Czwa r to rzê du, In sty tut Ge o gra fii Uni we r sy tet Miko³aja Ko pe r ni ka ul. Fre dry 6/8, 87-100 To ruñ ra fa l kot@geo.uni.to run.pl
Pro blem okre œle nia georó ¿no rod no œci na przyk³ad zie for do ñ skie go od cin ka
do li ny do lnej Wis³y
The pro blem of de fi ni tion of the geo dive r si ty on the exa m p le of the For don part
of the lo wer Vi stu la val ley
Abs tract: The con cept of geo dive r si ty exists in na tu ral scien ces only re cen t ly. It was used for the first time ac cor ding to C. Bu rek and J. Po tter (2002) in 1991. At the be gin ning of the 90ies among ge o lo gists and geomo rp ho lo gists it was used to de scri be the va ria bi li ty of the abio tic en vi ron ment as well as in con ne c tion with the con ce p tion of ge o lo gic and geo morp ho lo gic pro te c tion (geo con ser va tion). Such ap pro ach is cal led the ge o lo gic di re c tion of the geo dive r si ty stu dy in the li te ra tu re (Mi z ga j ski 2001). Pre sen t ly its dy na mic de ve lo p ment is ob se r ved in Au stra lia.
R. Ebe r hard (1997) de fi nes geo dive r si ty as va ria bi li ty in ge o lo gic stru c tu re, re lief, so ils, the ir sy stems and pro ces ses ta king pla ce among them. This con cept is ac ce p ted in si mi lar me a nings also in the USA and Gre at Bri ta in (Grey 2004).
S. Koz³owski (1997) and A. Ko strze wski (1998) de fi ne geo dive r si ty as “dif fe ren tia tion of the abio tic en vi ron men tal ele ments, i.e. ge o lo gic stru c tu re, re lief, so ils, cli ma te, and su r fa ce and un de r gro und wa ters, as a who le on dif fe rent syn the sis le vels of the geo gra p hi cal space and with different human influence.”
The test stu dy area of geo dive r si ty eva lu a tion is a fra g ment of the Lo wer Vi stu la Valley.
Ac cor ding to J. Kondracki’s (2000) phy si cal geo gra p hi cal regio na li sa tions, it is si tu a ted in the ran ge of four me zo re gions: the For don Val ley, the Œwie ce Mo ra i ne Pla te au, the Che³mno La ke land, and the To ruñ Ba sin, respectively (fig. 1).
Wi t hin the area of the For don re ach of the lo wer Vi stu la ri ver val ley, the va ria tion of abio tic co m po nents of na tu ral en vi ron ment was eva lu a ted using the me t hod of po int clas ses, and the me ans of achie ving the end re sults of the eva lu a tion con si sted of two sta ges, which are: ana ly sis of the en vi ron ment and the eva lu a tion it self (Kot 2005 a, b, c, d, e, Kot, Le œ niak 2006). The de li mi ta tion of co m po nents re fers to the works of T. Ba r tko wski (1971, 1986) and D. So³owiej (1979), D. So³owiej, H. Pasek (1979), D. So³owiej (1992).
The first sta ge of the eva lu a tion in clu ded ana ly sis of na tu ral en vi ron ment which con sists of di stin gui s hing the fe a tu res of five abio tic co m po nents: ge o lo gi cal stru c tu re, soil, re lief, su r fa ce wa ters and to poc li ma te. The di stin gui s hed fe a tu res, which were also cri te ria for the eva lu a tion, were gro u ped in a da ta ba se of spa ce in fo r ma tion using the Ar c View pro gram (part of the GIS pa c ka ge), and di gi tal maps of the co m po nents, e.g. na tu ral re lief, soil ty pes, to poc li ma te, hy dro gra p hic ob jects, were made. The se cond sta ge, eva lu a tion (tab. 2), con sists of ini tial ac ti vi ties Wa r sza wa 2006
and spe ci fic ac ti vi ties. Ini tial ac ti vi ties of the eva lu a tion were defining the main goal and scale of the processing as well as the basic surface and evaluation criteria.
A ba sic area in the eva lu a tion of met ho do lo gy was a 500 m grid. The ana ly sed area con si sted of 1119 grids. Five co m po nents of the en vi ron ment were eva lu a ted by de te r mi ning fourteen criteria.
Spe ci fic ac ti vi ties were or ga ni zed at three le vels whi le for each of them the three sta ges were de te r mi ned in clu ding va lue ty po lo gy, cre a tion of clas ses row and point classes.
In geo dive r si ty eva lu a tion con du c ted by po int clas ses me t hod, the fi nal re sult de pends mo st ly on qu a li ty co m po nents re co g ni tion but also in a fu r t her se qu en ce on the ir pre sen ta tion in a spe ci fic mo del and sca le. Im po r tant are also se le c tion of eva lu a tion cri te ria, size and sha pe of ba sic area, sca le of re pre sen ta tion, nu m ber of groups in classes row, and value of assigned points.
Geo dive r si ty de pends ma in ly on in ten si ty, re cur ren ce and the time length of pro ces ses, and fa c tors that have been ta king pla ce in the past and no wa da ys as well an thro po ge nic mo di fi ca tions of the area.
Key words: geo dive r si ty, na tu re con se r va tion, co m p lex phi si cal ge o gra p hy, geo e co lo gy, eva lu a tion of na tu ral en vi ron ment, geo re se r ve, lower Vistula valley
S³owa klu czo we: geo ró¿ no rod noœæ, ochro na przy ro dy, ge o gra fia fi zy cz na kom p le kso wa, geo e ko lo gia, oce na œro do wi ska przy rod ni cze go, geo re ze r wat, dolina dolnej Wis³y
Za rys pro ble mu
Obe c nie wa ¿ nym pro ble mem ba da w czym nauk przy rod ni czych jest roz po - zna nie zó¿ ni co wa nia bio ty cz nych i abio ty cz nych ele men tów œro do wi ska przy rod ni cze go. W na ukach bio lo gi cz nych fun kcjo nu je od lat sie dem dzie - si¹tych po jê cie bioró ¿no rod no œci (ang. bio dive r si ty, niem. Biodiversität), któ - re go wy ja œ nie nie za pro pono wa li R.H. Whit ta ker (1972) i M.L. Cody (1975).
Au to rzy ci wy ró ¿ niaj¹ trzy po zio my bioró ¿no rod no œci, któ re okre œlaj¹ jako alfa- ró¿ no rod noœæ okre œlaj¹c¹ z³o¿o noœæ eko sy ste mu, wy ra ¿an¹ naj czê œciej po przez li cz bê ga tun ków, beta- ró¿ no rod noœæ do tycz¹c¹ te m pa zmian sk³adu ga tun ko we go wzd³u¿ okre œlo nych gra dien tów sie d li sko wych oraz gamma - -ró¿ no rod noœæ uj muj¹c¹ ³¹cz nie dwa pie r wsze po zio my i okre œlaj¹c¹ bo ga c - two ga tun ko we w ska li re gio na l nej. Pó Ÿ niej cha ra kte ry styk¹ bioró ¿no rod no œci i wy zna cza niem jej po zio mów za j mo wa li siê miêdzy innymi E.P. Odum (1982) oraz J. Gliwicz (1992) i E.P. Odum (1994), za A. Richlingiem i J. So lo - nem (1996), a tak¿e K. Faliñska (2004).
