14 3 17 21871 1562 1286 N adw ilejski 6 6 12 1 13 46468 3872 3574 Oszmiana 10 5 15 3 18 77138 5142 4285 Raduń 4 5 9 — 9 39667 4407 4407 Słonim 5 7 12 3 15 17403 1450 1160 Sokółka 3 5 8 — 8 33029 4129 4129 Sw ięciany 8 10 18 4 22 87410 4856 3973 Swir 8 3 11 1 12 39739 3613 3312 Stare Troki 6 5 11 2 13 46145 4195 3550 Turgiele 7 1 8 2 10 41138 5142 4114 W asiliszki 7 2 9 — 9 43678 4853 4853 W ilejka 9 1 10 3 13 39712 3971 3055 W iszniew 9 3 12 2 14 61287 5107 4478 W ołkowysk 11 11 22 3 25 75635 3438 3025 W orniany 8 3 11 1 12 50190 4563 4182 Zdzięcioł 3 4 7 1 8 19448 2778 2431 R a z e m 208 160 368 101 469 1485484 4047 3167

Zróżnicowanie średniej liczby w iernych, przypadających na parafie w poszcze­

gólnych dekanatach, przedstaw ia powyższa tabela. W prowadzamy do niej również

rozróżnienia na parafie m iejskie (kościół parafialny w mieście) i wiejskie.

Przew aga parafii, których kościoły były zlokalizowane w m iastach (56,5°/o) nie

oznacza (poza W ilnem i nielicznymi innym i przypadkam i) ich wyłącznie miejskiego

charakteru. Okręgi parafialne obejmowały bowiem najczęściej również sąsiednie

wsie. 101 kościołów nieparafialnych (21,5% wszystkich kościołów archidiecezji)

w bardzo nierów ny sposób i w nierów nym stopniu uzupełniało niedobory w sieci

kościołów parafialnych. Podobnie jak kościoły parafialne były one w większości zlo­

kalizowane w m iastach. Także i z tego względu przeciętne liczby w iernych, przy­

padających na jeden kościół, trzeba traktow ać z dużą ostrożnością, pam iętając że

nie oddają one konkretnej rzeczywistości w terenie.

W ybuch d ru g iej w o jn y św iato w ej i k lę sk a P o lsk i w e w rz eśn iu 1939 r. spow o­ dow ały zm ianę w a ru n k ó w fu n k cjo n o w a n ia o rg an izacji K ościoła w ileńskiego. W now ej rzeczyw istości w o jen n e j i o k u p ac y jn e j p rz e rw a n e zostały zapoczątkow ane w okresie m ięd zy w o jen n y m w y siłk i i a k c je zm ierzające do rozbudow y s tr u k tu r org an izacy jn y ch i u sp ra w n ie ń d u sz p aste rstw a. O siągnięcia w ty m zakresie, będące w dużej m ierze w y n ik ie m in ic ja ty w arc y b isk u p a R. Jałbrzykow skiego, p rz e trw a ły i ow ocow ały je d n a k rów n ież w tru d n y c h la ta c h n astęp n y ch .

P odziały polityczne i a d m in istra c y jn e , w prow adzone w tej części p a ń stw a polskiego w la ta c h 1939-1944, pow odow ały przedzielenie arc h id iec ez ji w ileńskiej n a jp ie rw g ran ic am i p ań stw o w y m i m iędzy Z w iązkiem R adzieckim a L itw ą, n a ­ stęp n ie w ra m a c h Z w iązku Radzieckiego, m iędzy R e p u b lik ą L ite w sk ą a R ep u b lik ą B iałoruską i w reszcie pod o k u p ac ją niem ieck ą g ra n ic a m i k o m isa ria tó w g e n e ra l­ nych. O graniczenia w k o m u n ik a c ji m iędzy ty m i częściam i u tru d n ia ły , a w n ie k tó ­ ry ch o k resa ch w ręcz uniem ożliw iały, sp raw o w an ie n ad z o ru n a d d u sz p aste rstw em w te re n ie ze stro n y w ład z archidiecezji, k o n ta k to w a n ie się dziekanów z a rc y ­ biskupem , a n a w e t księży ze sw oim i d ziek an am i lu b proboszczam i sąsiednich p ara fii. W p rze w id y w a n iu tru d n o śc i w o jen n y ch a rc y b isk u p Ja łb rz y k o w sk i udzielił w szystkim dziekanom u p ra w n ie ń w ik ariu sz y gen eraln y ch , księżom zaś p rzy p o m ­ niał, że nie w olno im opuszczać sw oich placów ek i w prow adzać zm ian bez w ie­ dzy w ładz k ościelnych35.

