Uni we r sy tet Ja giel lo ń ski
In sty tut Ge o gra fii i Go spo dar ki Prze strzen nej ul. Gro no sta jo wa 7, 30-387 Kra ków
m.ba s cik@geo.uj.edu.pl w.che l mi cki@geo.uj.edu.pl
Inter dyscy plina r ne ba da nia źró deł
Inter disci pli na ry re se arch of springs
Abs tract: The pa per pre sents dif fe rent aspects of springs that are na tu ral forms of a con cen tra ted ou t flow of gro un d wa ter onto the earth’s su r fa ce. Springs are cha rac te ri zed by dif fe rent at tri bu tes, such as: di s cha r ge and tem pe ra tu re of wa ter, its che mi cal co m po si tion, geomo rpho lo gi cal po si tion, and lon g - term and sho r t - term dy na mics of the phy si cal and che mi cal pro per ties; all of them make springs in te re sting phe no me na which ena b le to pe ne tra te the har d ly ac ces si b le be drock en vi ron ment.
Springs con sti tu te ob jects of in te rest of both the na tu ra lists (ge o gra p hers and hydro -ge o lo gists, hydro - bio lo gists) and the ex po nents of so cial, hu man, and art dis ci p li nes. The ini tial stu dies on springs were fo cu sed on the mi ne ral co m po si tion of wa ter owing to its he a ling pro per ties. For many cen tu ries, nu me ro us springs have se r ved as im po r tant so u r ces of high qu a li ty wa ter for dif fe rent do me stic and in du strial pu r po ses. Tra di tio nal ly, many springs are known as sa c red pla ces (or be lie ved to be).
Springs are also re gar ded an at tra c ti ve co m po nent of the na tu ral lan d s ca pe. Unfo rtu na te ly, many springs are po or ly ma na ged or even de va sta ted. The most at tra c ti ve and in te re sting among them are pro te c ted by law. Scien ti fic in fo r ma tion on springs in Po land is di spe r sed, thus, it is ne ces sa ry to co m pi le and de ve lop an ade qu a te and pro per ly or ga ni zed da ta ba se of Polish springs.
Key words: springs, na tu re con se r va tion, hy dro lo gy, geo -e co lo gy, inter disci pli na ry research Słowa klu czo we: źródła, ochro na śro do wi ska, hy dro lo gia, geo e ko lo gia, ba da nia inter dyscy plina r ne
Źródło zwy kle nie po chwa la dro gi, którą wy brała rze ka
Jean Co c te au
Wstęp
Źródła są nie zwykłym zja wi skiem hy dro logi cz nym, ele men tem śro do wi ska wod ne go, któ ry jest jed nym ze świa dectw krąże nia wody w przy ro dzie. Sta no - wią na tu ra l ne, skon cen tro wa ne i sa mo czyn ne wypływy wód pod zie mnych na powierzchnię terenu.
Woda źró d la na, cha ra kte ry zująca się na ogół dobrą ja ko ścią, a nie rza d ko właści wo ścia mi le cz ni czy mi, jest cen nym su ro w cem. O atra kcy j no ści źró deł jako przed mio cie ba dań na uko wych de cy du je wie le czyn ni ków. Właści wo ści wód źró d la nych ta kie, jak: skład che mi cz ny, tem pe ra tu ra oraz ta kie ce chy
Warszawa 2006
źró deł, jak: położe nie w sto sun ku do form rze ź by te re nu, spo sób wypływu, dy - na mi ka wy da j no ści, dają mo ż li wość wglądu w trud no do stępną sfe rę pod zie m - ne go krąże nia wód.
Wie lo ra kie aspe kty ist nie nia i fun kcjo no wa nia źró deł po wo dują, że są one obie kta mi zain tere so wa nia spe cja li stów ró ż nych dys cy p lin na uko wych. Przy - rod ni czy mi ce cha mi źró deł za j mu je się wyod rę b nio na z hy dro lo gii i hy dro - geo lo gii kre no lo gia, tera peu tycz ny mi właści wo ścia mi wód, w tym wód źró d - la nych – bal ne o lo gia. Ku l tu ro we aspe kty ist nie nia źró deł są obie ktem zain - tere so wa nia et no gra fii i historii kultury, a zagospodarowanie źródeł – to domena nauk inżynierskich.
Ze wzglę du na po go dze nie ró ż nych aspe któw ist nie nia źró deł, bar dzo isto t - ne jest inter dyscy plina r ne po dej ście do za gad nień związa nych z ich fun kcjo - no wa niem w przy ro dzie oraz wy ko rzy sta niem do celów gospodarczych.