Po jê ciem komp le men tar nym do bioró ¿no rod no œci jest geo ró¿ no rod noœæ (ang. geo dive r si ty, niem. Geodiversität, ros. ce mom gl m mao`ghe). Bio ró¿ no - rod noœæ i geo ró¿ no rod noœæ oraz an tro poge nicz ne prze kszta³ce nia œro do wi ska przy rod ni cze go de cy duj¹ wspó l nie o ró¿ no rod no œci krajo bra zu (ang. lan d s ca - pe di ve r si ty, niem. Landschaftsdiversität). Zró¿ ni co wa nie krajo bra zu okre œla siê jako bo ga c two stru ktur ko m po nen tów bio ty cz nych i abio ty cz nych oraz ich cech, de cy duj¹cych wspó l nie o zmien no œci ró ¿ nej ran gi geo kom p le ksów i ge - o sy ste mów i to za rów no w ujê ciu prze strzen nym, fun kcjo na l nym, jak i cza so - wym. Ró ¿ no rod noœæ krajo bra zu jest osta t nio roz po zna wa na i opi sy wa na prze - de wszy stkim na pod sta wie zmien no œci: u¿y t ko wa nia zie mi, po kry cia te re nu (From land co ver… 2000) lub ro œlin no œci (So lon 2002).
o`ghe).
Po jê cie georó ¿no rod no œci jest sto so wa ne w na ukach przy rod ni czych od nie da w na. Po raz pie r wszy zo sta³o ono u¿y te wed³ug C. Bu rek i J. Po tter (2002) w 1991 roku. Na pocz¹tku lat 90. XX wie ku w œro do wi sku ge o lo gów i geo mor fo lo gów u¿y wa no go dla opi sa nia zmien no œci œro do wi ska abio ty cz - ne go, a ta k ¿e w od nie sie niu do kon ce pcji ochro ny geo lo gi cz nej i geomo rfolo - gi cz nej (geo con ser va tion). Ta kie po dej œcie na zy wa ne jest w li te ra tu rze kie - run kiem geo lo gi cz nym (Mi z ga j ski 2001), a jego dy na mi cz ny roz wój od by wa siê obe c nie w Au stra lii. R. Ebe r hard (1997) geo ró¿ no rod noœæ okre œli³ jako zmien noœæ bu do wy geo lo gi cz nej, rze Ÿ by, gleb, ich sy ste mów oraz za cho - dz¹cych pomiêdzy nimi procesów. W podobnym znaczeniu pojêcie to po j mo - wa ne jest równie¿ w USA i Anglii (Gray 2004).
W nie co in nym zna cze niu po jê cia geo ró¿ no rod noœæ u¿y wa siê w Nie m - czech. Wie lu ba da czy nie mie c kich uwa ¿a, ¿e geo ró¿ no rod noœæ jest pod staw¹ dla bioró ¿no rod no œci i wspó l nie de cy duj¹ o ekoró ¿no rod no œci (Ba r t hlott, Bie - din ger i in. 1999, Ba r t hlott, Kier i in. 1999, Je di c ke 2001). E. Je di c ke (2000) uwa ¿a, ¿e geo ró¿ no rod noœæ to zmien noœæ czyn ni ków i ko m po nen tów tej sa - mej ran gi, ta kich, jak: rze Ÿ ba, bu do wa geo lo gi cz na, gle by, wody po wie rzch - nio we i pod zie m ne oraz at mo s fe ra, któ re tworz¹ prze strzen no-fun kcjonal ne fi - zjo to py, a wspó l nie z roz po znan¹ bioró ¿no rod no œci¹ – eko sy ste my. W in nej pra cy E. Je di c ke (2001) pro po nu je wy bór ko m po nen tów oraz ze staw cech, któ re mog¹ byæ kry te ria mi oce ny georó ¿no rod no œci. Au tor wska zu je, ¿e mo¿e byæ ona ba da na na po zio mie in te gra cji ko m po nen tów lub jed no stek (fi zjo to - pów, ge o sy ste mów), ba da nych wzglê dem zmien no œci: prze strzen nej (np. ka - ten gle bo wych), cza so wej (np. dy na mi ki wód grun to wych), fun kcjo na l nej (np.
bu fo rów, przep³ywu ma te rii), a ta k ¿e jed no stko wej (np. ty pów gleb). Ro zu - mie nie georó ¿no rod no œci przez badaczy niemieckich, uwzglêdnia zatem wszystkie komponenty abiotyczne, ale œciœle wi¹¿e je z bioró¿norodnoœci¹ w ce lu ostatecznego okreœlenia oraz charakterystyki ekoró¿norodnoœci.
Poza dwo ma wy mie nio ny mi kie run ka mi ba dañ nad georó ¿no rod no œci¹, roz wi ja ny mi w kra jach an glo sa skich i w Nie mczech, wa r to za A. Mi z ga j skim (2001) zwró ciæ uwa gê na trze cie po dej œcie ba da w cze, któ re roz wi nê³o siê ostat - nio w Pol sce. S. Koz³owski (1997, 2002) i A. Ko strze wski (1998) okre œlaj¹ geo ró¿ no rod noœæ jako zró¿ ni co wa nie ca³okszta³tu ele men tów abio ty cz nych œro do wi ska, tj. bu do wy geo lo gi cz nej, rze Ÿ by, gleb, kli ma tu oraz wód powie rz - ch nio wych i pod zie mnych na ró ¿ nych po zio mach syn te zy prze strze ni geo gra - fi cz nej oraz przy ró ¿ nym od dzia³ywa niu cz³owie ka. Na po trze bê ba da nia georó ¿no rod no œci zwró co no uwa gê w Pol sce w Pa ñ stwo wym In sty tu cie Geo - lo gi cz nym ju¿ pod czas Pro gra mu Ochro ny Li to s fe ry rea lizo wa ne go w la tach 1990–1994 (Koz³owski 1992, 1996, 1998, 2000). Pie r wsze de fi ni cje, me to dy i za sa dy ba dañ za pro pono wa no pó Ÿ niej w ra mach prac nad Pro gra mem Ochro - ny Georó ¿no rod no œci, pro wa dzo nym w la tach 1996–1999 (Ko strze wski 1997, Koz³owski 1999, 2002). Poza roz po zna niem zró¿ ni co wa nia œro do wi ska, wa ¿ -
nym ce lem tych pro gra mów by³o wska za nie obie któw abio ty cz nych cen nych i wa r to œcio wych dla wy stê puj¹cych w Pol sce krajo bra zów, a w ba da niach szcze gó³owszych, nie zde grado wa nych i repre zenta ty w nych dla okre œlo nych re gio nów kra ju. Ba da nia te rea li zo wa no osta t nio w na szym kra ju w ra mach okre œle nia za sad ochro ny ge o s fe ry, przy udzia le pra co w ni ków z Pa ñ stwo we go In sty tu tu Geo logi cz ne go w Wa r sza wie, Uni wer sy te tu im. Ada ma Mi c kie wi - cza w Po zna niu oraz In sty tu tu Ochro ny Przy ro dy Pol skiej Aka de mii Nauk w Kra ko wie (Ale xan dro wicz, Po pra wa – red. – 2000, Ga w li ko wska 2000, Wró b le wski 2000). Zain tere so wa nie te ma tyk¹ geo o chro ny jest obe c nie na œwie cie co raz wiê ksze, a Pol ska wno si do tych badañ nowe treœci.