We w rz eśn iu 1939 r. w o jsk a rad zieck ie zajęły w schodnią część P o lsk i o p o ­ w ierzchni około 200 tys. k m 2, w ty m m etro p o lię w ile ń sk ą z je j diecezjam i s u fra - ganialnym i. A rch id iecezja w łączo n a została p raw ie w całości do R e p u b lik i B iało­ ru sk iej. W ilno i okolice (67 p ara fii) oddane L itw ie, 3 sie rp n ia 1940 r. sta ły się częścią L ite w sk iej R ep u b lik i R adzieckiej. W 1941 r. cały obszar arc h id iec ez ji zn a ­ lazł się pod o k u p ac ją n iem ieck ą i w łączony został do niem ieckich je d n o ste k a d m i­ n istra cy jn y c h : K o m isa ria tu G eneralnego L itw y i K o m isa ria tu G en eraln eg o B iało­ ru si w ra m a c h K o m isa ria tu Rzeszy W schód oraz B iałostocczyzny połączonej u n ią p e rso n a ln ą z P ru sa m i W schodnim i. P o lity k a ty c h zm ien iający ch się w ład z w sto ­ su n k u do religii, K ościoła katolickiego w ogóle i w szczególności do K ościoła polskiego b y ła w różn y ch o k resa ch i w różn y ch częściach arc h id iec ez ji znacznie zróżnicow ana, co stw a rz ało n iejed n a k o w e tru d n o śc i dla fu n k cjo n o w a n ia je j je d ­ nostek o rg an izacy jn y ch i p ro w a d ze n ia działalności d u sz p aste rsk iej. P o lity k a w ładz rad zieckich by ła tu u zależniona od ogólnej p o lity k i p a ń stw a w sto su n k u do religii, a postępow anie p rz y n a jm n ie j w pierw szy ch m iesiącach dy k to w an e d ążeniem do stopniow ego asy m ilo w an ia ty c h te re n ó w 36. W W ilnie i o kręgu w ile ń sk im w cza­ sie, gdy w chodziły one w sk ła d L itw y tru d n o śc i n ie w y n ik ały ze sto su n k u p a ń ­ stw a do K ościoła, lecz z antag o n izm ó w polsk o -litew sk ich , p ró b litu a n iz a c ji kościo­ ła n a ty m te re n ie, co do pew nego sto p n ia odbijało się n a fu n k c jo n o w a n iu o rg an i­ zacji kościelnej. A ntagonizm y te d aw a ły o sobie znać ta k ż e i później, zw łaszcza po a re szto w a n iu i in te rn o w a n iu w M a ria m p o lu arc y b isk u p a Jałb rzy k o w sk ieg o przez N iem ców (22 III 1942) oraz objęciu rząd ó w przez L itw in a arc y b isk u p a M ie­ czysław a R einysa ja k o a d m in is tra to ra apostolskiego z u p ra w n ie n ia m i b isk u p a r e - zydencjalnego.

P ostęp o w an ie niem ieckich w ład z o k u p ac y jn y c h w sto su n k u do K ościoła k a to ­ lickiego było p o d y k to w an e celam i h itlero w sk iej p o lity k i w obec n a ro d u polskiego. Zm ierzało ono do u n ic estw ien ia jego elit i całego p o te n cja łu patrio ty czn eg o . H i­ tlerow cy zdaw ali sobie sp raw ę, ja k w ielk im op arciem dla polskości je st K ościół

35 St. S t r z e l e c k i , D ruga w o jn a św ia to w a 1939-1945 (m aszynopis). 36 L. M u l l e r ó w a, A. S t a n o w s k i , L a ta w o jn y i o ku p a c ji (1939- 1945). W: C hrześcijaństw o w Polsce, L u b lin 1980, s. 301 -302; K. Ś m i g i e l , M a rtyro ­ logium narodu i K ościoła (1939- 1945). W: H istoria Kościoła w Polsce, t. 2, s. 114; Z. Z i e l i ń s k i , R eligia w naro d o w o so cja listyczn ej ko n c ep c ji społeczeństw a. W: Z ycie religijne w Polsce pod oku p a cją h itle ro w sk ą 1939 -1945, W arszaw a 1982, s. 28 i nn.

154

i duchow ieństw o. Ś ciągały też one na siebie p rze ślad o w a n ia i te rr o r o k u p an ta, k tó ry n a te re n a c h w schodnich s ta ra ł się ta k że w yko rzy sty w ać dla sw oich celów skom plikow ane sto su n k i i an tag o n izm y narodow ościow e i w yzn an io w e37.

B rak odpow iednich b a d a ń i p u b lik a c ji u tr u d n ia d okładne p rze d staw ie n ie dzie­ jów arch id iecezji w ileń sk iej w la ta c h 1939-1944. P ew ien w gląd w sy tu a c ję n a ty m te re n ie przynoszą listy i ra p o rty bisk u p ó w polskich i litew skich. S ta ra li się oni, pom im o bardzo ograniczonych m ożliwości, inform ow ać S tolicę A postolską 0 tru d n o ściac h K ościoła k atolickiego i sw oich diecezji w re p u b lik a c h B iało ru sk iej 1 L itew sk iej, a później pod o k u p ac ją n iem ieck ą w k o resp o n d e n cji k ie ro w a n ej przed e w szy stk im w p ro st do se k re ta rz a sta n u k a rd . L uigi M aglione lu b za po­ śred n ic tw em n u n c ju sz a w B erlinie a rc y b isk u p a C esare O rsenigo33.

