Jan Ro dzik**
* In sty tut Bio lo gii UMCS, ul Aka de mi cka 19, 20-033 Lu b lin
** In sty tut Nauk o Zie mi UMCS, al. Kra œ ni cka 2C, D, 20-718 Lu b lin ja ni cki@bio top.umcs.lu b lin.pl; to m tak@bio top.umcs.lu b lin.pl
Oce na sto p nia natu ra l no œci i kie run ków prze kszta³ceñ ro œlin no œci w opa r ciu o me to dy:
fito so cjo lo giczn¹ i krajo bra zow¹ (na przyk³ad zie wsi Gu ciów na Roz to czu Œro d ko wym)
Esti ma tion of the na tu ra li ty de gree and trans fo r ma tion di re c tions of the ve ge ta tion ba sed on phyto socio lo gi cal
and lan d s ca pe me t hods (ba sed on exa m p le from the vil la ge of Gu ciów – Cen tral Roz to cze)
Abs tract: Ve ge ta tion chan ges as the main sus cep ti b le ele ment of na tu ral en vi ron ment have been mo ni to red sin ce 1970s in the Cen tral Roz to cze re gion (SE Po land) in the sur ro un dings of the Gu ciów vil la ge. The vil la ge fo un ded in the 19th cen tu ry is no wa da ys si tu a ted wi t hin the pro te c ted zone of the Roz to cze Na tio nal Park. The in flu en ce of the Park upon fun c tio ning of the vil la ge to ge t her with the so cial -eco no mic trans fo r ma tion sin ce 1950s re su l ted in the aban don ment of nu me ro us ara b le fields that ove r grow by pio ne er com mu ni ties thus be gin ning a se con da ry suc ce sion. Phyto socio lo gi cal maps of the mo dern and the po ten tial ve ge ta tion as well as old air pho tos have been used to cre a te a GIS -A r cIn fo and Ar c View da ta ba se. The re sult is a map of 18 plant com mu ni ties and a ta b le with ca l cu la ted area and an thro po ge nic in dex for each of them. Qu i te low in dex va lue se ems to in di ca te the high de gree of na tu ra li ty of the ve ge ta tion al t ho ugh many de ge ne ra tion chan ges have been ob se r ved in the fo rests. Thus the au t hors sug gest the need of an ex ten sion of the sca le used for esti ma tion of an thro po ge nic chan ges wi t hin ve ge ta tion communities.
Key words: phyto socio lo gi cal me t hod, lan d s ca pe me t hod, po ten tial na tu ral ve ge ta tion, synan thro pi sa tion of plant co ver, lan d s ca pe an thro poge nisa tion in dex, rena tu ri sa tion, Roztocze region
S³owa klu czo we: me to da fito socjo logi cz na, me to da krajo bra zo wa, ro œlin noœæ po ten cja l na, syn an tro piza cja sza ty ro œlin nej, wska Ÿ nik antro poge ni za cji krajo bra zu, renaturyzacja, Roztocze
Wstêp
Jed nym z g³ów nych kie run ków wspó³cze s nych prze mian œro do wi ska przy - rod ni cze go ob sza rów wie j skich jest rena tu ry za cja. Obe j mu je ona zw³asz cza wsie o trud nych dla ro l ni c twa wa run kach na tu ra l nych, gdzie ma so wo od³ogo - wa ne s¹ pola upra w ne, a na ich mie j s ce sto p nio wo po wra caj¹ zbio ro wi ska le œ - ne z na sa dzeñ lub sa mo sie wu. Pro ces ten ogra ni cza ta k ¿e te m po de gra da cji
Wa r sza wa 2006
in nych ele men tów œro do wi ska przy rod ni cze go, np. gleb, czy wód. Jed nak na - wet ca³ko wi te za le sie nie nie eli mi nu je sku t ków zmian œro do wi ska wy nik³ych z wie lole t nie go, in ten syw ne go u¿y t ko wa nia. Trwa³e zmia ny sie d lisk mog¹ unie mo ¿ li wiæ po wrót sza ty ro œlin nej do sta nu wyjœciowego.