Za ob szar ba dañ georó ¿no rod no œci przy jê to ty po wy dla krajo bra zu m³odo - gla cjal ne go Ni¿u Pol skie go fra g ment do li ny do lnej Wis³y z chara ktery stycz ny - mi roz sze rze nia mi i zwê ¿e nia mi wraz z jej naj bli ¿ szym oto cze niem. Po wierzch - nia ob sza ru ba dañ wy no si 279,75 km2. Wed³ug re gio nali za cji fizycz nogeo - grafi cz nej J. Kon dra c kie go (2000), po³o¿o ny jest on w ob rê bie czte rech ma - kro re gio nów: Do li ny Do lnej Wis³y, Po je zie rza Po³udnio wopo mor skie go, Po - je zie rza Che³miñsko -Do brzyñ skie go oraz Pra do li ny Toruñ sko-E berswa ldz - kiej, oraz czte rech me zo re gio nów, od po wie d nio: Do li ny For do ñ skiej, Wy so - czy z ny Œwie c kiej, Po je zie rza Che³mi ñ skie go i Ko t li ny To ru ñ skiej. W dnie do - li ny do lnej Wis³y, w ob rê bie ba da ne go fra g men tu me zo re gio nu Do li ny For doñ - skiej, T. Ga cki i J. Szu ka l ski (1982) wy dzie li li szeœæ mi kro re gio nów, tj.: bru c - ki, ko ko cki, ostro me cki, for do ñ ski, ko zie le cki i œwie cki.
Wed³ug ty po lo gii krajo bra zu na tu ral ne go Pol ski A. Ri chlin ga (1992) ba da - ny ob szar po³o¿o ny jest w ob rê bie sze œciu ga tun ków krajo bra zów na tu ra l - nych: gla cja l nych rów nin nych i fa li s tych, pa gór ko wa tych, flu wio gla cjal nych rów nin nych i fa li s tych, eo li cz nych pa gór ko wa tych, rów nin za le wo wych w te - re nach ni zin nych oraz rów nin ta ra so wych w te re nach ni zin nych. Wy dzie la - niem ty pów krajo bra zów na tu ra l nych za j mo wa³ siê rów nie¿ na tym te re nie R. Ga lon (1984), któ ry w gra ni cach by³ego woj. to ru ñ skie go wy ró ¿ ni³ 10 ty - pów, a wszystkie one s¹ reprezentowane na badanym fragmencie doliny dolnej Wis³y.
Wed³ug T. Ba r tko wskie go (1986) w ra mach wspó³cze s nej ge o gra fii fi zy cz - nej roz wi ja ne jest syn te ty zuj¹ce po dej œcie ba da w cze. Po le ga ono na wy pra co - wa niu pra wid³owo œci i uo gó l nieñ w ba da niach krajo bra zów. Taki kie ru nek ba - dañ rea li zo wa ny jest prze de wszy stkim w ra mach ge o gra fii fi zy cz nej ko m p lek - sowej, ale ta k ¿e eko lo gii krajo bra zu oraz geo e ko lo gii. Oce ny œro do wi ska przy rod ni cze go sporz¹dza ne dla ró ¿ nych ce lów i w opa r ciu o ró ¿ ne me to dy, s¹ wa ¿ nym ele men tem co raz in ten sy w niej roz wi jaj¹cego siê kie run ku syn te ty - zuj¹cego. Po ziom wie dzy o ewo lu cji krajo bra zu, prze strzen nym roz mie sz cze - niu po szcze gó l nych ele men tów œro do wi ska przy rod ni cze go oraz o za cho - dz¹cych w nich pro ce sach, ma bez po œred ni wp³yw na ja koœæ oce ny oraz ko m - p le ksow¹ wa lo ry za cjê krajobrazu.
Me to dy ka oce ny georó ¿no rod no œci œro do wi ska przy rod ni cze go
Do tej pory nie wy pra co wa no jed nej obie kty w nej me to dy okre œle nia zró¿ ni - co wa nia abio ty cz nych ele men tów œro do wi ska przy rod ni cze go. W osta t nich la tach w wie lu pu b li ka cjach ró ¿ no rod noœæ bio lo giczn¹, ró ¿ no rod noœæ krajo - bra zu lub stru ktu rê krajo bra zu okre œla siê za po moc¹ li cz nych wska Ÿ ni ków, na zy wa nych ta k ¿e mia ra mi lub me try ka mi krajo bra zo wy mi (Tu r ner 1989, Turner, Gar d ner 1991, McGa ri gal, Marks 1995). W Pol sce nie któ re z nich opi - sy wa li i sto so wa li m.in. A. Ri chling (1976, 1992), M. Prze wo Ÿ niak (1987), M. Pie trzak (1989), A. Ri chling, J. So lon (1996), A. Nie na rto wicz i in. (2001, 2002), K. Osta sze wska (2002), J. So lon (2002). W kon te k œcie oce ny ró¿ no rod - no œci jed nym z naj czê œciej sto so wa nych, jest wska Ÿ nik ró¿ no rod no œci C.E. Shan no na (SHDI) (Shan non 1948, Shan non, We aver 1949). Jak po daj¹ A. Ri chling i J. So lon (1996), nie ist nie je jed na uni wer sa l na mia ra ró¿ no rod no - œci, któ ra uw z glêd nia³by jed no cze œ nie wszy stkie aspe kty teo re ty cz ne i pra kty - cz ne. Ka ¿ da mia ra sto so wa na sa mo dzie l nie mo¿e da waæ wy ni ki trud ne do zinte rpre to wa nia (Go o d man 1975, Ri chling, So lon 1996, Bla s ch ke 1997, Kot, Le œ niak – 2006). St¹d jak su ge ruj¹ A. Ri chling i J. So lon (1996) po win ny zo - staæ wy pra co wa ne ze sta wy uzupe³niaj¹cych siê wska Ÿ ni ków, by uzy ska ne koñ - cowe wy ni ki okre œle nia zró¿ ni co wa nia by³y oba r czo ne jak naj mnie j szym b³êdem. W naj no wszych ba da niach J. So lon (2002) pro po nu je, by dla po rów - ny wa nia krajo bra zów, ta k ¿e w od nie sie niu do ich zró¿ ni co wa nia, nie sto so waæ ana li zy wa r to œci sa mych wska Ÿ ni ków, a uw z glêd niaæ zwi¹zki pomiêdzy nimi.
Na ob sza rze for do ñ skie go od cin ka do li ny do lnej Wis³y zró¿ ni co wa nie kom - ponentów abio ty cz nych œro do wi ska przy rod ni cze go oce nio no me tod¹ bo ni ta - cji pun kto wej, a spo sób do cho dze nia do wy ni ków ko ñ co wych oce ny sk³ada³ siê z dwóch eta pów, tj. ana li zy œro do wi ska oraz oce ny w³aœci wej (Kot 2005a, b, c, d, e, Kot – w dru ku), (tab. 1). Ich wy dzie le nie nawi¹zuje do prac T. Ba r t - ko wskie go (1971, 1986), D. So³owiej (1979), D. So³owiej, H. Pa sek (1979) oraz D. So³owiej (1992). Pie r wszy etap oce ny obe j mo wa³ ana li zê œro do wi ska przy rod ni cze go, po le gaj¹c¹ na roz po zna niu cech piê ciu ko m po nen tów abio ty - cz nych, tj. bu do wy geo lo gi cz nej, gleb, rze Ÿ by te re nu, wód powie rz ch nio wych i to po kli ma tów. Dla roz po zna nych cech, bêd¹cych ta k ¿e kry te ria mi oce ny stwo rzo no w opro gra mo wa niu Ar c View (na le¿¹cym do pa kie tu GIS) bank in - fo r ma cji prze strzen nej i wy ko na no w ska li 1:25 000 (uk³ad 1942, po ziom od - nie sie nia Kron sztadt) cy fro we mapy ko m po nen tów, np. na tu ra l nych ty pów rze Ÿ by, ty pów gleb, to po kli ma tów, obie któw hydro gra fi cz nych. Etap dru gi oce ny na zwa no ocen¹ w³aœciw¹, któ ra sk³ada siê z czyn no œci wstê p nych oraz czyn no œci w³aœci wych. Czyn no œci wstê p ne oce ny w³aœci wej, po le ga³y na okre œle niu celu, ska li opra co wa nia, pola pod sta wo we go oraz kryteriów oceny.