W całym okresie w o jn y i o k u p ac ji s tr u k tu r y organizacji te ry to ria ln e j, a p rzed e w szystkim sieć p a ra fii arc h id iec ez ji w ileń sk iej, nie u leg ały żad n y m fo r­ m a ln y m zm ianom . D ziałały one je d n a k w znacznie tru d n ie jszy c h w a ru n k a c h . W W ilnie i o kręgu w ileńskim , p rzyłączonym w 1939 r. do L itw y, w ładze litew sk ie zlikw idow ały U n iw e rsy te t W ileński w ra z z W ydziałem Teologicznym , areszto w ały k ilk u księży polskich, p la n o w a ły w ysiedlenie księży, k tó rzy nie byli u ro d ze n i na ty m te re n ie i ich rodzice nie m ieszkali tu n a stałe, a ta k ż e lik w id a c ję wyższego se m in a riu m duchow nego39. R ząd litew sk i dom agał się od Stolicy A postolskiej u s u ­ nięcia a rc y b isk u p a Jałbrzykow skiego. K om prom isem było m ianow anie, po śm ierci s u fra g a n a w ileńskiego K azim ierza M ichalkiew icza (16II 1940), a rc y b isk u p a M ie­ czysław a R einysa L itw in a n a to stan o w isk o 40.

Po zajęciu te re n u arc h id iec ez ji w ileń sk iej przez w o jsk a radzieckie, a w 1940 r. rów n ież n a L itw ie, up ań stw o w io n a została cała w łasność kościelna, a kościoły obłożone w ysokim i p o d atk am i. N iezapłacenie p o d atk ó w groziło zam knięciem k oś­ cioła, b ra k je d n a k in fo rm acji, ab y ta k ie p rz y p a d k i rzeczyw iście m ia ły m iejsce. Z d arzało się n ato m ia st, że księża b y li u su w an i z p le b an ii lu b w ięzieni41.

Ze szkół została u su n ię ta n a u k a religii, a p o lity k a w ład z zm ierzała do o g ran i­ czenia w p ły w u n a m łodzież i rozbicia w spólnot relig ijn y ch . W p ierw szym rzędzie dotyczyło to zakonów zarów no m ęskich ja k i żeńskich oraz św ieckich organ izacji katolickich. U niem ożliw iony został d ru k czasopism i k siążek relig ijn y ch oraz ich sprow adzanie. W edług listó w arc y b isk u p a Jałb rzy k o w sk ieg o do k a rd . M aglione n ab o ż eń stw a w kościołach odbyw ały się je d n a k bez tru d n o ści. G łoszone były k a ­ zania, p row adzona k atec h iza cja , o d p raw ia n e rek o le k c je w ok resie w ielkiego postu, a n a w e t p rzep ro w ad zan o m isje. W 1941 r. w szystkie kościoły p a ra fia ln e posiadały obsadę d u sz p aste rsk ą, a a rc y b isk u p był n a w e t w sta n ie w ysłać z w ile ń sk ie j części a rc h id iec ez ji 17 w ik a riu sz y do pom ocy proboszczom n a te re n ie R e p u b lik i B iało­ ru sk ie j. B ronił się n a to m ia st przed p ro p o n o w an y m m u p rzy jęciem w iększej liczby księży z sąsied n ich diecezji litew sk ich . T łum aczył się, że je st ju ż w W ilnie 20 księży L itw inów , co w y sta rc z a w zupełności dla zaspokojenia po trzeb w iern y c h narodow ości litew sk ie j. Nie p rzestało ta k że fu n k cjo n o w a ć w yższe s e m in a riu m du ­ chow ne w W ilnie42. W ocenie a rc y b isk u p a, pom im o lu b raczej n a sk u te k ciężkich w aru n k ó w , w zrastało zaangażow anie re lig ijn e w ie rn y c h i ich o fiarność n a rzecz duch o w ień stw a i u trz y m a n ia kościołów 43.

37 W. Z i e l i ń s k i , Religia..., s. 28 i nn.

38 Le S a in t Siège et la situ a tio n religieuse en Pologne et dans les P ays Baltes 1939- 1945. W: A ctes et d o cu m e n ts du S a in t Siège re la tifs à la seconde guerre m o n ­ diale, t. III, cz. 1 i 2, C ittà del V aticano 1967. B rak o p raco w ań dla diecezji w ile ń ­ skiej w okresie w cześniejszym p o d k reśla T. K r a h e l , H istoriografia (a rc h id ie c e ­ z ji w ile ń sk ie j do 1939 r. W: S tu d ia z h isto rii K ościoła w Polsce, t. 5, s. 7 -179.