Pre ku r so rzy ba dań
Bal neo logi cz ne wa lo ry wód źró d la nych były im pu l sem dla ba da czy do na uko we go zain tere so wa nia się źródłami. Pie r wsze pra ce po ja wiły się już w XVI stu le ciu; Cie p li ce Wo j cie cha Ocz ko uka zały się dru kiem w 1578 r., a w 1617 r. – pra ca Era z ma Sy x ta Cie p li ce w Szkle. Wśród pol skich ge o gra - fów i ge o lo gów sze r sze zain tere so wa nie źródłami, jako obie ktem ba dań na u - ko wych, da tu je się na przełom XIX i XX w. Po wstały wów czas m.in. pra ce:
J.B. Pu s cha O tem pe ra tu rze źró deł oko li cy Wa r sza wy (1844) i Geog no sty cz - ny opis Pol ski (1829), L. Ze j sz ne ra O tem pe ra tu rze źró deł Ta tro wych i pasm przy ległych (1844), J. Spa l skie go O źródłach i rze kach podług P. Ara go (1848), W. Pola Wstęp do hy dro gra fii pol skiej (1851) i Ob ra zy z ży cia i na tu - ry (1869), gdzie au tor za mie ścił mapę źró deł kra so wych połud nio wo - -wschod niej czę ści ziem pol skich, czy S. Dobo rzy ń skie go Ba da nia źró deł że la zi s tych koło Lu b li na (1896). Nie co pó ź niej po wstały pra ce P. Prze smy c - kie go: Źródła ginące w pia skach ol ku skich (1913) i Źródła rze ki Białej i Szre nia wy (1921). Sze r sze zain tere so wa nie ge o gra fów pro ble ma tyką źró d - laną da tu je się od cza sów Lu do mi ra Sa wi c kie go, któ ry pro wa dził ba da nia źró deł Wy ży ny Śląsko - Kra ko wskiej i Nie cki Ni dzia ń skiej. Ba da nia pro wa - dzo ne były w rów nej mie rze przez ge o gra fów, jak i hy dro geo lo gów. Ba da - nia mi wód mi ne ra l nych za j mo wa li się też le ka rze; m.in. Jó zef Dietl opi sał właści wo ści wód mi ne ra l nych wie lu miej s co wo ści Ka r pat i Pod ka r pa cia.
Usy stema tyzo wa nia ów cze s ne go sta nu wie dzy o źródłach wód mi ne ra l nych Ga li cji do ko nał ge o log Władysław Sza j no cha w pra cach: Źródła mi ne ra l ne Ga li cyi (1891) i Szcza wy Ka r pat Wschod nich (1927).
Współcze s ne ba da nia źró deł
Po II wo j nie świa to wej ba da nia źró deł zo stały zin tensy fiko wa ne w la tach 50.
XX wie ku, wraz z pod ję ciem prac nad Mapą hy dro gra ficzną Pol ski. Kon cen tro -
wały się one głów nie na ob sza rach wy żyn wę gla no wych oraz w gó rach, a w mnie j - szym sto p niu – w ni zin nej czę ści Pol ski. Im pu l sem do ba dań źró deł było ka r to - wa nie hy dro gra ficz ne Pol ski, opa r te na In stru kcji opra co wa nia mapy hy dro gra - ficz nej Pol ski w ska li 1:50 000 (1964). Za ini cjo wa ne było w kra ko wskim ośro d ku geo gra fi cz nym. W ślad za pie r wszy mi ar ku sza mi mapy hy dro gra ficz nej po ja wiły się li cz ne opra co wa nia do tyczące ter mi no lo gii kre nolo gi cz nej, pra widłowo ści prze strzen ne go roz mie sz cze nia źró deł, ich te r mi ki, wy da j no ści i che mi z mu.
Stan roz po zna nia roz mie sz cze nia źró deł w Pol sce jest zróż ni co wa ny. Naj - pełniej roz po zna ne są źródła ob sza rów wę gla no wych wy żyn połud nio wej Pol - ski: Śląsko - Kra ko wskiej (Ró ż kowski, Le sz kie wicz 1999, Tyc 1997), Małopol - skiej (Cza r ne cka 1970, Tlałka 1970, Dy no wska 1983, Chełmi cki red. 2001, Si wek 2004), Wy ży ny Lu be l skiej i Roz to cza (Wi l gat 1958, 1959, Re de ro wa 1971, Ja niec 1972, Mi cha l czyk, red. 1996a, Mi cha l czyk 1997), Nie cki Ni dziań - skiej (Chełmi cki 1986, Łaj czak 2001) oraz Tatr (Wi t - Jó źwik 1974, Wit, Zie - mo ń ska 1960, Zie mo ń ska 1960, Małecka 1997a), Pod ha la (Ma cio sz czyk 1959) i Pie nin (Żura wska 1999, 2001). Wie lo le t nie ba da nia źró deł pro wa dzo - no ta k że w Ka r pa tach fli szo wych (Wa ks mun dz ki 1971), Pawli k-Do browo l ski 1965, Pie try go wa 1976, Łaj czak 1981, Ra j chel L. 2000, Ra j chel L., Ra j chel J.
1999) i Su de tach (To ma sze wski 1977, Sta ś ko 1996, 2002, Kry za 1975, Wo j - tko wiak 2000). Ob szar śro d ko wej i półno c nej czę ści Pol ski, cha ra kte ryzu je się słab szym roz po zna niem kre nolo gi cz nym, choć i tu są re gio ny pod da ne szcze - gółowej eks plo ra cji, np. oko li ce Łodzi (Mo nie wski 2004, Jo kiel, Ma ksy miuk 1995), To ma szo wa Mazo wie c kie go (Rosłoń ski 1959, Małecka 1997, Małecki 1997) oraz Wa r sza wy (Cza r ne cka 1963, Ku ża wa, Gu try- Ko ry cka 2003).
Ter mi no lo gia, kla sy fi ka cja
Ró ż ni ce i po do bie ń stwa mię dzy po dej ściem przed sta wi cie li ró ż nych dys cy - p lin ba dających źródła zna j dują od zwier cied le nie w sto so wa nej terminologii.