Ce lem oce ny georó ¿no rod no œci œro do wi ska przy rod ni cze go by³o wy pra co - wa nie me to dy oce ny zmien no œci wszy stkich ko m po nen tów abio ty cz nych,
tj. bu do wy geo lo gi cz nej, rze Ÿ by te re nu, wód, gleb i to po kli ma tów na wy bra - nym ob sza rze Ni¿u Pol skie go. Pod sta wo wym pro ble mem by³o rów nie¿ za - pro pono wa nie od po wied nich kry te riów oce ny w od nie sie niu do szcze gó³o - wej ska li opra co wa nia i do geo me try cz nych pól pod sta wo wych w kszta³cie kwa dra tu.
Za pole pod sta wo we oce ny w wy pra co wa nej me to dy ce przy jê to kwa drat o bo ku 500 m, któ rych na ob sza rze ba dañ wy dzie lo no ³¹cz nie 1119. Kszta³t pola pod sta wo we go wy bra no ze wzglê du na po wszech noœæ sto so wa nia kwa - dra tów oraz ³atwoœæ kon stru kcji ich sia t ki. Wie l koœæ pola usta lo no me tod¹ pra ktyczn¹, po le gaj¹c¹ na prze pro wa dze niu oce ny w ró ¿ nych kwa dra tach i wy bo rze najodpowiedniejszej d³ugoœci boku.
Dla piê ciu ko m po nen tów œro do wi ska przy rod ni cze go wy zna czo no w su mie 14 kry te riów oce ny, po dwa kry te ria dla bu do wy geo lo gi cz nej, gleb i to po kli - ma tów, tj. li cz bê ty pów jed no stek i li cz bê jed no stek (ryc. 1), czte ry kry te ria dla rze Ÿ by te re nu, tj. li cz bê ty pów rze Ÿ by, li cz bê jed no stek rze Ÿ by, ró ¿ ni cê wy so - ko œci w polu pod sta wo wym i za kres œred nich spa d ków pi kse li w ka ¿ dym z pól pod sta wo wych, a ta k ¿e czte ry kry te ria dla wód, tj. po wie rz ch niê wód sto - j¹cych, d³ugoœæ cieków, powierzchniê obszarów podmok³ych i liczbê Ÿróde³.
A B A B
Ryc. 1. Ró ¿ ni ca miê dzy liczb¹ jed no stek a liczb¹ ty pów jed no stek w polu pod sta wo wym:
li cz ba ty pów (A, B) – 2; li cz ba jed no stek (2 × A, 2 × B) – 4
Fig. 1. Dif fe ren ces be twe en the nu m ber of units and nu m ber of unit ty pes in a gra in size: nu m ber of ty pes (A, B) – 2; nu m ber of units (2 × A, 2 × B) – 4
Czyn no œci w³aœci we rea li zo wa no w trzech po zio mach, przy czym dla ka ¿ - de go z nich wy ró ¿ nio no trzy eta py dzia³añ: ty po lo giê wa r to œci, two rze nie sze - re gu boni tacy j ne go i bo ni ta cjê pun ktow¹. W po zio mie pie r wszym (tab. 1 III–V) okre œlo no wa r to œci ka ¿ de go z czte r na stu kry te riów w ka ¿ dym z 1119 pól pod sta wo wych i pod da no je ty po lo gii. Uzy ska ne wa r to œci po gru po wa no w czte ry prze dzia³y i w ra mach bo ni ta cji pun kto wej przy dzie lo no im wa r to œci pun któw boni ta cy j nych 1, 2, 3, i 4, a w przy pa d ku wód 0, 1, 2 i 3. Najs³ab sze prze dzia³y uzy ska³y naj mniejsz¹, a naj le p sze naj wy¿sz¹ wa r toœæ pun któw.
W ta ki spo sób do ko na no oce ny ka ¿ de go z 14 kry te riów. W po zio mie dru gim czyn no œci w³aœci wych (tab. 1 VI–III) zsu mo wa no wa r to œci pun któw bo ni ta cyj - nych w ka ¿ dym kwa dra cie przy dzie lo nych dwóm lub czte rem kry te riom oce - ny ka ¿ de go z piê ciu ko m po nen tów. W ten spo sób uzy ska no ty po lo giê wa r to - œci dla rze Ÿ by (4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16), wód (0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9) oraz bu do wy geo lo gi cz nej, gleb i to po kli ma tów (2, 3, 4, 5, 6, 7, 8).
Tab. 1. Eta py, czyn no œci i po zio my oce ny georó ¿no rod no œci œro do wi ska przy rod ni cze go na przyk³ad zie for do ñ skie go od cin ka do li ny do lnej Wis³y
Tab. 1. Sta ges, ac ti vi ties and le vels of the geo dive r si ty eva lu a tion of the en vi ron ment on the exa m p le of the For don part of the lo wer Vi stu la val ley
I
MAPY CECH I KRYTERIÓW
szcze gó³owa mapa geo lo gi cz na, mapa ty pów rze Ÿ by, mapa ty pów gleb, mapa obie któw hydro gra fi cz nych, mapa to po kli ma tów
II CEL OCENY oce na georó ¿no rod no œci œro do wi ska przy - rod ni cze go
WYBÓR POLA PODSTAWOWEGO
kwa drat 500 × 500 m
SKALA OCENY 1:25 000
KRYTERIA OCENY bu do wa geo lo gi cz na; rze Ÿ ba te re nu; wody;
gle by; kli mat
III Na³o¿e nie sia t ki 1119 pól pod sta wo wych i ob li cze nie wa r to - œci 14 kry te riów w ka ¿ dym kwa dra cie – ty po lo gia wa r to œci 14 kry te riów
IV Sze re gi bo ni ta cyj ne (za wsze 4 prze dzia³y) z wa r to œci kry te - riów oce ny
V Bo ni ta cja pun kto wa prze dzia³ów kry te riów 1, 2, 3, 4 pkt.