35 L ist ab p a Jałb rzy k o w sk ieg o do k a rd . M aglione z 14 I I 1942 r. W: S a in t Siège, cz. 2, s. 535.

40 K. Ś m i g i e l , M artyrologium ..., s. 144.

41 L ist ab p a Jałb rzy k o w sk ieg o do Burzio. W: S a in t Siège, cz. 1, s. 160.

42 L ist ab p a Jałb rzy k o w sk ieg o do k a rd . M aglione z 7 I II 1941 r., tam że, s. 376. 43 P or. p rzypis 41.

Na początku lipca 1941 r. cała a rc h id iec ez ja w ile ń sk a znalazła się pod o k u p a ­ cją niem iecką. Sam o W ilno zajęli N iem cy ju ż 24 czerw ca. W edług re la c ji a rc y ­ b isk u p a Jałbrzykow skiego, w czasie działań w o jen n y c h zostało zburzonych lu b spalonych 5 kościołów , a 6 księży poniosło śm ierć w czasie w y co fy w an ia się arm ii rad z iec k iej44. T e re n arc h id iec ez ji został podzielony g ra n ic a m i o k u p ac y jn y c h je d n o ­ ste k a d m in istra cy jn y c h , a zakazy w ładz niem ieckich u tru d n ia ły lu b n a w e t u n ie ­ m ożliw iały k o m u n ik a c ję m iędzy poszczególnym i je j częściam i. Z arów no a rc y ­ b isk u p Ja łb rzy k o w sk i, ja k i później a rc y b isk u p R einys w yposażali w zw iązku z ty m dziekanów w odpow iednie u p ra w n ie n ia . O baj in fo rm o w ali p rz y ty m S tolicę A postolską, że d u sz p aste rstw o w p a ra fia c h pro w ad zo n e je st w m ia rę n o rm a ln ie 45. S topniow o n a ra s ta ły je d n a k tru d n o ści, n a sk u te k n asila jąc y ch się r.epresji w sto ­ su n k u do duch o w ień stw a polskiego. Liczne a re szto w a n ia księży, z k tó ry c h w ielu poniosło śm ierć, pow odow ały dotkliw e lu k i w obsadzie placów ek d u szp astersk ich . D otyczyło to zw łaszcza te j części archidiecezji, k tó ra znalazła się w G en e ra ln y m K o m isariacie B iałorusi, gdzie zdarzały się p a ra fie n ie obsadzone, oddane jedynie w opiekę sąsied n im proboszczom . Z akazy w ład z niem ieckich u niem ożliw iały w y ­ sy łan ie ta m księży z w ileń sk iej części arc h id iec ez ji40.

N ajcięższe p rze ślad o w a n ia sp o tk a ły K ościół w ile ń sk i w 1942 r. 22 m a rc a a rc y ­ b iskup Ja łb rz y k o w sk i w ra z z k an c le rz e m k u r ii ks. A dam em S aw ickim został w y ­ w ieziony do M a ria m p o la i pozbaw iony ja k iejk o lw iek m ożliw ości k o n ta tk u z a r ­ chidiecezją. R ządy ob jął w ów czas a rc y b isk u p R einys. W cześniej z a m k n ię te zostało se m in a riu m duchow ne, are szto w a n i p rofesorow ie W ydziału Teologicznego i se m in a ­ riu m oraz około 70 alu m n ó w , z k tó ry c h około 50 w yw ieziono n a ro b o ty do N ie­ miec. A resztow ania objęły rów nież inn y ch księży w W ilnie, w ty m członków k a ­ p itu ły ż w y ją tk ie m trz e c h k an o n ik ó w 47. 22 V III 1942 r. a rc y b isk u p R einys in fo r­ m ow ał k a rd . M aglione, że w edług nie sp raw d zo n y ch doniesień w ciągu o sta tn ic h d w u m iesięcy N iem cy are szto w a li w b ia ło ru sk iej części arch id iecezji około 50 k się ­ ży a n a 6 w yk o n ali w y ro k śm ierci43.

R ep resje objęły rów n ież zakony m ęskie i żeńskie. 26 III 1942 r. N iem cy are sz ­ tow ali około 160 sió str zakonnych z różn y ch zgrom adzeń oraz około 60 z a k o n n i­ ków. Po zw olnieniu, zabroniono im noszenia h ab itó w i p ro w a d ze n ia życia w sp ó l­ nego49. W edług u sta le ń au to ró w M a rtyro lo g iu m d u ch o w ie ń stw a polskiego, przez cały okres o k u p ac ji n iem ieckiej rep resjo n o w a n y ch było w arc h id iec ez ji w ileńskiej 184 duchow nych, 85 z nich poniosło śm ierć, w ty m 68 zam o rd o w an y ch n a te re n ie archidiecezji50. L ista księży z m arły ch i- zam o rd o w an y ch w arch id iecezji w ileń sk iej w czasie w o jn y 1939 -1945, za k tó ry c h duchow ieństw o arch id iecezji m iało o d p ra ­ w iać msze, o b ejm u je 141 n azw isk 51. O znacza to u b y te k w p o ró w n a n iu ze sta n e m r przed w o jn ą o p ra w ie 23%. R eak ty w o w an e przez a rc y b isk u p a R ein y sa se m in a riu m duchow ne w yłącznie d la L itw in ó w nie stw a rz ało p e rsp e k ty w p o p raw y sy tu a c ji52. O prócz stosunkow o pełn y ch danych, dotyczących m a rty ro lo g ii duchow ieństw a, nie posiadam y d o k u m e n tac ji, n a pod staw ie k tó re j m ożna by odtw orzyć całość strat, w ty m ta k że m a te ria ln y c h , poniesionych przez arch id iecezję w ile ń sk ą

44 P or. p rzypis 39.

45 L isty a b p a Jałb rzy k o w sk ieg o i a b p a R einysa. W: S a in t Siège, cz. I i 2. 46 L ist ab p a R einysa do k a rd . M aglione z 81 1943. W: S a in t Siège, cz. 2, s. 709. 47 L ist ab p a R einysa do k a rd . M aglione z 16 VI 1942, tam że, s. 591 -592. P or. W. J a c e w i c z , J. W o ś , M artyro lo g iu m polskiego d u ch o w ie ń stw a r z y m s k o k a to ­ lickiego pod oku p a cją h itle ro w sk ą 1939-1945, z. 4, W arszaw a 1978, s. 191 -202.