Pie r wsze pró by uporządko wa nia ter mi no lo gii kre nolo gi cz nej, do tyczącej ge ne zy i form wy stę po wa nia źró deł, po ja wiły się w połowie lat 60. XX w., głów nie w pra cach geo gra fi cz nych. Te r min „źródło” – w sen sie po to cz nym oz na czający pra kty cz nie ka ż dy wypływ wód pod zie mnych na po wie rz ch nię te re nu, zastąpio ny zo stał w In stru kcji opra co wa nia mapy hy dro gra ficz nej Pol - ski 1:50 000 (1964) przez bar dziej ogó l ny – „na tu ra l ny wypływ wód pod zie m - nych”. Do opra co wań termi nolo gi cz nych, porządkujących na zew ni c two, poza słow ni ka mi hy dro logi czny mi i hydro geolo gicz ny mi, na leżą pra ce I. Dy - no wskiej i A. Tlałki (1982), Z. Pa z dry i B. Ko ze r skie go (1990), A. Wie czy ste - go (1982), czy z no wszych prac – P. Mo nie wskie go (2004). Ty po lo gii re gio - na l nej źró deł do ko na li m.in.: H. Cza r ne cka (1975) od no ś nie do Wy ży ny Małopo l skiej, M. Pu li na (1999) – źró deł kra so wych, K. Wa ks mun dz ki (1971) – w od nie sie niu do Ka r pat fli szo wych, J. To ma sze wski (1970, 1971), czy A. Wo j tko wiak (2000) – do ob sza ru kry sta licz ne go Sudetów.
Ter mi no lo gia hydro biolo gi cz na ró ż ni się od ter mi no lo gii sto so wa nej w hy - dro lo gii i jest związana z wa run ka mi ży cia or ga ni z mów wod nych (Pod bie l ko - wski, To ma sze wicz 1996). Przykłado wo: he lo kre ny oz na czają wy cie ki, wypływy wa r stwo we, re o kre ny – to źródła o du żej wy da j no ści, wy le wy, wy - wie rzy ska, helo re o kre ny – to źródła mie sza ne. Mia nem li mno kre nów okre śla się źródła mi so we, ba se no we. Spe cja l ne okre śle nia sto su je się do or ga ni z mów żyjących w wo dach źró d la nych; kre no bion ty – to or ga ni z my żyjące wyłącz nie w wo dach źró d la nych, kse no fi le – preferują wody źródeł, a ksenoksenty – to organizmy przypadkowe, raczej nie występujące w źródłach.
Źródło jako obiekt ba dań geo gra fi cz nych
Dla ge o gra fa isto tę ba dań źró deł sta no wi oce na przy rod ni czych wa run ków ich wy stę po wa nia, a więc okre śle nie m.in.: fo r my mie j s ca wypływu, spo so bu wypływu, li to lo gii utwo rów, położe nia w sto sun ku do form rze ź by, wy da j no - ści, tem pe ra tu ry wody, czy też ocena uźródłowienia danego obszaru.
Ba da nia geo gra fi cz ne pro wa dzo ne są rów nież w aspe kcie działal no ści człowie ka w śro do wi sku, a więc wpływu wy stę po wa nia źró deł na roz wój osad ni c twa, tu ry sty ki i re kre a cji, oraz wy ko rzy sta nia źró deł w prze my śle, ro l - ni c twie, dla ce lów ko mu na l nych, a ta k że okre śle nia ich antro poge ni cz nych prze ob ra żeń, tj.: zanie czy sz cze nia wód źródlanych, zmian formy miejsca wypływu i jego otoczenia.
Źródło jako obiekt ba dań hydro geolo gi cz nych
Źródła ułatwiają do stęp do wód pod zie mnych i umo ż li wiają zba da nie ich właści wo ści. Ba da nia źró deł przez hy dro geo lo gów pro wa dzo ne są za rów no w a spe kcie przy rod ni czym, tj. okre śle nia: typu zbio r ni ka wód pod zie mnych, wie l ko ści za si la nia zbio r ni ków wód pod zie mnych, za się gu stref za si la nia źródła, wodo no ś no ści skał, dy na mi ki krąże nia wody w podłożu ska l nym, prze wod no ści hy drau li cz nej skał, ro dza ju prze wo dów wy pro wa dzających wodę, wa run ków dre na żu, te kto nicz ne go układu warstw wo do no ś nych, jak rów nież antro poge ni cz nych prze ob ra żeń wód pod zie mnych, tj.: oce ny sku t - ków nadmiernej eksploatacji, zasięgu lejów depresyjnych, uszczuplenia zasobów wód podziemnych.
Źródło jako obiekt ba dań hydro che mi cz nych
W mia rę na si la nia się an tro po pre sji na śro do wi sko przy rod ni cze, ro ś nie zapo trze bo wa nie na hy dro che micz ne ba da nia wód źró d la nych. Ko niec XX wie ku za zna czył się in ten sy fi kacją ba dań nad do stawą antro poge ni cz nych za - nie czy sz czeń do śro do wi ska wód pod zie mnych, zwłasz cza związków bio gen - nych, w tym związków azo tu i fo s fo ru, a w mnie j szym sto p niu in nych substancji: metali ciężkich i zanieczyszczeń organicznych.
Przed mio tem ba dań są: che mizm wód źró d la nych jako świa de c two bu do wy geo lo gi cz nej, dy na mi ka składu che mi cz ne go jako świa de c two wa run ków krąże nia, che mizm wód źró d la nych jako świa de c two antro poge ni cz nych prze - ob ra żeń śro do wi ska. Szcze gó l nym zain tere so wa niem badaczy cieszą się źródła mineralne.
Źródło jako obiekt ba dań hydro biolo gi cz nych
W ślad za ba da nia mi hydro chemi cz ny mi, po sze rze niu ule ga spe ktrum ba dań hydro biolo gi cz nych źró deł, któ re sta no wią sie d li sko ro ślin wo do lu b nych i zwierząt o spe cy fi cz nych wy ma ga niach. Na ob sza rach źró d li sko wych wy - kształciły się bio ce no zy o uni ka l nych ce chach. In te re sujące są dla hy dro bio lo - gów jako ośro d ki wod ne o względ nie stałej tem pe ra tu rze, o okre ślo nych wa run - kach hemo sta ty cz nych, jako spe cy fi cz ne wy spy śro do wi sko we, cha ra kte ry - zujące się ubó stwem sub stan cji or ga ni cz nej oraz róż no rod no ścią bio lo giczną sie d lisk źró d la nych.