VI Ty po lo gia sumy pun któw boni ta cy j nych wszy stkich kry te riów (min. 2, a max. 4) dla ka ¿ de go z piê ciu ko m po nen tów rze Ÿ ba 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16 wody 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9
bud. geo lo gi cz na, gle by, to po kli mat 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 VII Sze re gi bo ni ta cyj ne z sumy pun któw boni ta cy j nych wszy -
stkich kry te riów (za wsze 4 prze dzia³y, ale ró ¿ ne ich wa r to œci) rze Ÿ ba 4–6; 7–9; 10–12; 13–16
wody 0–1; 2–3; 4–5; 6–9
bud. geo lo gi cz na, gle by, to po kli mat £2; 3–4; 5–6; 7–8 VIII Bo ni ta cja pun kto wa prze dzia³ów ko m po nen tów
najs³ab szy prze dzia³; pun któw 1. zró¿ ni co wa nie ma³e œred ni prze dzia³; pun któw 2. zró¿ ni co wa nie œred nie do bry prze dzia³; pun któw 3. zró¿ ni co wa nie du¿e
bar dzo do bry prze dzia³; pun któw 4. zró¿ ni co wa nie bar dzo du¿e IX Ty po lo gia sumy pun któw boni ta cy j nych za wszy stkie ko m -
po nen ty (5)
min 5 × 1 pkt. = 5 pkt.
max 5 × 4 pkt. = 20 pkt.
5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20 X Sze re gi bo ni ta cyj ne z³o¿o ne z sum bo ni to wa nych pun któw
piê ciu ko m po nen tów
me to da jed na ko we go prze dzia³u 5–8; 9–12; 13–16; 17–20 me to da na tu ra l nej prze rwy 5–8; 9–11; 12–14; 15–20 me to da od chy le nia stan dar do we go
5–7; 8–10; 10,605 œred nia; 11–13; 14–16; 17–20 XI Oce na georó ¿no rod no œci – 4 prze dzia³y oce ny
ma³a œred nia du¿a bar dzo du¿a
AZILANA AKSIWODORΠ-INDORYZRP OGEZC
AWICŒA£W ANECO
y neco e wicœa³w ic œo nnyzC
III moi zoP ak si wo dorœ ic œo ndo ron ¿óroeg a necO o gez ci ndo ryzrp
II moi zoP wó tne no p mok 5 I moi zoP wói re tyrk 61 ic œo nnyzC e n pêtsw y neco
Ka ¿ da ty po lo gia wa r to œci pun któw sta no wi³a pod sta wê dla stwo rze nia od - dzie l nych sze re gów boni ta cy j nych, sk³adaj¹cych siê z czte rech prze dzia³ów dla ka ¿ de go ko m po nen tu. Ka ¿ de mu z prze dzia³ów przy zna no wa r to œci pun - któw 1, 2, 3 lub 4. Tak uzy ska no od rê b ne oce ny zró¿ ni co wa nia wszy stkich piê ciu ko m po nen tów. W po zio mie trze cim w ka ¿ dym polu pod sta wo wym zsu mo wa no wa r to œci pun któw boni ta cy j nych przy zna nych w oce nie wszy - stkich ko m po nen tów w po zio mie dru gim. Uzy ska ne sumy wa r to œci stwo - rzy³y ich ty po lo giê (5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20).
Nastêpnie sumy wa r to œci pun któw boni ta cy j nych po dzie lo no na czte ry prze - dzia³y i uzy ska no ma³¹, œred ni¹, du¿¹, bar dzo du¿¹ oce nê georó ¿no rod no œci œro do wi ska przy rod ni cze go.
Wy ni ki i dys ku sja
Wy ni ki oce ny georó ¿no rod no œci me tod¹ bo ni ta cji pun kto wej przed sta wio - no na ma pie w po sta ci ka r to gra mu (ryc. 2). Na pod sta wie jej ana li zy mo ¿ na wska zaæ ob sza ry naj bar dziej i najs³abiej zró¿ ni co wa ne pod wzglê dem zmien - no œci abio ty cz nych ele men tów œro do wi ska przy rod ni cze go. Na ob sza rze ba - dañ ob sza ry o naj wiê kszej georó ¿no rod no œci œro do wi ska przy rod ni cze go, poza ki l ko ma mie j s ca mi, wy stê puj¹ naj czê œciej w nie wie l kich sku pi skach. Do naj bar dziej zró¿nicowanych zaliczyæ mo¿na fragmenty zachodniego zbocza doliny Wis³y w okolicach:
– To po lin ka, To po l na oraz Pa ro wu Cie le szyñ skie go;
– Trzê sa cza, Che³czon ki, G¹de cza;
– Ja ru ¿y na, Go œ nie wic;
– Cza r nów ka.
W ob rê bie wschod nie go zbo cza do li ny Wis³y na uwa gê zas³uguj¹ oko li ce:
– pa ro wu w Kie³pie;
– pa ro wu w P³uto wie;
– zbo cza po miê dzy Szy m bo r nem i Go³ota mi;
– zbo cza w oko li cach wsi Gzin Gó r ny;
– zbo cza po miê dzy wsia mi Pieñ, Mo z go wi na, a¿ do Ostro me cka;
– zbo cze i pa rów w po bli ¿u Wa³dowa Kró le wskie go.
W ob rê bie wy so czyzn naj bar dziej zró¿ ni co wa ne s¹ te re ny w po bli ¿u le œ ni - czów ki Ra ci nie wo, a ta k ¿e nie wie l kie ob sza ry w oko li cach Re ze r wa tu Lin je oraz na pó³noc od Wa³dowa Królewskiego.
Wy stê po wa nie ob sza rów o naj mnie j szej georó ¿no rod no œci œro do wi ska przy rod ni cze go ma cha ra kter du ¿ych i zwa r tych p³atów. Na Wy so czy Ÿ nie Œwie c kiej ob sza ry takie spotyka siê w okolicach:
– Ma ria m po la Gó r ne go;
– W³ók;
– Ko zie l ca;
– Kon stan to wa (nie co mnie j szy po wie rzch nio wo ob szar).
Naj wiê kszy zwa r ty p³at o ma³ej georó ¿no rod no œci wy stê pu je na Wy so czy Ÿ - nie Che³mi ñ skiej. Sta no wi go d³ugi pas ci¹gn¹cy siê od Wa³dowa, przez Ki je - wo Szla che c kie, B¹gart, Sta b le wi ce, a¿ po G³a¿e wo. W do li nie do lnej Wis³y naj mniej zró¿ ni co wa ne s¹ te re ny w ob rê bie wy ¿szych te ras na wschód od Ostro me cka oraz w po bli ¿u Cza r nów ka i For do nu, a ta k ¿e w dnie Ba se nu Unis³awskie go na za chód od Unis³awia, w oko li cy Czar¿y, na po³udnie od Kokocka i w pobli¿u Bieñkówki.
Uzy ska ne wy ni ki oce ny wska zuj¹, ¿e naj wiê ksza geo ró¿ no rod noœæ na ob - sza rze ba dañ wy stê pu je w mie j s cach i na ob sza rach, w któ rych na wy kszta³ce - nie wspó³cze s ne go œro do wi ska przy rod ni cze go wy war³y wp³yw ró ¿ ne czyn ni - ki oraz nak³adaj¹ce siê wie lo kie run kowe pro ce sy. St¹d naj wy ¿sze oce ny otrzy ma³y: du¿e od cin ki za chod nie go zbo cza do li ny do lnej Wis³y oraz p³aty w po³ud nio wej czê œci ob sza ru ba dañ. Zró¿ ni co wa nie œro do wi ska przy rod ni - cze go za le ¿y te¿ od z³o¿o nej ewo lu cji, a ta k ¿e od na tu ra l nych i antro poge ni cz - nych prze mian ka ¿ de go z jego ele men tów. Uzy ska ne wy ni ki s¹ re pre zen taty - wne dla ca³ego ob sza ru Ni¿u Pol skie go. Wska zuj¹ one, ¿e najwa rto œcio wszy - mi ob sza ra mi s¹ ta kie, gdzie na nie wie l kich po wie rz ch niach wy stê pu je du¿o
Ryc. 2. Ka r to gram oce ny georó ¿no rod no œci œro do wi ska przy rod ni cze go for do ñ skie go od cin ka do li ny do lnej Wis³y
Fig. 2. Environment’s geo dive r si ty eva lu a tion (ca r to gram) of the For don part of the Vi stu la valley
œla dów ró ¿ no rod nych i in ten sy w nych pro ce sów, dzia³aj¹cych w przesz³oœci i o be c nie. Uzy ska ne wy ni ki po twier dzaj¹, ¿e za sto so wa na me to dy ka oce ny georó ¿no rod no œci pozwala na wskazanie obszarów najbardziej zró¿ ni co wa - nych, z których najcenniejsze proponuje siê obj¹æ ochron¹ np. w formie georezerwatów (Kot 2005b).