In ten sy w na rena tu ry za cja œro do wi ska przy rod ni cze go za cho dzi w oto cze - niu Roz to cza ñ skiej Sta cji Na uko wej UMCS w Gu cio wie. Nie ko rzy st ne wa - run ki na tu ra l ne i zmie niaj¹ce siê sto sun ki spo³eczno -go spoda r cze po wo duj¹,
¿e od lat 50. XX wie ku od³ogu je siê tu naj mniej przy da t ne do upra wy pola.
Nasilenie tego pro ce su mia³o mie j s ce po utwo rze niu w s¹sie dztwie Roz to czañ - skie go Par ku Na ro do we go w 1974 r. (So me ya, Fu r tak 1996) oraz w osta t nim piêt na sto le ciu po zmia nach ustro jo wych (Fu r tak i in. 2000). W wy lud niaj¹cej siê wsi za cho dzi od no wa sza ty ro œlin nej, co po zwa la na ba da nia dy na mi ki antro poge ni za cji zbio ro wisk ro œlin nych, ich rena tu ry za cji i ten den cji su k ce - syj nych (Gr¹dziel i in. 2001, Gr¹dziel, Ja ni cki 2002).
Cha ra kte ry styka te re nu ba dañ
Ba da nia mi te re no wy mi ob jê to area³ wsi Gu ciów w gmi nie Zwie rzy niec na Roz to czu Œro d ko wym, za³o¿o nej przez Za mo y skich w la tach 20. XIX wie ku.
Za j muj¹ce po wie rz ch niê 341 ha grun ty wsi obe j muj¹ od ci nek dna do li ny Wie - prza oraz jej le we go zbo cza wraz z wie rz cho win¹ i fra g men tem do li ny bo cz nej (ryc. 1A). Do li na Wie prza wciê ta jest w kre do we gezy i opo ki roz to cza ñ skiej wie rz cho wi ny na g³êbo koœæ ok. 100 m i sze ro koœæ ok. 1 km. Dno do li ny, z dwie ma te ra sa mi, zna j du je siê na wy so ko œci 240–250 m n.p.m. Ho lo ceñsk¹ te ra sê za le wow¹ o sze ro ko œci 200–400 m, roz ciêt¹ ko ry tem Wie prza, tworz¹ piasz czy sto- pyla ste alu wia (mady) oraz mie j s ca mi to r fy, wype³niaj¹ce ko pa l - ne sta ro rze cza. Wy raŸn¹ kra wê dzi¹ o wy so ko œci 3–4 m wzno si siê nad ni¹ plej sto ce ñ ska, pia sz czy sta te ra sa nad za le wo wa o sze ro ko œci do ki l ku set me - trów, z ko m p le ksem wy dmo wym w pó³nocno - za chod niej czê œci wsi (ryc. 1A).
Sto sun ko wo stro me zbo cze do li ny Wie prza z po kryw¹ les sow¹ roz ci naj¹ su - che do lin ki, w¹wozy i wciê cia dro go we. U ich wylotu utworzy³y siê zbudowane z o sa dów mu³kowatych sto¿ki proluwialne, nadbudowuj¹ce na tym odcinku lewobrze¿n¹ terasê nadzalewow¹ (Maruszczak 1998).
Z po wo du do brej prze pusz czal no œci ska³ pod³o¿a i utwo rów powie rz ch nio - wych, g³ówny po ziom wo do no œ ny nawi¹zuje do dna do li ny Wie prza. G³êbo - koœæ do wody na te ra sie za le wo wej wy no si ki l ka de cy me trów, na te ra sach nad za le wo wych wzra sta do ki l ku, a na zbo czach i wie rz cho wi nie do kil ku - dzie siê ciu me trów. Zró¿ ni co wa ne s¹ rów nie¿ wa run ki to po- i mikro klima ty cz - ne. W dnie do li ny Wie prza czê sto wy stê puj¹ in wer sje tem pe ra tu ry, mg³y ra - dia cy j ne oraz przy mro z ki. Wy nie sie nie Roz to cza sku t ku je ob ni ¿e niem œred - niej ro cz nej tem pe ra tu ry po wie trza (7,0°C) o ok. 0,5°C i sto sun ko wo wy sok¹ roczn¹ sum¹ opa dów 700 mm (Ka sze wski 2004).