W Pol sce, wśród ro ślin ty po wych dla śro do wisk źró d lisk do mi nują mchy, wśród ro ślin wy ższych – ru kiew wod na, rze żu cha go rz ka, prze ta cz nik bo bo w - ni czek, wie rzbo w ni ca gó r ska, a wśród glo nów – okrze m ki zi mno wod ne i kra s - no ro sty. Msza kom to wa rzyszą ro śli ny na czy nio we, tworząc zbio ro wi ska mie - sza ne. Źródłom o spe cy fi cz nych fizy koche mi cz nych ce chach wody, a więc np. źródłom so lan ko wym, siar ko wym i że la zi stym to wa rzyszą chara ktery sty - cz ne zespoły ro ślin no ści. Szcze gó l nym zain tere so wa niem hy dro bio lo gów cie szy się fa u na okrze mek, któ rych zróż ni co wa nie w śro do wi sku wod nym i w osa dach tworzących się w mie j s cach wypływu jest świa de c twem wa run - ków sie d li sko wych.
Źródło jako obiekt ba dań krajo bra zo wych
W li te ra tu rze geo gra fi cz nej, jak rów nież w pra cach z za kre su ar chi te ktu ry krajo bra zu po ja wiło się – zwłasz cza w osta t nim cza sie – wie le opra co wań pod - kre ślających rolę wody w krajo bra zie, bar dzo nie wie le na to miast jest prac trak - tujących źródła jako in te re sujący ele ment krajo bra zu. O re gio na l nym zróż ni - co wa niu źró deł w Pol sce pisała I. Dy no wska (1986). Źródła (szcze gó l nie na ob sza rach wę gla no wych) sta no wią ele ment kre ujący krajo braz, a jed no cze ś - nie – po przez two rze nie i mo dy fi ka cję spe cy fi cz nych form geomo rfolo gi cz - nych oraz wa run ków mikro klima ty cz nych – bez po śred nio wpływają na kształto wa nie bio ty cz nych i abio ty cz nych ele men tów śro do wi ska. Źródła sta - no wią atra kcy j ny obiekt przyrod niczo- krajo brazo wy. Ist nieją ró ż no rod ne aspe kty obe cno ści i fun kcjo no wa nia źró deł w krajo bra zie (Ba ścik 2003).
Roz pa try wać mo ż na rolę źró deł w kształto wa niu krajo bra zu:
– natu ra l ne go – biorąc pod uwa gę: ró ż no rod ność form wypływu, mie j s ce i spo - sób wypływu, ró ż no rod ność utwo rów wo do no ś nych, wie l kość i zmien ność wy da j no ści, ro ślin ność wy stę pującą w sąsie dztwie wypływu,
– prze obra żo ne go (kul tu ro we go) – w aspe kcie: za opa trze nia lud no ści w wodę pitną, ujęć dla po trzeb go spo da r czych, mie j s ca sa kra l ne go związa ne go ze źródłem, bo dź ca dla roz wo ju re kre a cji i tu ry sty ki, bo dź ca dla no wych in - wes ty cji w śro do wi sku, pro wadzących do zmia ny krajo bra zu (fot. 1).
Źródło jako obiekt ba dań ku l tu ro wych
Ist nie je także od mien na ka te go ria zain te re so wań źródłami, wy ni kająca z tra dycy j ne go post rze ga nia wody jako sym bo lu ży cia: źródła, któ re są związane z mie j s cem ku l tu, względ nie same sta no wią obiekt ota cza ny szcze gólną czcią, ze wzglę du na przy pi sy wa ne im „cu do w ne” właści wo ści.
W ta kim kon te k ście źródło jest kre a to rem prze strze ni ku l tu ro wej da ne go ob sza ru.
Źródło może być tra kto wa ne jako mie j s ce sa kra l ne w przy pa d ku, gdy jest to mie j s ce uz dro wień (wody o właści wo ściach le cz ni czych), czy też mie j s ce ob - ja wień (źródła związane z kultem świętych).
Ku l tu ro we aspe kty ist nie nia źró deł są obie ktem zain tere so wa nia prze de wszy stkim et no gra fów i kul turo zna w ców, jed nak in fo r ma cje o „cu do w nych”
źródłach po ja wiają się też w mo no gra fiach geo gra fi cz nych lub opra co wa niach hi sto ry cz nych. We współcze s nej li te ra tu rze geo gra fi cz nej pro ble ma ty ka ku l - tu ro wej roli źró deł jest rza d ko po ru sza na, nie ja ko „przy okazji” badań hydrograficznych (Baścik, Chełmicki 2000).
Fot. 1. Źródło w Do li nie Racławki (zle w nia Ru da wy) – przykład zmian za chodzących w krajo bra zie; A – 1974 r. – fot. S. Zba dy ń ski, B – 1999 r. – fot. M. Ba ścik, C – 2005 r.
– fot. M. Baścik
Pho to 1. Spring in the Racławka Val ley (the Ru da wa dra i na ge ba sin) – exa m p le of lan d s ca pe chan ge; A – 1974 – pho to: S. Zba dy ń ski; B – 1999 – pho to: M. Ba ścik;
C – 2005 – photo: M. Baścik
d e f
Źródło jako obiekt ba dań sozo lo gi cz nych
Ró ż ne wa lo ry źró deł: na uko we, po zna w cze, edu ka cy j ne czy też krajo bra zo - we oraz ich zna cze nie: za rów no przy rod ni cze, go spo da r cze (za opa trze nie w wo dę, le cz ni c two), jak i ku l tu ro we, skłaniają do uświa do mie nia so bie – w co raz wię kszym sto p niu – po trze by ich ochro ny. Za rów no krajo bra zo we wa lo ry źró deł, jak ich zna cze nie edu ka cy j ne i uży t ko we, prze ma wiają za tym, aby przy naj mniej nie któ re z nich ob ję te były ochroną prawną. Ba da nia źró deł do sta r czają na uko wych ar gu men tów do uznania najcenniejszych z nich za obiekty godne indywidualnej ochrony.