Wnio ski
Prze pro wa dzo ne ba da nia nad ocen¹ georó ¿no rod no œci for do ñ skie go od cin - ka do li ny do lnej Wis³y umo ¿ li wiaj¹ sfo r mu³owa nie nastêpuj¹cych wniosków:
– Geo ró¿ no rod noœæ to zmien noœæ wszy stkich ele men tów abio ty cz nych œro - do wi ska przy rod ni cze go. Mo¿e ona byæ roz pa try wa na w kon te k œcie jed nej ce chy geo kom po nen tu, po je dyn cze go geo kom po nen tu lub ca³ego œro do wi - ska przy rod ni cze go. Geo ró¿ no rod noœæ za le ¿y od: pie r wo t nej stru ktu ry te re - nu oraz in ten syw no œci, po wta rzal no œci i d³ugo œci trwa nia pro ce sów za - chodz¹cych na okre œlo nym ob sza rze w przesz³oœci i obe c nie. Isto t nym ele - men tem de te r mi nuj¹cym geo ró¿ no rod noœæ jest te¿ dzia³al noœæ cz³owie ka (sto pieñ prze kszta³ceñ antro poge ni cz nych).
– Dla oce ny zró¿ ni co wa nia abio ty cz nych ele men tów œro do wi ska przy rod ni - cze go w szcze gó³owej ska li najod po wied niej sze s¹ mo de le we kto ro we, przed sta wiaj¹ce wy bra ne, rze czy wi ste ele men ty jako obie kty pun kto we, li - nio we i po li go no we.
– Za pro pono wa na oce na me tod¹ bo ni ta cji pun kto wej, sk³adaj¹ca siê z dwóch eta pów, tj. ana li zy œro do wi ska przy rod ni cze go oraz oce ny w³aœci wej, do któ rej za li cza siê z ko lei czyn no œci wstê p ne i trzy po zio mo we czyn no œci w³aœci we, jest lo gi cz nym spo so bem do cho dze nia do ko ñ co wych wy ni ków oce ny georó ¿no rod no œci. Umo ¿ li wia ona ko m p le ksow¹ oce nê ró¿ no rod no - œci wszy stkich ko m po nen tów jak rów nie¿ ka ¿ de go z nich.
– Za sto so wa na pro ce du ra wa lo ry za cji cz¹stko wych umo ¿ li wia zwiê ksze nie li cz by kry te riów oce ny georó ¿no rod no œci po szcze gó l nych ko m po nen tów, co ta k ¿e nie po wo du je za wy ¿a nia wy ni ków ko ñ co wych oce ny i po zwa la po rów ny waæ ele men ty od mien ne, ale ze sob¹ powi¹zane i od sie bie za le ¿ ne, np. rze Ÿ bê te re nu i gle by.
– W oce nie georó ¿no rod no œci prze pro wa dzo nej me tod¹ bo ni ta cji pun kto wej wynik ko ñ co wy za le ¿y prze de wszy stkim od ja ko œcio we go roz po zna nia kom - ponentów. W da l szej ko le j no œci za le ¿y od ich przed sta wie nia w okre œlo nym mo de lu i od po wied niej ska li, do bo ru kry te riów oce ny, pola pod sta wo we go, ska li opra co wa nia, li cz by klas w sze re gu boni ta cy j nym i wie l ko œci przy zna - nych im pun któw.
– O zró¿ ni co wa niu ko m po nen tów abio ty cz nych œro do wi ska przy rod ni cze go de cy du je prze de wszy stkim: li cz ba ty pów wy dzie leñ oraz ich roz dro b nie nie w polu pod sta wo wym oce ny. W da l szej ko le j no œci de cy du je ich uk³ad, powi¹za nia oraz d³ugo œci i cha ra kter gra nic.
– W oce nie georó ¿no rod no œci œro do wi ska przy rod ni cze go do li ny do lnej Wis³y i jej oto cze nia, wie l koœæ pola pod sta wo we go i kry te ria oce ny zo sta³y do bra ne do ja ko œcio we go roz po zna nia ko m po nen tów i ich cech przed sta - wia nych na ma pach w mo de lach we kto ro wych w ska li 1:25 000. Wœród roz - po zna nych obie któw i ich cech do mi nuj¹ obie kty po li go no we, ale wy stê - puj¹ ta k ¿e obie kty li nio we i pun kto we.
– Za pro pono wa na me to dy ka oce ny umo ¿ li wia obie kty w ne wska za nie ob sza - rów naj bar dziej zró¿ ni co wa nych i najwa r to œcio wszych z pun ktu wi dze nia po szcze gó l nych i wszy stkich abio ty cz nych ko m po nen tów œro do wi ska przy rod ni cze go w ska li lo ka l nej, re gio na l nej i krajo wej. Naj cen nie j sze z nich na le ¿y chro niæ i au tor pro po nu je na zy waæ geo reze rwa ta mi.
– Me to da bo ni ta cji pun kto wej oce ny georó ¿no rod no œci wraz z jej spó j nym i kon sek wen t nym spo so bem do cho dze nia do ko ñ co we go wy ni ku oce ny mo¿e byæ z po wo dze niem sto so wa na na in nych ob sza rach ba da w czych.
Li te ra tu ra
Ale xan dro wicz Z., Po pra wa D. (red.), 2000: Ochro na georó ¿no rod no œci w pol skich Ka r - pa tach z map¹ chro nio nych ob sza rów i obie któw przy ro dy nie o¿y wio nej. 1:400 000.
Mi ni ste r stwo Œro do wi ska i Pa ñ stwo wy In sty tut Geo lo gi cz ny, Wa r sza wa.
Ba r t hlott W., Bie din ger N., Bra un G., Feig G., Mu t ke J., 1999: Ter mino lo gi cal and Met - hodo lo gi cal Aspects of the Map ping and Ana ly sis of the Glo bal Bio dive r si ty. „Acta Bo ta ni ca Fe ni ca”, 162: 103–110.
Ba r t hlott W., Kier G., Mu t ke J., 1999: Glo ba le Ar ten vie l falt und ihre un gle i che Ve r te i - lung. Cour. Forsch. Inst. Sen c ken berg 215: 7–22.
Ba r tko wski T., 1971: O me to dy ce oce ny œro do wi ska geo gra ficz ne go. „Przegl¹d Geo gra fi - cz ny”, t. 53, z. 3: 263–281.
Ba r tko wski T., 1986: Za sto so wa nia ge o gra fii fi zy cz nej. PWN, Wa r sza wa.