Ryc. 1. Mapa zbio ro wisk ro œlin nych wsi Gu ciów Fig. 1. Map of plant com mu ni ties of the Gu ciów vil la ge
Wa run ki sie d li sko we ró ¿ ni cu je rów nie¿ po kry wa gle bo wa. Na naj wy ¿szym piê trze, na wie rz cho wi nie i sto kach, wy stê puj¹ gle by o ró ¿ nym sto p niu ze ro - do wa nia: bru na t ne roz wi niê te na ge zach oraz gle by p³owe na les sach. W dnie do li ny Wie prza na pia sz czy s tych te ra sach nad za le wo wych wy kszta³ci³y siê gle by bie li co we. Na alu wiach te ra sy za le wo wej utwo rzy³y siê mady, a w ob ni -
¿e niach sta ro rze czy gle by to r fo we.
Me to dy ba dañ
Szcze gó³owe ka r to wa nie sza ty ro œlin nej w ob rê bie wsi Gu ciów prze pro - wa dzo no w la tach 1999–2004. Wy ko na no ponad 70 zdjêæ fito socjo logi cz - nych me tod¹ Braun-Blanquet’a (1951). Wy ko rzy sta no ta k ¿e ma te ria³y archiwalne, jak wy ko na ne dla po trzeb Par ku mapy roz mie sz cze nia fi to ce noz i rza d kich ga tun ków ro œlin oraz mapê ro œlin no œci po ten cja l nej (Iz de b ski i in.
1992, 1997), a ta k ¿e mapê zbio ro wisk ro œlin nych i ro œlin no œci po ten cja l nej Gu cio wa, opra co wan¹ przez Gr¹dzie la i Ja ni c kie go (2002). Z nie li cz ny mi wyj¹tka mi za sto so wa no na zew ni c two ze spo³ów po da ne przez W. Matu sz - kie wi cza (2001).
Do ka r to wa nia te re no we go wy ko rzy sta no po wiê kszo ne do ska li 1:5000:
podk³ady topo gra fi cz ne, mapê ewi den cyjn¹ grun tów oraz zdjê cia lo t ni cze.
Przy u¿y ciu pro gra mów Ar cIn fo i Ar c View prze pro wa dzo no ich ka li bra cjê oraz digi ta li za cjê, a prze two rzo ne w ten spo sób dane po gru po wa no w wa r stwy te ma ty cz ne, przy porz¹dko wuj¹c im od po wied nie ta be le atry bu tów. Opra co - wan¹ w sy ste mie GIS bazê da nych o te re nie wzbo ga co no na stê p nie o nowe wa r stwy te ma ty cz ne: ro œlin noœæ rze czy wist¹, ro œlin noœæ po ten cjaln¹ oraz antro poge ni za cjê sza ty ro œlin nej. Dla po trzeb ni nie j szej pra cy (wy mo gi re da k - cy j ne) przy go to wa no zge nera li zo wan¹ wer sjê mapy, w któ rej wyod rê b nio ne pod czas ka r to wa nia 47 jed no stek fito socjo logi cz nych po³¹czo no w 18 jed no - stek wy ¿szej ran gi (ryc. 1B).
Do oce ny sto p nia natu ra l no œci wy dzie lo nych jed no stek fito socjo logi cz nych za sto so wa no wska Ÿ nik antro poge ni za cji krajo bra zu, ob li czo ny me tod¹ Ko - stro wic kie go, Plit i So lo na (1988). Ba zu je ona na kon ce pcji dy na mi cz nych krê gów ro œlin nych zbio ro wisk za stê pczych M. Schwi cke ra t ha (Plit 1992, 1993), a 11-sto p nio wa ska la bo ni ta cyj na po zwa la na ilo œcio we okre œle nie wiel - ko œci an tropoge ni cz nych prze kszta³ceñ ro œlin no œci. Do oce ny zmian ro œlin - no œci wy ko rzy sta no rów nie¿ ba da nia moni to rin go we opa du py³ku ro œlin ne go pro wa dzo ne w Sta cji UMCS w ra mach Pol len Mo ni to ring Pro gram me (Pi dek 2005). Ten den cje i kie run ki roz wo ju okre œlo no w opa r ciu o ana li zê po ten cja l - nej ro œlin no œci na tu ra l nej, wed³ug W. Matu sz kie wi cza (1983) – hipo te ty cz - nym sta nie ro œlin no œci, mo ¿ li wym do osi¹gniê cia pod wa run kiem re a li za cji tkwi¹cych w niej ten den cji roz wo jo wych.