Po trze ba ich ochro ny wy ni ka z ko nie cz no ści za cho wa nia tych obie któw w sta nie mo ż li wie na tu ra l nym i nie za bu rzo nym, tym bar dziej, że na si la się pro ces uj mo wa nia i obu do wy wa nia źró deł, co nie jed no krot nie pro wa dzi do bezpowrotnego ich niszczenia.
Za gro że nia wypływów wy ni kać mogą z ró ż nych przy czyn:
– za opa trze nie lud no ści w wodę: nie este ty cz na lub zde wa sto wa na obu do wa wypływu, zanie czy sz cze nie mie j s ca wypływu i jego oto cze nia, za mu le nie i za ra sta nie mie j s ca wypływu (za nie cha nie uży t ko wa nia),
– go spo dar ka wod na i ko mu na l na: re gu la cja ko ryt rze cz nych, bu do wa dróg, bu do wa zbio r ni ków re ten cy j nych,
– osad ni c two, tu ry sty ka i re kre a cja: za bu do wa nia w po bli żu źró deł, na ru sze - nie na tu ra l nych wa lo rów krajo bra zo wych (ście ż ki, ba rier ki, in fra stru ktu ra tu ry sty cz na), za śmie ce nie oto cze nia wypływu,
– mie j s ca sa kra l ne: prze ob ra że nie mie j s ca wypływu, nie este ty cz na obu do wa źródła, „nad go r li wość” w upię ksza niu źródła, li cz ne ście ż ki pro wadzące do wypływu.
Prze pro wa dzo ne ba da nia do wodzą, że nie któ re źródła wy ma gają prze pro - wa dze nia za bie gów rewi tali zacy j nych i za bez pie czających przed de gra - dacją.
Per spe kty wy ba dań inter dyscyp lina r nych
Źródło sta no wi swo i sty eko sy stem i jako ta kie po win no być przed mio tem szcze gółowych i wszech stron nych ba dań. Pro po nu je się na stę pujące kie run ki inter dyscyp lina r nych badań źródeł:
– zin te gro wa ne ba da nia źró deł,
– ty po wa nie źró deł do ochro ny pra wnej, – two rze nie bazy da nych źró deł,
– opra co wa nia kar to gra ficz ne.
Źródła, zwłasz cza te o szcze gó l nych wa lo rach, win ny sta no wić wdzię cz ny obiekt ba dań inter dyscyp lina r nych, pole współpra cy spe cja li stów ró ż nych dys cy p lin nauk przy rod ni czych, in ży nie r skich i huma ni sty cz nych (Baścik, Chełmicki 2004).
Ce lem ta kich opra co wań może być nie ty l ko wy ty po wa nie źró deł do ochro ny, ale rów nież przed sta wie nie spo so bów ich uży t ko wa nia i za bez pie - cze nia przed de wa stacją, wska za nie mo ż li wo ści za cho wa nia ich w sta nie mo ż li wie na tu ra l nym. Źródło, jako wa ż ne og ni wo obie gu wody w przy ro - dzie, po sia dające jed no cze ś nie duże zna cze nie dla fun kcjo no wa nia człowie - ka w śro do wi sku, po win no sta no wić en kla wę krajo bra zu na tu ral ne go, ukształto wa ne go przez przy ro dę. Ochro na źró deł, po my śla na całościo wo jako ochro na nie ty l ko mie j s ca wypływu wody pod zie mnej na po wie rz ch nię zie mi, ale rów nież jego oto cze nia, łącz nie z ele men ta mi przy ro dy oży wio nej oraz ele men tów ku l tu ro wych, wy two rzo nych przez człowie ka, jest jed no - cze ś nie formą ochro ny krajo bra zu. O po trze bie ochro ny naja trakcy jnie j - szych i najwy daj nie j szych źró deł Roz to cza pi sa li au to rzy ob sze r nych stu - diów mono gra fi cz nych tego ob sza ru, opra co wa nych w ośro d ku lu be l skim (Mi cha l czyk red. 1996a, b, Ja niec 1992). Cen ne przy rod ni czo źródła Wy ży - ny Krako wsko- Wielu ń skiej i Wy ży ny Mie cho wskiej przed sta wiły w swo ich pra cach I. Dy no wska (1983) oraz M. Drzał i I. Dy no wska (1981, 1982, 1984), M. Ba ś cik, J. Pocia sk-Ka r te czka (2002), M. Ba ścik (2004), Po ni dzia – A. Łaj czak (2000), Gór Świę to krzy skich – T. Bie r nat, T. Ciu pa, E. Ku pczyk (2000), czy Su de tów – W. Cięż kowski (2001).
Słuszną wy da je się idea stwo rze nia ob sze r nej bazy da nych źró deł dla całej Pol ski (ryc. 1). Pro po zy cję bazy źró deł opra co waną dla Su de tów przed sta wi li m.in. S. Bu czy ń ski i in. (2003).