Bla s ch ke T., 1997: Lands chaf sana ly se und -be we r tung mit GIS. Met ho di s che Unte r su - chun gen zu Ökosystemforschung und Na tu r s chutz am Be i spiel der bay e ri s chen Sal - za cha u en. Fo r s chun gen zur De ut s chen Lan de skun de, Band 243, Trier.
Bu rek C., Po tter J., 2002: Set ting the Con text for Ge o lo gi cal Con se r va tion. Lo cal Geo - dive r si ty Ac tion Plans, En glish Na tu re Con tract No. EIT 31-02-188,
http://www.lgaps.org/re port.pdf
Cody M.L., 1975: To wards to the o ry of con ti nen tal spe cies di ve r si ty [w:] Cody M.L., Dia mond J.M. (red.) Eco lo gy and evo lu tion of com mu ni ties. Be l k nap Press of Ha r - vard Uni ve r si ty, Ca m bri d ge, MA.
Ebe r hard R. (red.), 1997: Pat tern and Pro cess: To wards a Re gio nal Ap pro ach to Na tio nal Esta te As ses s ment of Geo dive r si ty. Au stra lian He ri ta ge Com mis sion, Can ber ra.
Fa li ñ ska K., 2004: Ró ¿ no rod noœæ bio lo gi cz na [w:] Eko lo gia ro œlin. Wyd. Nauk. PWN, Wa r sza wa: 265–284.
From Land Co ver to Lan d s ca pe Di ve r si ty in the Eu ro pe an Union, 2000: Pu b li ca tion of the Eu ro pe an Co mis sion of Agri cu l tur, Brus se les,
http://eu ro pa.eu.int/comm/agri cu l tu re/pu b li/lan d s ca pe/in dex.htm
Ga cki T., Szu ka l ski J., 1982: Mor fo stru ktu ra krajo bra zu i zró¿ ni co wa nie re gio na l ne [w:]
Au gu sto wski B. (red.), Do li na do lnej Wis³y. Wy daw ni c two PAN Zak³ad Na ro do wy Os so li ñ skich, Wroc³aw: 219–238.
Ga lon R., 1984: Typy krajo bra zu na tu ral ne go i re gio ny fizycz nogeo grafi cz nej [w:] Ga lon R.
(red.), Wo je wó dz two to ru ñ skie przy ro da – lud noœæ i osad ni c two – go spo dar ka.
Pañstwowe Wy daw ni c two Na uko we, Warsza wa-Poz nañ- To ruñ: 251–259.
Ga w li ko wska E., 2000: Ochro na georó ¿no rod no œci na Do lnym Œl¹sku z map¹ chro nio - nych ob sza rów i obie któw przy ro dy nie o¿y wio nej 1:300 000. Mi ni ste r stwo Œro do wi - ska i Pa ñ stwo wy In sty tut Geo lo gi cz ny, Wa r sza wa.
Gli wicz J., 1992: Ró ¿ no rod noœæ bio lo gi cz na: nowa kon ce p cja ochro ny przy ro dy.
„Wiadomoœci Ekologiczne” 38, 4.
Go o d man D., 1975: The the o ry of diver sity- stabi li ty re la tion s hip in eco lo gy. „The Qu a te r - ly Re view of Bio lo gy”, 50: 237–365.
Gray J.M., 2004: Geo dive r si ty Vlu ing and Con se r ving Abio tic na tu re. John Wi ley &
Sons, En gland.
Je di c ke E., 2000: Bio-, Geo-, Ökodiversität – Kri te rien zur Be we r tung der Lands chaft s - stru ktur? [w:] IA LE - Re gion De ut s chland, Hrsg., Ta gun g s band mit Ku rz fas sun gen der Beiträge zur 1. Ja hre sta gung der IA LE - Re gion De ut s chland. Nürtingen: 10-11.
Je di c ke E., 2001: Biodiversität, Geodiversität, Ökodiversität. Kri te rien zur Ana ly se der Lands chaft s stru ktur – ein kon zep tio nel ler Di skus sions bei trag. „Na tu r s chutz und Lands chaft sp la nung”, 3, 2/3: 59-68.
Kon dra cki J., 2000: Ge o gra fia re gio na l na Pol ski. Wyd. Nauk. PWN, Wa r sza wa.
Ko strze wski A., 1997: Opra co wa nie kon ce pcji i za sad georó ¿no rod no œci: de fi ni cja, za - da nia i cele georó ¿no rod no œci [w:] Opra co wa nie sy ste mu ochro ny georó ¿no rod no œci w Pol sce. Ar chi wum Pa ñ stwo we go In sty tu tu Geo logi cz ne go, Wa r sza wa.
Ko strze wski A., 1998: Geo ró¿ no rod noœæ rze Ÿ by jako przed miot ba dañ geo mor fo lo gii [w:] Pê ka³a K. (red.) G³ówne kie run ki ba dañ geomo rfolo gi cz nych w Pol sce stan aktu - a l ny i per spe kty wy. IV Zjazd Geo mor fo lo gów Pol skich, Wy daw ni c two UMCS, Lublin: 11–16.
Kot R., 2005a: Geo ró¿ no rod noœæ for do ñ skie go od cin ka do li ny do lnej Wis³y i jej oto cze nia na przyk³ad zie oce ny bu do wy geo lo gi cz nej i gleb. „AUNC, Ge o gra fia” XXXIII, Zeszyt 111, To ruñ: 105–128.
Kot R., 2005b: Georó¿ norod noœæ- prob lem jej oce ny i za sto so wa nia w ochro nie i kszta³to - wa niu œro do wi ska na przyk³ad zie for do ñ skie go od cin ka do li ny do lnej Wis³y i jej oto - cze nia. Pra ca do kto r ska IG UMK, To ruñ (ma nusc.).
Kot R., 2005c: Oce na georó ¿no rod no œci rze Ÿ by te re nu na przyk³ad zie for do ñ skie go od - cin ka do li ny do lnej Wis³y i jej oto cze nia w ska li 1:25000 [w:] Ko strze wski A., Kolander R. (red.), Fun kcjo no wa nie geoe ko sy ste mów Pol ski w wa run kach zmian kli - ma tu i ró¿no kie run ko wej an tro po pre sji. Bi b lio te ka Mo ni to rin gu Œro do wi ska, Poznañ: 475–484.
Kot R., 2005d: Oce na georó ¿no rod no œci kli ma tu na przyk³ad zie for do ñ skie go od cin ka do li - ny do lnej Wis³y i jej oto cze nia w ska li 1 : 25 000 [w:] Szpo nar A., Hor ska - S chwarz S.
(red.), Stru ktu ra prze strzen no-fun kcjonal na krajo bra zu. Pro ble my Eko lo gii Krajo - bra zu, t. XVII: 257-271.
Kot R., 2005e: Za gro ¿e nia wy bra nych form ochro ny przy ro dy wo je wó dz twa kuja wsko- pomor skie go [w:] Strzy¿ M. (red.), Per spe kty wy roz wo ju re gio nu w œwie t le ba dañ krajo bra zo wych. Pro ble my Eko lo gii Krajo bra zu, t. XII, Kie l ce: 257–268.
Kot R., 2005: Oce na georó ¿no rod no œci wód na przyk³ad zie for do ñ skie go od cin ka do - li ny do lnej Wis³y i jej oto cze nia w ska li 1:25 000 [w:] Re stru ktury za cja i pro je kto - wa nie sy ste mów teryto rialno- krajo brazo wych. Pro ble my Eko lo gii Krajo bra zu (w dru ku).