Wspó³cze s na sza ta ro œlin na Gu cio wa
Eks pan sja buka wraz z to wa rzysz¹c¹ mu jod³¹, któ ra mia³a mie j s ce w okre - sie sub at lan tyc kim (Ba³aga 1997), do pro wa dzi³a za sad ni czo do ukszta³to wa - nia siê wspó³cze s ne go uk³adu zbio ro wisk le œ nych. Na prze mian ule ga³y one prze kszta³ce niom pod czas faz osie d le ñ czych (w neo li cie, epo ce br¹zu, wcze s - nym œred nio wie czu i osta t nich 200 la tach) oraz na stê puj¹cych po nich okre - sach rena tu ry za cji (Ja ni cki, Ro dzik 2005). W wy ni ku an tro po pre sji zwiê kszy³ siê udzia³ so s ny w la sach. W pe³ni wy kszta³cone ze spo³y le œ ne, za j muj¹ce obec - nie ok. 40% area³u wsi, re pre zen towa ne s¹ g³ów nie przez: sub ocea ni cz ny bór œwie ¿y (Leuco bryo- Pi ne tum), wy ¿yn ny jod³owy bór mie sza ny (Abie te tum po - lo ni cum), bór mie sza ny sos nowo -dê bo wy (Qu e r co robo ris- Pi ne tum), bu czy nê ka r pack¹ (De nta rio glan dulo sae- Fage tum) i gr¹d sub konty nenta l ny (Tilio - -Car pi ne tum). Po zo sta³¹ czêœæ zbio ro wisk le œ nych za j muj¹ zbio ro wi ska za stê - pcze i m³od ni ki (ryc. 1B).
Wznie sie nia kre do we z p³ata mi les sów za j mu je zwy kle bu czy na ka r pa cka zwi¹zana z ¿y z ny mi gle ba mi na les so wy mi i pseu dorê dzi na mi. W jej drze wo sta - nie prze wa ¿a buk z do mieszk¹ jod³y i gra ba, nie kie dy so s ny, brzo zy, klo nu zwy - cza j ne go i ja wo ru, a w bo ga tym ru nie zna j duj¹ siê ga tun ki ty po we dla gr¹dów z kla sy Quer co- Fage tea oraz rza d kie ro œli ny gó r skie: Se ne cio ne mo ren sis, Eu p - hor bia amyg da lo i des, De nta ria glan du lo sa. W do lnych pa r tiach sto ków oraz w w¹wo zach wy stê pu je gr¹d sub konty nenta l ny, z gra bem oraz z do mieszk¹ lipy, buka i dêbu. W wiê kszo œci s¹ to fi to ce no zy nie doj rza³e, po wsta³e w wy ni ku su kce sji wtó r nej, z du ¿ym udzia³em brzo zy bro daw ko wa tej i osi ki.
Zbio ro wi ska bo ro we wy stê puj¹ na pia sz czy s tych sie d li skach te ra sy nad za - le wo wej. Do mi nu je bór so s no wy œwie ¿y, któ re go nie zbyt zwa r ty drze wo stan po cho dzi z na sa dzeñ. W pó³no c nej czê œci wsi na po do bnym sie d li sku wy stê - puj¹ fra g men ty boru mie sza ne go sosno wo-dê bo we go, ze sta r szym drze wo sta - nem so s no wym oraz ni¿sz¹ pod warstw¹ z³o¿on¹ z dêbu szy pu³ko we go, rza - dziej buka i jod³y. Wy ¿yn ny bór jod³owy z do rod nym drze wo sta nem jod -
³owym oraz z do mieszk¹ so s ny, rza dziej buka i dêbu szy pu³ko we go, tworzy zwarty kompleks wewn¹trz ³uku wydmy w pó³nocno-zachodniej czêœci wsi.