48 L ist w S a in t Siège, cz. 2, s. 620. 43 Por. przypis 47.

50 W. J a c e w i c z , J. W o ś , M artyrologium ...

51 A rch iw u m D iecezjalne w B iałym stoku, m aszynopis 3 str., z pism em to w a rz y ­ szącym z K u rii M etro p o litaln ej W ileńskiej z 28 V III 1945 r. do dziek an a w B iałym ­ stoku o obow iązku o d p raw ie n ia za każdego ze zm arły ch p rz y n a jm n ie j jed n ej mszy św. przez każdego księdza arc h id iec ez ji w ileńskiej.

156

w ok resie w o jn y i o kupacji. W lista c h a rc y b isk u p a Ja łb rz y k o w sk ie g o i a rc y b isk u ­ p a R ein y sa do S tolicy A postolskiej p ra w ie się o nich n ie w spom ina, jeśli n ie li­ czyć w zm ian k i o zniszczeniu 5 kościołów w 1941 r., czy o p onad stu ty siąc ach w ie r­ n y ch p rzesiedlonych w g łąb Z w iązk u R adzieckiego53. P rz ep ro w a d zo n a w okresie p o w o jen n y m w części diecezji polskich an k ieta , dotycząca zniszczeń w o jen n y ch , w yk azała, że co p ią ty kościół w y m ag a ł po w o jn ie odbudow y lu b p rz y n a jm n ie j n a p ra w y 54. Tylko w b iałostockiej części a rc h id iec ez ji 20 z 52 kościołów p a r a fia l­ n y ch (ponad 38°/o) zostało zniszczonych lu b uszkodzonych. S p ale n iu uległy kościoły w D ojlidach i G iełczynie, kościół św. A ntoniego w Jałów ce, kościoły w M ońkach i S okolanach. K ościół p o b azy liań sk i w S u p ra ślu Ń iem cy w y sadzili w pow ietrze. 14 in n y c h kościołów zostało w czasie d ziała ń w o jen n y c h uszkodzonych55. Zniszczone też były in n e b u d y n k i kościelne, w ty m p le b an ie i dom y p a ra fia ln e 56.

W w y n ik u d ru g iej w o jn y św iatow ej now e g ran ic e p ań stw o w e przedzieliły te ry to riu m arc h id iec ez ji w ileń sk iej, po zo staw iając po stro n ie p olskiej zaledw ie dziesiątą je j część. R e p a tria c ja w iększości lud n o ści p olskiej z części, zn a jd u ją c e j się w Z w iązku R adzieckim , n ie je d n o k ro tn ie w ra z ze sw oim i duszp asterzam i, p rz e ­ niesien ie się arc y b isk u p a , k u rii m e tro p o lita ln ej i se m in a riu m duchow nego do B iałegostoku było rów noznaczne z o b u m ie ran ie m o rg an izacji k ościelnej n a ty m te re n ie. D alsza część a rty k u łu dotyczyć też będzie tylk o o rg an izacji te ry to ria ln e j a rc h id iec ez ji w B iałym stoku. N a jej obszarze o p ow ierzchni 5550 k m 2, rozciąg a­ jący m się, ogólnie rzecz biorąc, m iędzy B iebrzą a N arw ią pozostały 4 d e k a n a ty w całości: białostocki, d ąb ro w sk i, k n y sz y ń sk i i k oryciński, d e k a n a t sokolski bez p a ra fii O delsk, 3 z 8 p a r a fii d e k a n a tu brzostow ickiego, u fo rm o w a n e w d e k a n a t z siedzibą w K ry n k a c h oraz p a ra fie B iałow ieża i N arew k a z d e k a n a tu w ołko- w yskiego. Ł ącznie a rc h id iec ez ja w B iały m sto k u o b ejm ow ała 5 d e k a n a tó w w ca­ łości, je d en częściowo, 52 p a ra fie , około 100 księży diecezjalnych i około 250 tys. w ie rn y c h 57.

Od 1944 r. w ładzę diecezjalną w biało sto ck iej części arc h id iec ez ji re p re z e n to ­ w ali tym czasow o d ziekani jako w ik ariu sz e g e n e ra ln i a rc y b isk u p a m e tro p o lity

Ro-VI. DEKA N A TY I P A R A F IE A R C H ID IE C E Z JI W BIA ŁYM STO KU W L A TA C H 1944- 1984

L i c z b a p a r a f i i

D e k a n a t --- --- —--- --- 3— —

1944 1949 1972 1980 1984

B iały sto k -P o łu d n ie 8 10

B iały sto k -P ó łn o c 8 10 B iałystok-Z achód 20 22 22 11 12 D ąb ro w a B iałostocka 6 6 6 6 6 K n y szy n 9 10 12 11 11 K o ry c in 7 10 10 13 13 K ry n k i 3 3 3 4 4 S o k ó łk a 7 7 7 7 7 R a z e m 52 58 60 67 72

53 C ytow any już lis t ab p a Jałb rzy k o w sk ieg o z 1 4 II 1942 r. 64 L. M u l l e r ó w a, A. S t a n o w s k i , L a ta w ojny..., s. 313.

55 E. K i s i e l , K ronika. W: S p is kościołów i d u ch o w ie ń stw a archidiecezji w B ia ły m sto k u , B iałystok 1973, s. 13.