Wy ni kiem inter dyscyp lina r nych ba dań źró deł po win ny być rów nież kar to - gra ficz ne opra co wa nia zróż ni co wa nych cech źró deł, np. wy da j no ści, te r mi ki, składu che mi cz ne go. Kar to gra ficz nie przed sta wić mo ż na rów nież wa lo ry za - cję źró deł, opra co waną według ró ż nych kry te riów, m.in.: wa lo rów krajo bra -
Zestawienia syntetyczne:
- informacje o poszczególnych źródłach - informacje o źródłach poszczególnych regionów - informacje o źródłach w zadanym przedziale czasowym - ...
współrzędne
geogr. położenie
geomorf.
warstwa wodon.
temp.
wody wydajność
chemizm użytkowanie
źródła użytkowanie
otoczenia walory ochrona
literatura
C Y F R O W A B A Z A D A N Y C H
foto identyfikator
Badania własne Materiały archiwalne Literatura
region
fiz-geo. ...
Zestawienia tematyczne:
- informacje o warunkach występowania źródeł, - informacje o wydajności źródeł,
- informacje o cechach fizykochemicznych wód źródlanych - informacje o ochronie źródeł
Ryc. 1. Sche mat bazy da nych (oprac. J. Si wek)
Fig. 1. Sche ma tic dia gram of da ta ba se of springs (elab. by J. Si wek)
zo wych, po zna w czych, ku l tu ro wych, zna cze nia dla go spo dar ki, czy wre sz cie według oce ny sto p nia ich za gro że nia i de gra da cji. Jedną z pie r wszych prób opra co wa nia mapy źró deł dla całej Pol ski pod jęła I. Dy no wska (1994). Uko ro - no wa niem opra co wań kre nolo gi cz nych po wi nien być at las źró deł wy stę - pujących w Pol sce, za wie rający wy ni ki ba dań: fizycz nogeo grafi cz nych, hydro - geolo gi cz nych, hydro biolo gi cz nych, krajo bra zo wych, ku l tu ro wych i so zo lo gi - cz nych, pro wa dzo nych w ró ż nych ośro d kach naukowych.
Li te ra tu ra
Ba ścik M., 2003: Źródła w krajo bra zie Wy żyn Krako wsko- Wielu ń skiej i Mie cho wskiej [w:] My ga - Piątek U. (red.), Woda w prze strze ni przy rod ni czej i ku l tu ro wej. „Pra ce Ko mi sji Krajo bra zu Kul tu ro we go PTG”, 2, Oddz. Ka to wi cki, So s no wiec.
Ba ścik M., 2004: Wa lo ry krajo bra zo we chro nio nych źró deł Wy ży ny Krako wsko- Wielu ń - skiej i Mie cho wskiej [w:] Pa r ty ka J. (red.), Zróż ni co wa nie i prze mia ny śro do wi ska przyrod niczo- kulturo we go Wy ży ny Krako wsko- Często cho wskiej, t. 1. Przy ro da, Oj - co wski Park Na ro do wy, Oj ców.
Ba ścik M., Chełmi cki W., 2000: Świę te źródła [w:] Ze ma nek B. (red.), Przyro da-nau - ka-kul tu ra. Huma ni sty cz ny kon tekst nauk przy rod ni czych u pro gu XXI wie ku. Inst.
Bo ta ni ki im. W. Sza fe ra, PAN, Kra ków.
Baścik M., Chełmi cki W., 2004: Źródło jako obiekt ba dań inter dyscyp lina r nych [w:]
Iz maiłow B. (red.), Przy ro da, Człowiek, Bóg. Inst. Ge ogr. i Gosp. Przestrz. UJ, Kra - ków.
Ba ścik M., Pocia sk-Ka r te czka J., 2002: Źródła Wy ży ny Śląsko - Kra ko wskiej i Wy ży ny Małopo l skiej o zna cz nych wa lo rach przy rod ni czych. Pro po zy cje ochro ny [w:] Ciu pa T., Ku pczyk E., Su li go wski R. (red.), Obieg wody w zmie niającym się śro do wi sku. „Pra - ce Inst. Ge ogr. Akad. Świę tokrz. w Kie l cach”, 7.
Bie r nat T., Ciu pa T., Ku pczyk E., 2000: Śro do wi sko wod ne Świę to krzy skie go Par ku Na - ro do we go i jego ochro na. „Pra ce Inst. Ge ogr. Akad. Świę tokrz. w Kie l cach”, 5.
Bu czy ń ski S., Sta ś ko, Rzon ca B., 2003: O po trze bie stwo rze nia bazy da nych źró deł.
„Współcze s ne pro ble my hy dro geo lo gii”, 11, t. 1.
Chełmi cki W. (red.), 2001: Źródła Wy ży ny Krako wsko- Wielu ń skiej i Mie cho wskiej.
Zmia ny w la tach 1973–2000. Uniw. Ja giell., Inst. Ge ogr. i Gosp. Przestrz. UJ, Kra - ków.
Chełmi cki W., 1986: Źródła Nie cki Ni dzia ń skiej. „Stu dia Ośr. Do kum Fi zjogr.”, 14.
Cię ż ko wski W., 2001: O po trze bie uz na nia nie któ rych źró deł w Su de tach za po mni ki przy ro dy. „Współcze s ne pro ble my hy dro geo lo gii”, 10, t. 2, Inst. Nauk Geol. Uniw.
Wrocł.
Cza r ne cka H., 1963: Źródła na te re nie Wa r sza wy. „Wiad. Sł. Hydr. i Me te o rol.”, 52a.
Cza r ne cka H., 1970: Roz mie sz cze nie i re żim hy dro logi cz ny źró deł na Wy ży nie Małopo l - skiej. „Pra ce PIHM”, 100.
Cza r ne cka H., 1975: Re żim źró deł na Wy ży nie Małopo l skiej. „Pra ce IMGW”, 6.