Na te ra sie za le wo wej Wie prza sto sun ko wo du¿¹ po wie rz ch niê (ok. 3,7 ha) za j muj¹ m³ode olsy (Ri be so ni gri -Al ne tum), któ rym to wa rzysz¹ za ro œla wie rz - bo we (Sa li ce tum penta ndro- cine reae). Nad rze cz ne ³êgi jesio nowo -ol szo we (Fra xino -Al ne tum) zwy kle zna j duj¹ siê w fa zie ini cja l nej w po sta ci lu Ÿ nych grup za drze wieñ ol szo wych nad rzek¹ lub m³odych zagajników olszowych porastaj¹cych nieu¿ytkowane ³¹ki.
Wœród zbio ro wisk ro œlin no œci nie le œ nej do mi nuj¹ ze spo³y szu wa ro we i ³¹kowe, za j muj¹ce sie d li ska za le wo we w dnie do li ny Wie prza. Roz po wszech - nio ne s¹ tu ze spo³y wy so kich tu rzyc ze zwi¹zku Mag no ca ri cion. Ro œlin noœæ
³¹kow¹ re pre zen tuj¹ ze spo³y Fili pendu lo-Ge ranie tum i Ange lico- Cir sie tum ole -
ra cei oraz zde gra do wa ne ³¹ki z prze wag¹ Ca la ma gro stis ca ne s cens. Zbio ro wi - ska tra wia ste poza ho lo ce ñ skim dnem do li ny utrzy my wa ne s¹ sztu cz nie, czê sto pod sie wa ne ga tun ka mi szla che t nych traw, nie kie dy u¿y t ko wa ne jako pa stwi - ska. Zbio ro wi ska syn an tro pij ne s¹ naj czê œciej zwi¹zane z po la mi upra w ny mi i za bu dow¹. Zbio ro wi ska ro œlin no œci se ge ta l nej za j muj¹ naj wiêksz¹ po wie rz ch - niê, a ich sk³ad ga tun ko wy uza le ¿ nio ny jest od typu gle by i ro dza ju upraw.
Na rêdzinach do mi nuj¹ ze spo³y: Lamio -Vero ni ce tum po li tae, Conso lido- Bro - me tum, Aphano -Matri ca rie tum i Vi cia e tum te tra sper mae, na to miast na gle - bach pia sz czy s tych: Cauca li-S candi ce tum, Echino chloo- Seta rie tum, rza dziej Hernia rio-Po lycne me tum. Na ugo rach wy kszta³ci³y siê zbio ro wi ska z³o¿o ne z ro œlin no œci se ge ta l nej, ru de ra l nej, ga tun ków upra w nych, ³¹ko wych, a na wet le œ nych. Prze wa ¿aj¹ zbio ro wi ska tra wia ste na spia sz czo nych les sach z gle ba mi bruna tno zie mny mi, na to miast sta r sze od³ogi naj czê œciej po ra sta brzo za.
W ob rê bie za bu do wañ i na przy dro ¿ach spo ty ka ne s¹ sze ro ko roz po wszech - nio ne ze spo³y ro œlin no œci ru de ra l nej, przed sta wio ne na ma pie jako jed no stka zbio r cza (ryc. 1B). Na sie d li skach bo ro wych i gr¹do wych du¿¹ po wie rz ch niê za j muj¹ za stê pcze zbio ro wi ska z na sa dzon¹ sosn¹ lub brzoz¹ z sa mo sie wu.
Lasy te po wsta³y w wy ni ku su kce sji wtó r nej zbio ro wisk le œ nych na nie u¿y t - kach po ro l nych i opu sz czo nych pa stwi skach. Spo ty ka siê rów nie¿ kil ku le t nie na sa dze nia so s no we, mo drze wio we lub œwier ko we, a nie kie dy te¿ lu Ÿ ne m³od - ni ki sosno wo- brzo zo we po chodz¹ce z sa mo sie wu. Znacz¹cy udzia³ brzo zy w sza cie ro œlin nej Guciowa znajduje odzwierciedlenie we wzrastaj¹cej iloœci jej py³ku w próbkach wspó³czesnego opadu py³kowego.