Kot R., Le œ niak K., 2006: Oce na georó ¿no rod no œci za po moc¹ miar krajo bra zo wych – pod sta wo we trud no œci me to dy cz ne. „Przegl¹d Geo gra fi cz ny”, 78, 1: 25–45.
Koz³owski S., 1992: Pro gram ochro ny li to s fe ry na lata dzie wiê æ dzie si¹te. „Przegl¹d Geo - lo gi cz ny”, 40, 1: 1–7.
Koz³owski S., 1996: Pro ble my ochro ny li to s fe ry. „An na les UMCS, Sec. B”, 51 (4).
Koz³owski S., 1997: Pro gram ochro ny georó ¿no rod no œci w Pol sce. „Przegl¹d Geo lo gi cz - ny”, 45, 5: 489–496.
Koz³owski S. (red.), 1998: Ochro na li to s fe ry. Pa ñ stwo wy In sty tut Geo lo gi cz ny, Wa r sza wa.
Koz³owski S., 1999: Kon ce p cja ochro ny georó ¿no rod no œci przy ro dy nie o¿y wio nej w Pol - sce. Ar chi wum Geo lo gi cz ne PIG, Wa r sza wa.
Koz³owski S., 2000: Ochro na ge o s fe ry. „Przegld Geo lo gi cz ny”, 48, 9: 815–816.
Koz³owski S., 2002: Eko ro z wój. Wy zwa nie XXI wie ku. Wy daw ni c two Na uko we PWN, Wa r sza wa.
McGa ri gal K., Marks B.J., 1995: Fra g stats: Spa tial Pat tern Ana ly sis Pro gram for Qu an - ti fy ing Lan d s ca pe Stru c tu re. U. S. Fo rest Se r vi ce Ge ne ral Te ch ni cal Re port PNW:
Po rtland OR, USA.
Mi z ga j ski A., 2001: Od nie sie nie georó ¿no rod no œci do wy bra nych po jêæ w na ukach o œro - do wi sku [w:] Fun kcjo no wa nie geoe ko sy ste mów w zró¿ ni co wa nych wa run kach morfo klima ty cz nych mo ni to rin gu, ochro na edu ka cja, pod red. A. Ka r cze wskie go i Z. Zwo li ñ skie go, Bo gu cki Wy daw ni c two Na uko we, Po znañ: 369–375.
Nie na rto wicz A., Kunz M., De ptu³a M., Do min D., 2002: Eco lo gi cal Con se qu en ces of Chan ges in Lan d s ca pe Stru c tu re in the Nie ghbo ur ho od of Bru sy in 19th and 20th cen - tu ry, „Eco lo gi cal Qu e stions” 1/2002: 117–135.
Nie na rto wicz A., Kunz M., Do min D., 2001: Po rów na nie stru ktu ry krajo bra zu na ob sza rach in ten sy w nej i eko lo gi cz nie zrów no wa ¿o nej go spo dar ki le œ nej [w:] Nie na rto wicz A., Kunz M. (red.), GIS i tele de te k cja w ba da niach stru ktu ry i fun kcjo no wa nia krajo bra - zu. Ofi cy na Wyd. „Tu r press”, To ruñ: 165–179.
Odum E.P., 1982: Pod sta wy eko lo gii. Wyd. III, PWRiL, Wa r sza wa.
Odum E.P., 1994: Di ve r si ty and the fo rest eco sy stem [w:] Co o ly J.L., Co o ly J.H. (red.) Na tu ral di ve r si ty in fo rest eco sy stems. Proc. of the Wor ks hop No ve m ber 29 – De ce - m ber 1, 1992, Inst. Ecol. Univ. Ge o r gia.
Osta sze wska K., 2002: Ge o gra fia krajo bra zu. Wyd. Nauk. PWN, Wa r sza wa.
Pie trzak M., 1989: Pro ble my i me to dy ba da nia stru ktu ry geo kom p le ksu. Wyd. Nauk.
UAM, Po znañ.
Prze wo Ÿ niak M., 1987: Pod sta wy ge o gra fii fi zy cz nej kom p le kso wej. Skry p ty ucze l nia ne UG, Gdañsk.
Ri chling A., 1976: Ana li za i stru ktu ra œro do wi ska geo gra ficz ne go i nowa me to da re gio - nali za cji fizycz nogeo grafi cz nej (na przyk³ad zie wo je wó dz twa bia³osto c kie go). Roz - pra wy UW 104, Wyd. Nauk UW, Wa r sza wa.
Ri chling A., 1992: Kom p le kso wa ge o gra fia fi zy cz na. Wyd. Nauk. PWN, Wa r sza wa.
Ri chling A., So lon J., 1996: Eko lo gia krajo bra zu. Wyd. Nauk. PWN, Wa r sza wa.
Shan non C.E., 1948: A Mat he ma ti cal The o ry of Com mu ni ca tion. „Bell Syst. Tech. J.” 27.
Shan non C.E., We aver W., 1949: A Mat he ma ti cal The o ry of Com mu ni ca tion. Uni ve r si ty of Il li no is Press, Ur ba na.
So lon J., 2002: Oce na ró¿ no rod no œci krajo bra zu na pod sta wie ana li zy stru ktu ry prze - strzen nej ro œlin no œci. „Pra ce Geo gra fi cz ne IG i PZ PAN”, 185, Wa r sza wa.
So³owiej D., 1979: Zdjê cie uro czysk te re nów po³o¿o nych na pó³noc od ryn ny je zior Ra ko - wo i Ko mo rze oraz jego wy ko rzy sta nie do oce ny te re nu dla po trzeb re kre a cji. „Bad.
Fi zjogr. nad Polsk¹ Zach., Se ria A, Ge o gra fia Fi zy cz na”, t. 32, Po znañ: 117–138.
So³owiej D., 1992: Pod sta wy me to dy ki oce ny œro do wi ska przy rod ni cze go cz³owie ka.
Wyd. Nauk. UAM, Po znañ
So³owiej D., Pa sek H., 1979: Ana li za stru ktu ry uro czysk stre fy brze go wej Je zio ra Ja ro - sze wskie go w aspe kcie ich wy ko rzy sta nia re krea cyj ne go. „Bad. Fi zjogr. nad Polsk¹ Zach., Se ria A, Ge o gra fia Fi zy cz na”, t. 32, Po znañ: 63–83.
Tu r ner M.G., 1989: Lan d s ca pe Eco lo gy: The Ef fect of Pat tern on Pro cess. „Ann. Rev.
Ecol. Syst.”, 20: 171–197.
Tu r ner M.G., Gar d ner R.H. (red.), 1991: Quan ti ta ti ve Me t hods in Lan d s ca pe Eco lo gy.
Sprin ger, New York.
Whit ta ker R.H., 1972: Evo lu tion and Me a su re ment of Spe cies Di ve r si ty. Ta xon, 21:
213–251.
Wró b le wski T., 2000: Ochro na georó ¿no rod no œci w Re gio nie Œwiê to krzy skim z map¹ chro nio nych ob sza rów i obie któw przy ro dy nie o¿y wio ne 1:200 000. Mi ni ste r stwo Œro do wi ska i Pa ñ stwo wy In sty tut Geo lo gi cz ny, Wa r sza wa.