Drzał M., Dy no wska I., 1981: Cen ne przy rod ni czo źródła na Wy ży nie Krako wsko - Wie luń - skiej. „Stu dia Ośr. Do kum. Fi zjogr. PAN”, Oddz. w Kra ko wie, 8.
Drzał M., Dy no wska I., 1982: Cen ne przy rod ni czo źródła na Wy ży nie Mie cho wskiej.
„Stu dia Ośr. Do kum. Fi zjogr. PAN”, Oddz. w Kra ko wie, 10.
Drzał M., Dy no wska I., 1984: O po trze bie ochro ny źró deł w go spo daro wa niu wodą na obsza rze za chod niej czę ści Wy ży ny Małopo l skiej. „Zesz. Nauk. UJ, Pra ce Ge ogr.”, 59.
Dy no wska I., 1983: Źródła Wy ży ny Krako wsko- Wielu ń skiej i Mie cho wskiej. „Stu dia Ośr.
Do kum. Fi zjo graf. PAN”, 11.
Dy no wska I., 1986: Re gio na l ne zróż ni co wa nie źró deł w Pol sce. „Fo lia Ge ogr., ser. Ge - ogr.-Phys.”, 13.
Dy no wska I., 1994: Źródła [w:] At las za so bów, wa lo rów i za gro żeń śro do wi ska geo gra - ficz ne go Pol ski. IGiPZ PAN, Wa r sza wa.
Dy no wska I., Tlałka, 1982: Hy dro gra fia. PWN, War sza wa- Poz nań.
In stru k cja opra co wa nia mapy hy dro gra ficz nej Pol ski 1: 50 000, 1964, „Dok. Ge ogr., IG PAN”, 3, 83.
Ja niec B., 1972: Źródła połud nio wej kra wę dzi Wy ży ny Lu be l skiej i ich związek z te kto - niką. „Biul. Lub. Tow. Nauk.”, sect. D, 14.
Ja niec B., 1992: Ochro na źró deł na Roz to czu. An nal. UMCS, Lu b lin, ser. B, 47, 9.
Jo kiel P., 1997: Pod sta wo we ce chy re żi mu wy da j no ści wy bra nych źró deł ka r pa c kich.
„Acta Univ. Lodz., Fo lia Ge ogr. – Phys.”, 2.
Jo kiel P., Ma ksy miuk Z., 1995: Za sto so wa nie ana li zy wy da j no ści źró deł do oce ny nie któ - rych cha ra kte ry styk wód pod zie mnych. „Przegl. Geol.”, 43, 5.
Kry za J., 1975: Zie le niec – Źródła By strzy cy Du sz ni c kiej. Przew. XLVII Zja z du PTGe ol., Świd ni ca 22-24.06.1975, Wyd. Geol., Wa r sza wa.
Ku ża wa R., Gu try- Ko ry cka M., 2003: Źródła Ska r py Wa r sza wskiej. „Pra ce i Stu dia Ge - ogr.”, 31.
Łaj czak A., 1981: Źródła półno c ne go sto ku Ba biej Góry. „Cza sop. Ge ogr.”, 52, 1.
Łaj czak A., 2000: Za gro że nia i ochro na źró deł mi ne ra l nych na Po ni dziu na przykład zie re ze r wa tu „Ow cza ry”. „Chro ń my Przyr. Oj czystą”, 56, 5.
Łaj czak A., 2001: Źródła mi ne ra l ne Nie cki Ni dzia ń skiej. „Cza sop. Ge ogr.”, 72, 2.
Ma cio sz czyk T., 1959: Nie któ re pro ble my hy dro geo lo gii źró deł za chod nie go Pod ha la.
„Przegl. Geol.”, 8.
Małecka D., 1997: Zmia ny wy da j no ści Nie bie skich Źródeł. Przy czy ny i sku t ki. „Acta Univ. Lodz., Fo lia Ge ogr.-Phys.”, 2.
Małecka D., 1997a: Źródła ma sy wu ta trza ń skie go. „Acta Univ. Lodz., Fo lia Ge ogr.
Phys.”, 2.
Małecki J., 1997: Hy dro che micz na cha ra kte ry styka Nie bie skich Źródeł. „Acta Univ.
Lodz., Fo lia Ge ogr.-Phys.”, 2.
Mi cha l czyk Z. (red.), 1996a: Źródła Roz to cza. Mo no gra fia hy dro gra ficz na. Ba da nia hy - dro gra ficz ne w po zna wa niu śro do wi ska, 6, Wyd. UMCS, Lu b lin.
Mi cha l czyk Z. (red.), 1996b: Źródła wo je wó dz twa lu be l skie go. Wy da j ność i pa ra me try fizy ko che micz ne w 1996 r. Zakł. Hy drogr. UMCS, WIOŚ w Lu b li nie, Wydz. Ochr.
Środ. Urz. Woj. w Lu b li nie.
Mi cha l czyk Z. (red.), 1997: Źródła Wy ży ny Lu be l skiej i Roz to cza. „Acta Univ. Lodz., Fo - lia Ge ogr.-Phys.”, 2.
Mo nie wski, 2004: Źródła oko lic Łodzi. „Acta Ge ogr. Lodz.”, 87, Łódz kie Tow. Nauk., Łódź.
Pawli k-Do browo l ski J., 1965: Uź ródłowie nie Połud nio wej Pol ski. „Zesz. Nauk. UJ”, 67,
„Pra ce Ge ogr.”, 12.
Pa z dro Z., Ko ze r ski B., 1990: Hy dro geo lo gia ogó l na. Wyd. IV (uzup.), Wyd. Geol., Wa r - sza wa.