Wspó³cze s ne pro ce sy syn an tro piza cji sza ty ro œlin nej Gu cio wa W la sach Gu cio wa za uwa ¿yæ mo ¿ na pra wie wszy stkie fazy dege nera cy j ne wy ró ¿ nio ne przez Ola czka (1974), przy czym naj wiê ksze na si le nie prze ja wia fru tice ty za cja, w mnie j szym sto p niu ce spi ty za cja i pi ne ty za cja. Nad mie r ny roz - wój krze wów, g³ów nie Ru bus hi r tus, do ty czy zw³asz cza prze œwie t lo nych la sów so s no wych, a ta k ¿e zbio ro wisk za stê pczych lub bo rów mie sza nych po wsta³ych na da w nych nie u¿y t kach. Ce spi ty za cja obe j mu je fra g men ty prze œwie t lo nych la - sów so s no wych i ich skra je gra nicz¹ce ze zbio ro wi ska mi tra wia sty mi, np. kra - wêdŸ te ra sy nad za le wo wej. Pi ne ty za cja wi do cz na jest w la sach g³ów nie na sie d - li skach gr¹do wych, gdzie w okre sie po wo jen nym sa dzo no so s nê na nie u¿y t - kach. Neo fi ty za cja ob ser wo wa na jest w ze spo³ach za rów no le œ nych, jak i ³¹ko - wych. Nie zwy kle eks pan sy w nym ga tun kiem jest Ca rex bri zo i des, któ ra szy b ko roz prze strze nia siê w oko li cach Gu cio wa, jak rów nie¿ w ca³ym RPN. Du¿e ob - sza ry w dnie do li ny Wie prza opa no wuj¹ ta kie ga tun ki, jak: ru d be kia naga i naw³oæ ka na dy j ska, któ re tworz¹ zr¹b ze spo³u Rudbe kio -So lidagi ne tum.
Zbio ro wi ska naj mniej prze kszta³cone, za li czo ne do I i II kla sy antro poge ni - za cji (tab. 1) wy stê puj¹ g³ów nie w do li nie Wie prza. Na te ra sie nad za le wo wej w pó³nocno - za chod niej czê œci wsi do mi nu je wy ¿yn ny jod³owy bór mie sza ny
oraz bór so s no wy z Abies alba. Du¿e ob sza ry o ni skim wska Ÿ ni ku antro poge - ni za cji ze zbio ro wi ska mi boru so s no we go œwie ¿e go zna j duj¹ siê ta k ¿e na tej te ra sie po pra wej stro nie Wie prza. Ma³ym sto p niem prze ob ra ¿eñ od zna czaj¹ siê równie¿ zbio ro wi ska le œ ne: Tilio -Car pi ne tum i De nta rio glan du lo sae - - Fa ge tum, rozwi jaj¹ce siê w ob rê bie roz ciê te go w¹wo za mi p³ata les so we go na le wym zbo czu do li ny. Na te ra sie za le wo wej Wie prza do mi nuj¹ zbio ro wi ska szu wa ro we z kla sy Phra gmi te tea oraz ³¹kowe (Moli nio-Ar rhenat heretea), za - kla syfi kowa ne prze wa ¿ nie do III i IV kla sy antro poge ni za cji. Upra wia ne zbo - cza do li ny Wie prza zbu do wa ne ze ska³ kre do wych i po kry te les sem po ra sta ro - œlin noœæ syn an tro pij na za li czo na do klas VII i VIII. Na to miast na le wo brze ¿ - nej te ra sie nad za le wo wej, wzd³u¿ dro gi as fa l to wej Zwie rzy niec – Kra s no bród, za bu do wie to wa rzysz¹ zbio ro wi ska ru de ra l ne za li cza ne do kla sy X. Dro gi, po - zba wio ne ro œlin no œci, za li cza ne zo sta³y do kla sy XI (tab. 1).