56 Tam że. K ościoły uszkodzone w y m ienione im iennie.

57 M apa oraz M. P a s z k i e w i c z , Chronołogia, W iadom ości K ościelne A rc h i­ diecezji w B iałym stoku (1977), n r 1, s. 117.

m u a ld a Jałbrzykow skiego, k tó ry p rzy je c h a ł do B iałegostoku, now ej siedziby a rc h i­ diecezji 15 V I I 1945 r. w ra z z n o ta riu sze m k u r ii ks. S tan isław e m Czyżew skim . W k ró tk im czasie odrodziła się tu k u r ia arc y b isk u p ia , w e w rz eśn iu 1945 r. pow o­ łano do życia są d a rc y b isk u p i, a jeszcze w m a ju tegoż ro k u odbyła się in a u g u ra ­ cja now ego ro k u w w yższym se m in a riu m d u chow nym 58.

J u ż w lip c u 1944 r. w szy stk ie p laców ki d u sz p aste rsk ie n a ty m te re n ie były obsadzone, szybko likw id o w an o zniszczenia w ojenne, przy stęp o w an o n a w e t do b u ­ dow y now ych obiektów sa k ra ln y ch . W 1945 r. arc y b isk u p Ja łb rz y k o w sk i erygow ał pierw sze now e p a ra fie , zaś od m a ja do łip c a 1946 r. p rzep ro w ad ził pie rw sz ą po w o jn ie w izytację. Z m iany w sieci d e k a n ató w i p a ra fii arch id iecezji w B iałym stoku o b ra z u ją liczby z a w a rte w ta b e li VI.

W ciągu 40 la t p o w stały w b iałostockiej części arc h id iec ez ji dw a now e d e k a ­ n a ty przez podział najw iększego, białostockiego n a trzy : B iały sto k -P o łu d n ie, B ia- łysto k -P ó łn o c i B iałystok-Z achód. W okresie ty m ery g o w an y ch zostało łącznie 20 now ych p a ra fii, co oznacza ich p rzy ro st o p o n ad 38%. Licząc inaczej, blisko 28% istn iejący c h tu dzisiaj p a ra fii, a w ięc p ra w ie co trz e c ia z nich, p o w sta ła w ty m w łaśn ie czterdziestoleciu.

V II. CHRONOLOGIA E R E K C JI P A R A F II A R C H ID IE C EZ JI W B IA ŁYM STO K U 58

E r e k c j e p a r a f i i

O k r e s

______________________________________________ __________

Do końca X V III w . 33 100,0 45,8

W iek X IX 3 9,1 4,2

1901 -1939 16 44,4 22,2

1944-1984 20 38,5 27,8

R a z e m 72 100,0

Bez zm ian pozostała sieć p a ra fii w d e k a n a ta c h D ąb ro w a B iałostocka i Sokółka. W dekanacie K ry n k i erygow ano ty lk o je d n ą p ara fię , a w d ek an acie K ny szy n 3. Je d n a z nich, w K op isk u została p rzen iesio n a do d e k a n a tu B iałystok-P ółnoc. N ajw iększe zm iany w ty m za k resie o b se rw u je m y w d ek an acie k orycińskim , gdzie utw orzono 6 n ow ych p a ra fii i n a te re n ie d e k a n ató w białostockich, w k tó ­ ry ch liczba p a ra fii w zrosła z 20 do 32li0.

Na p o d k reśle n ie zasłu g u je fa k t, że w iększość now ych p a ra fii została ery g o w a­ na p rzy p lacó w k ach ju ż istn iejący ch . W 1945 r. arc y b isk u p Ja łb rz y k o w sk i u tw o ­ rzył dw ie p a ra fie : w G ró d k u w ów czesnym d ek a n ac ie białostockim , w k tó ry m dotychczas istn ia ła filia p a ra fii M ichałow o oraz w G rodzisku w d ek an acie k o ry ­ cińskim z części m iejscow ości należący ch do p a ra fii w S uchow oli i w D ąbrow ie Białostockiej. W G rodzisku od 1935 r. fu n k cjo n o w a ła zbudow ana przez w iern y ch kaplica, a w 1943 r. rozpoczęto budow ę przyszłego kościoła p ara fia ln e g o . T rzy n a ­ stępne p a ra fie p o w stały w 1946 r. W k w ie tn iu w d ek an acie b iałostockim erygow ano p ara fię w P o g o rzałk ach z trzech w si należący ch do p a ra fii D obrzyniew o. W P o - gorzałkach istn ia ła k ap lica zbu d o w an a jeszcze w X IX w . Od 1936 r. n ab o ż eń stw a

58 Tam że, s. 115.

. S9 Catalogus... p ro A.D. 1939; Sp is Kościołów..., 1973, P ism o z K u rii A rc y b isk u ­ piej w B iałym stoku z 29X1 1984 r. in fo rm u ją c e o p a ra fia c h erygow anych od 1980 r.

60 P or. p rzypis 59 oraz L. M i i l l e r o w a , Sieć para fia ln a Kościoła k a to lic k ie -90 w Polsce w 1970/72 r., L u b lin 1975, s. 27; T ejże , Sieć... w 1980 r., s. 16-18, 23.