Pietry go wa Z., 1976: Re żim źró deł sto ko wych i do li no wych w do rze czu Ska wy. „Fo lia Ge ogr. ser. Ge ogr.-Phys.”, 10.
Pod bie l ko wski Z., To ma sze wicz H., 1996: Za rys hy dro bota ni ki. Wyd. Nauk. PWN, Wa r - sza wa.
Pu li na M., 1999: Kras. Fo r my i pro ce sy. Wyd. Uniw. Śląskie go, Ka to wi ce.
Ra j chel L., 2000: Źródła wód sia r cz ko wych w Ka r pa tach Pol skich. „Ge o lo gia”, 26, 3.
Ra j chel L., Ra j chel J., 1999: Ka r pa c kie źródła wód mi ne ra l nych i spe cy fi cz nych – po mni - ka mi przy ro dy nie oży wio nej. „Przegl. Ge o log.”, 47, 10.
Re de ro wa E., 1971: Wy stę po wa nie źró deł na Wy ży nie Lu be l skiej i ob sza rach przy ległych.
„Przegl. Ge ogr.”, 43, 3.
Rosłoń ski E., 1959: Nie bie skie Źródła pod To ma szo wem. Arch. PIG, Wa r sza wa.
Rosłoń ski R., 1936: Źródła sia r cza no-słone w So l cu i oko li cy. Po siedz. Nauk. PIG, 30.
Ró ż ko wski J., Le sz kie wicz J., 1999: Wa run ki krąże nia wód szcze linowo -kra so wych w lo - ka l nych sy ste mach przepływu Wy ży ny Kra ko wskiej [w:] Bie sia d ka E., Cza cho ro wski S. (red.): Źródła Pol ski. Stan ba dań, mo ni to ring i ochro na. „Stu dia i Ma te riały WSP w Ol szty nie”, 145.
Si wek J., 2004: Źródła w zle w niach Prądni ka, Dłubni i Szre nia wy. Na tu ra l ne i an tro - poge nicz ne uwa run ko wa nia ja ko ści wód. Inst. Ge ogr. i Gosp. Przestrz. UJ, Kra - ków.
Sta ś ko S., 1996: Wody pod zie m ne w skałach kry sta li cz nych na pod sta wie ba dań wy bra nych ob sza rów Su de tów pol skich. „Acta Univ. Wra tisl.”, 1870, „Pra ce Geol.-Mi ner.”, 53.
Sta ś ko S., 2002: Za wod nie nie szcze li no wych skał kry sta li cz nych w Su de tach. „Biu le tyn PIG”, 404.
Tlałka A., 1970: Obieg wody w zrę bo wym ob sza rze wy żyn nym na przykład zie do rze cza Ru da wy. „Zesz. Nauk. UJ, Pra ce Ge ogr.”, 24.
To ma sze wski J., 1970: Młaki gó r skie. „Cza sop. Ge ogr.”, 41, 4.
To ma sze wski J., 1971: Nie któ re za gad nie nia do tyczące kla sy fi ka cji w kre no lo gii. „Zesz.
Nauk. UJ”, 281, „Pra ce Ge ogr.”, 29.
To ma sze wski J., 1977: Cha ra kte ry styka kre nolo gi cz na ma sy wu kry sta licz ne go na przykład zie Kar ko no szy. „Acta Univ. Wra tisl.”, 358, „Stu dia Ge ogr.”, 28.
Tyc A., 1997: Wpływ an tro po pre sji na pro ce sy kra so we Wy ży ny Śląsko - Kra ko wskiej na przykład zie ob sza ru Olku sz-Za wie r cie. „Kras i Spe le o lo gia, nr specj.”, 2.
Wa ks mun dz ki K., 1971: Ty po lo gia na tu ra l nych wypływów wody pod zie mnej na po wie rz - ch nię. „Przegl. Ge ogr.”, 43, 3.
Wie czy sty A., 1982: Hy dro geo lo gia in ży nie r ska. PWN, Wa r sza wa.
Wi l gat T., 1958: Pro ble my hy dro gra ficz ne Wy ży ny Lu be l skiej. „Cza sop. Ge ogr.”, 29, 4.
Wi l gat T., 1959: Z ba dań nad wo da mi pod zie mny mi Wy ży ny Lu be l skiej. „An na les UMCS”, s. B, 12.
Wit K., Zie mo ń ska Z., 1960: Hy dro gra fia Tatr Za chod nich. Ob ja ś nie nia do mapy hy dro - gra ficz nej Ta try Za chod nie 1:50 000, IG PAN, Kra ków.
Wi t - Jó źwik K., 1974: Hy dro gra fia Tatr Wy so kich. Ob ja ś nie nia do mapy hy dro gra ficz nej Ta try Wy so kie 1:50 000. „Do kum. Ge ogr. IG PAN”, 5.
Wo j tko wiak A., 2000: Re żim źró deł ob sza rów kry sta li cz nych Su de tów Za chod nich. „Biul.
PIG”, 390.
Zie mo ń ska Z., 1960: Związek źró deł mo re no wych z wy so ko ścią ich wy stę po wa nia na półno c nych sto kach Tatr Za chod nich. „Przegl. Ge ogr.”, 32, 3.
Żura wska G., 1999: Hydro geolo gi cz ne pro ble my źró deł Pie ni ń skie go Pasa Skałko we go na od cin ku Sta re By stre-Sza fla ry na przykład zie źródła w Ma ru szy nie. „Współcze s ne pro ble my hy dro geo lo gii”, IX, Kie l ce.
Żura wska G., 2001: Zmien ność se zo no wa składu che mi cz ne go wód źró deł Pie ni ń skie go Pasa Skałko we go w cy klu ro cz nym. „Współcze s ne pro ble my hy dro geo lo gii”, 10, t. 1.