Tab. 1. Antro poge ni za cja zbio ro wisk ro œlin nych wsi Gu ciów
Tab. 1. An thro poge nisa tion of the plant com mu ni ties in the Gu ciów vil la ge
Nr Zbio ro wi sko ro œlin ne
Kla sa antro - poge ni -
za cji
Wska Ÿ - nik antro - poge ni -
za cji
Ob szar
[ha] [%]
I Zbio ro wi ska le œ ne 177,34 52,0
1 Ols po rze cz ko wy, ³ozo wi sko, ³êg ol szy no wy I–III 1–3 8,59 2,5
2 Bór so s no wy œwie ¿y I–II 1–2 39,78 11,7
3 Bory mie sza ne I 1 32,93 9,7
4 Kon ty nen tal ny bór mie sza ny dêbo wo- sos no wy I–II 1–2 15,98 4,6
5 Bu czy na ka r pa cka I 1 16,08 4,7
6 Gr¹d sub konty nenta l ny I 1 13,89 4,0
7 Zbio ro wi ska za stê pcze z kla sy Vacci nio-Pi cee tea III 3 11,99 3,5 8 Zbio ro wi ska za stê pcze z kla sy Quer co- Fage tea III 3 16,12 4,7 9 M³od ni ki, upra wy oraz od no wie nia na tu ra l ne VI 6 21,98 6,4
II Zbio ro wi ska szu wa ro we (Phra gmi te tea) 3,34 1,0
10 Ze spo³y szu wa ru oraz tu rzy cy I 1 3,34 1,0
III To r fo wi ska prze j œcio we 2,32 0,7
11 To r fo wi sko prze j œcio we, ze spó³ tu rzy cy ni t ko wa tej II 2 2,32 0,7
IV Zbio ro wi ska ³¹kowe (Moli nio-Ar rnenat heretea) 22,54 6,5
12 Ze spó³ si to wia, ostro ¿e nia oraz wi¹zów ki II 2 8,34 2,4
12 £¹ki zde gra do wa ne IV–VII 4–7 13,53 4,0
12 Mu ra wy na pia sko we IV 4 0,67 0,2
V £¹ki zago spo daro wa ne i pa stwi ska 26,39 7,6
13 Pa stwi ska IV–VII 4–8 26,39 7,7
VI Zbio ro wi ska syn an tro pij ne 48,78 14,3
14 Pola orne z ró ¿ ny mi ze spo³ami se ge tal ny mi VIII 8 48,02 14,0 15 Sady (bez okre œlo ne go zbio ro wi ska ro œlin ne go) VII 7 0,76 0,2
Nr Zbio ro wi sko ro œlin ne
Kla sa antro - poge ni -
za cji
Wska Ÿ - nik antro - poge ni -
za cji
Ob szar
[ha] [%]
VII Nie u¿y t ki po ro l ne i po le œ ne 44,16 13,0
16 Nie u¿y t ki i ugo ry III–VII 3-7 44,16 13,0
VIII Te ren za bu do wa ny 9,50 2,8
17 Ze spo³y ru de ra l ne IX 12 9,50 2,8
IX Dro gi 7,1 2,1
18 Dro gi pol ne i szo sa (brak ro œlin no œci) IX–XI 12-20 7,1 2,1
Ra zem 5,36 341 100
Wska Ÿ nik antro poge ni za cji œro do wi ska przy rod ni cze go wsi Gu ciów, ob li - czo ny na pod sta wie udzia³u su ma ry cz nych po wie rz ch ni za j mo wa nych przez zbio ro wi ska ro œlin ne o ró ¿ nym sto p niu natu ra l no œci, wy no si œred nio 5,4. Jest to wa r toœæ zna cz nie ni ¿ sza od œred niej krajo wej (10,0) ob li czo nej przez Plit (1993), zbli ¿o na do œred niej dla Roz to cza Œro d ko we go (Ja ni cki, Wo j ta no wicz 1997), co po twier dzaæ mo¿e wy so ki sto pieñ natu ra l no œci œro do wi ska przy rod - ni cze go Roz to cza (Fa li ñ ski 1975, Plit 1993, Fija³ko wski 1994). Ana li zo wa ny wska Ÿ nik antro poge ni za cji wy ka zu je jed nak w Gu cio wie du¿e zró¿ ni co wa nie prze strzen ne (ryc. 1B). Do mi nuj¹ca I kla sa antro poge ni za cji (30% ob sza ru) obe j mu je ro œlin noœæ fi naln¹ ³¹kow¹ i leœn¹. Zbio ro wi ska te nie ste ty nie mog¹ byæ okre œlo ne mia nem „pie r wo t nych”, gdy¿ w zna cz nym sto p niu s¹ prze - kszta³cone przez cz³owie ka. W zbio ro wi skach le œ nych uz na nych za fi na l ne wy stê pu je du¿y udzia³ la sów m³odych, od ro œlo wych, o nie pra wid³owej stru k - tu rze ga tun ko wej. Du¿y udzia³ zbio ro wisk za li czo nych do VII i VIII kla sy antro poge ni za cji (w su mie oko³o 19%) ta k ¿e œwia d czy o zna cz nym wp³ywie cz³owie ka. Me to da Ko stro wic kie go, Plit i So lo na (1988) okre œla nia sto p nia antro poge ni za cji po szcze gó l nych zbio ro wisk nie uw z glêd nia nie ste ty oce ny ich ¿y wo t no œci i tendencji rozwojowych.