158 LIDIA MULLERÓW А

były tu o d p raw ia n e w p rzero b io n y m n a k ap licę dużym dom u ludow ym . W lipcu 1946 r. pow stała p a ra fia w K rośnie z części w si zb y t oddalonych od kościoła p a ­ rafialn eg o w T rzciannem , a w M arianow ie z części w si należący ch do p a ra fii K o ry cin i p a ra fii C zarn a W ieś K ościelna p rzy now o zb udow anych po d ru g iej w o j­ nie św iatow ej kościołach.

P om im o zniszczeń w o jen n y ch i ciężkiej sy tu a c ji gospodarczej w pierw szych la ta c h pow ojennych, w ie rn i z trze ch w si p a ra fii dolistow skiej p rz y stą p ili do w zno­ szenia now ego kościoła w Ja tw iez i D użej. 31 m a ja 1948 r. a rc y b isk u p J a łb rz y - kow sk i erygow ał tu p ara fię . P oczątki kościoła w L askow cu sięgają jeszcze ok resu przedw ojennego, k ie d y to n a te re n ie p a ra fii G iełczyn ks. S tefan o w icz w y budow ał kaplicę. P o w ojn ie w L askow cu p o w sta ła p a ra fia . C iekaw y p rzy p a d ek o b se rw u ­ jem y w K opisku, gdzie pom im o b ra k u kościoła w 1950 r. została ery g o w an a p a r a ­ fia. Do czasu w y b u d o w an ia kościoła w 1980 r., nab o żeń stw a były o d p raw ia n e w k ap lic a c h p ry w a tn y c h .

N a p odstaw ie d a t e re k c ji now ych p a ra fii m ożem y ła tw o zauw ażyć dw a okresy in tensyw niejszego ich tw o rzen ia, oddzielone od siebie w ielo letn ią p rze rw ą. W o k re­ sie pierw szym , o b ejm u ją cy m la ta 1945 - 1953 pow stało w y m ienionych w yżej 8 no­ w ych p a ra fii. E rygow ano je w y łącznie w e w siach w celu zm niejszenia odległości od kościoła p ara fia ln e g o . Nie były to je d n a k p a ra fie o dużej liczbie w iern y ch , k tó ra w chw ili ich tw o rze n ia w a h a ła się od 580 do p o n ad 2 tys. (p a ra fia G rodzisk). W d ru g im okresie, o b ejm u ją cy m la ta 1979-1984, po blisko trzy d z iesto le tn iej p rz e ­ rw ie, pow stało 12 dalszych now ych p a ra fii. T ylko 4 z n ich erygow ano w e w siach, pozostałe w m iastach , w ty m 6 w sam y m B iałym stoku.

B iałystok, jed y n e w iększe m iasto n a o m aw ianym te re n ie, stolica arch id iecezji i w ojew ództw a o ra z ośrodek białostockiego o k ręg u przem ysłow ego, zaczął się d y ­ nam icznie ro zbudow yw ać po d ru g iej w o jn ie św iatow ej. Zniszczony podczas w o jn y w 75% liczył w 1944 r. 48 tys. m ieszkańców . W ciągu czterdziestu n a stę p n y c h la t liczba ludności zw iększyła się tu p a ro k ro tn ie 61. Z a w zro stem liczby m ieszkańców nie od ra z u n ad ą ża ły e re k c je now ych p a ra fii i b u d o w a kościołów . Jeszcze w 1949 r. w B iałym stoku b yły ty lk o dw ie p a ra fie : W niebow zięcia NM P, od 1945 r. p ro

-V III. P A R A F IE W B IA ŁYM STO KU W 1984 R.6J

W ezw anie kościoła D ata p o w sta n ia

W niebow zięcia NM P, p ro k a te d ra 1547

św. R ocha 1925

św. A n d rz e ja Boboli (Starosielce) 1922 N iepokalanego S erca M ary i (Dojlidy) 1919

św. S ta n isła w a 1975 św. K azim ierza 1979 N ajśw . S erca P a n a Je zu sa 1979 św. W ojciecha 1979 C h ry stu sa Z b aw iciela 1981 Ś w iętej R odziny 1982 B łogosław ionej Ja d w ig i kró lo w ej 1984

61 W 1939 r. B iałystok liczył 107 tys. m ieszkańców , M a ły R o czn ik S ta ty s ty c z n y 1939, W arszaw a 1939, s. 35. W 1944 r. tylk o 48 tys., W o jew ó d ztw o B iałostockie. W: P olska 1975, s. 232; W 1982 r. 235,4 tys. m ieszkańców , R o czn ik S ta ty s ty c z n y 1983, W -w a 1983, s. 39.

rs S kró co n y spis parafii i d u ch o w ie ń stw a A rch id iec ezji w B ia ły m sto k u (stan 10 X I 1984 r.), B iałystok 1984, s. 34.

k a te d ra , oraz św. Rocha. Obie, obok części m ia sta , o bejm ow ały rów nież okoliczne w sie. P ierw sza liczyła w 1949 r. 33 tys. w iern y ch , d ru g a p onad 22 tys. i obie n a le ­ żały pod ty m w zględem do w iększych p a ra fii w sk a li polskiej. Po w o jn ie r o z ra ­ sta ją ce się m iasto w chłonęło pow stałe w okresie m iędzyw ojennym p a ra fie w D oj­ lidach i S tarosielcach.

W 1984 r. było w B iałym stoku 11 kościołów p a ra fia ln y c h . O prócz B iałegostoku erygow ano, ja k ju ż zaznaczyłam , now e p a ra fie jeszcze w dw u in n y c h m iastach . C zarna B iałostocka pierw szą p a ra fię o trzy m ała dopiero w 1979 r. W cześniej is tn ia ­ ła tu w y b u d o w an a przez w iern y c h kaplica, n ależąca do p a ra fii C zarn a Wieś. W W asilkow ie w 1983 r. podzielono p a ra fię P rz em ien ie n ia P ańskiego, liczącą p r a ­ w ie 7 tys. w iernych, tw o rząc d rugą p rzy kościele pod w ezw aniem M atki Bożej M iłosierdzia, czyli O stro b ra m sk ie j63.

P ozostałe 4 p a ra fie ery g o w an e w ty m d ru g im okresie są p a ra fia m i w iejskim i. W 1979 r. p o w sta ła p a ra fia w Ł u b ia n ce w d ek a n ac ie k o ry ciń sk im pod w ezw aniem św. Jó zefa R zem ieślnika. D otychczas fu n k cjo n o w a ła tu jedynie k ap lica p rze ro b io ­ na z b u d y n k u m ieszkalnego. W ty m sa m y m ro k u utw orzono p a ra fie w H ołodolinie, gdzie do te j p o ry istn ia ła k ap lica filialna, należąca do p a ra fii w S uchow oli, oraz w M inkow cach p rzy kościele pom ocniczym M a tk i Bożej P o śred n iczk i W szystkich Łask, przez podział p a ra fii w S zudziałow ie. W 1980 r. p o w sta ła p a ra fia w Z w ie­ rzyńcu W ielkim , oddalonym od kościoła m acierzystego w G rodzisku o 4 km .64.

W 1984 r. arc h id iec ez ja w B iałym stoku p o siad ała 8 d e k a n ató w o n ie ró w n e j liczbie p ara fii, m iejscow ości w chodzących w ich skład, kościołów pom ocniczych, w iernych i k ap łan ó w . N a je d e n d e k a n a t p rzy p ad ało średnio 750 k m 2 (śred n ia k r a ­ jow a około 400 k m 2). Zw ażyw szy, że w ciągu o sta tn ic h 40 la t now e d e k a n a ty zo­ stały utw orzone tylk o w sa m y m B iałym stoku, śre d n ia ta n ie u legła p ra w ie zm ia­ nie od 1944 r. P odział d e k a n a tu białostockiego spow odow ał je d n a k zm niejszenie się dysp ro p o rcji pom iędzy d e k a n a ta m i pod w zględem liczby p ara fii. N ajm n iejszy z nich o b ejm u je 4 p a ra fie (K rynki), n ajw ięk sz y 13 (K orycin), p rzy śred n ie j 9 p a ra fii n a je d e n d ek a n at, k tó ra je st niższa od śred n ie j k ra jo w e j (10,3)05. S to su n ­ kowo rozległe są n a to m ia st w arch id iecezji okręgi p a ra fia ln e , co w y n ik a także z w aru n k ó w geograficznych i sto su n k ó w w yznaniow ych n a ty m te re n ie oraz z jego rolniczego c h a ra k te ru . P rz y całym zróżnicow aniu, n a je d n ą p a ra fię p rz y ­ pada tu średnio 83,3 k m 2, podczas gdy śre d n ia k ra jo w a w ynosi 43,5 k m 2 cs. K o rzy ­ stnie p rze d staw ia się ta k ż e obsada d u sz p aste rsk a w sto su n k u do liczby p a ra fii. Średnio bow iem n a je d n ą p a ra fię m am y tu około 4 k ap łan ó w , p rzy śred n ie j k r a ­ jowej w ynoszącej 2,6. N asycenie arch id iecezji k a p ła n a m i nie je st ró w n o m iern e w stosunku do je d n o ste k o rganizacyjnych. Lepsze p ro p o rc je są zachow ane w sto ­ sunku do liczby w iern y c h i stą d w iększość k a p łan ó w za tru d n io n y c h w d u sz p a ­ sterstw ie zw iązana je s t z o śro d k am i m iejskim i, a przed e w szystkim z sam y m B ia- łym stokiem .

* * *

P rzed staw io n a p ró b a c h a ra k te ry sty k i organ izacji te ry to ria ln e j arch id iecezji w ileńskiej w ciągu o sta tn ic h 70 la t m u siała się ograniczyć do zarysu. P ełn e o p ra ­ cowanie poruszonych w niej problem ów w ym agałoby bow iem zgrom adzenia znacz­ n e bardziej d okładnej d o k u m e n tac ji i p rze p ro w ad z en ia szczegółow ych b ad ań , co z różnych w zględów je st dzisiaj u tru d n io n e . S am e dzieje organ izacji stanow ić Przy tym m ogą zaledw ie pożyteczny w stęp do w łaściw ej h isto rii d u sz p aste rstw a 1 życia religijnego n a ty m te re n ie. H isto ria ta k a je st dopiero do n ap isan ia. Ju ż

Spis kościołów... 1973, s. 66, 77. P ism o z K u rii z 29X11984. 85 f ism o.z K u rii z 29X1 1984.

L. M ü l l e r o w a , M etropolie i diecezje... tabela. ** Tam że.