Ten den cje i kie run ki roz wo jo we sza ty ro œlin nej Gu cio wa
Na ob sza rze wsi Gu ciów wy ró ¿ nio no osiem jed no stek po ten cja l nej ro œlin - no œci na tu ra l nej (Gr¹dziel, Ja ni cki 2002). Za sze rego wa no je do piê ciu wy ró ¿ - nio nych ty pów dy na mi cz nych krê gów, któ re maj¹ sta biln¹ fi to ce no zê ko ñ - cow¹, jak¹ mo ¿ na uz naæ za jed no stkê ro œlin no œci po ten cja l nej. Naj wiêksz¹ po - wie rz ch niê za j muj¹ po ten cja l ne ze spo³y la sów gr¹do wych: De nta rio glan - dulo sae- Fage tum (92,6 ha) i s¹sia duj¹cy z nim Tilio -Car pi ne tum (59,1 ha).
W la sach Gu cio wa li cz nie spo ty ka siê fi to ce no zy za stê pcze tych ze spo³ów.
Zwy kle s¹ to zbio ro wi ska ze sztu cz nie wpro wa dzon¹ sosn¹ oraz po chodz¹ce z sa mo sie wu lasy brzo zo we, bêd¹ce pie r wszym eta pem re ge ne ra cji da w nych la sów gr¹do wych. Na te re nach nie le œ nych fi to ce no zy za stê pcze obe j muj¹ zbio ro wi ska ³¹kowe: Poa pra tensi s-Fe stu ca ru bra, De scha m p sia ca e spi to sa,
Ange lico- Cir sie tum ole ra cei oraz na po lach li cz ne ze spo³y chwa stów, m.in.:
Vi cia e tum te tra sper mae, Aphano -Matri ca rie tum, Conso lido- Bro me tum. W la - sach wiê kszoœæ sie d lisk bu czy ny ka r pa c kiej za j mu je w³aœci wy dla nich ze spó³, choæ czê sto jego drze wo stan bywa znie kszta³cony przez go spo dar kê leœn¹. Na zna cz nej po wie rz ch ni wy stê puj¹ te¿ le œ ne zbio ro wi ska za stê pcze, g³ów nie za - ga j ni ki brzo zo we, po wsta³e z sa mo sie wu na nie u¿y t kach. Rza dziej spo ty ka siê tu sztu cz nie wpro wa dzo ne lasy so s no we. Na sie d li skach sub konty nenta l nych gr¹dów lipo wo- gra bo wych wy stê puj¹ obe c nie w la sach zbio ro wi ska za stê p - cze z kla sy Quer co- Fage tea z sosn¹ i brzoz¹. Spo œród nie le œ nych zbio ro wisk za stê pczych naj wiêksz¹ po wie rz ch niê za j muj¹ pola upra w ne, na któ rych wy - stê puj¹ ty po we dla ¿y z nych gleb ze spo³y chwa stów pol nych, m.in.: Vi cia e tum te tra sper mae, Aphano -Matri ca rie tum, Galin sogo- Seta rie tum i Echi no chloo - -Setarietum. Na zna cz nej po wie rz ch ni wy stê puj¹ te¿ zbio ro wi ska tra wia ste u¿y t ko wa ne jako ³¹ki koœne.
Du¿¹ po wie rz ch niê za j muj¹ rów nie¿ dy na mi cz ne krê gi bo rów mie sza nych:
Abie te um po lo ni cum (59 ha) oraz Qu e r co robo ris- Pi ne tum (64,1 ha). Mie sza - ny bór jod³owy, wy stê puj¹cy g³ów nie w ob ni ¿e niach miê dzy wyd mo wych i de fla cy j nych, po ten cja l nie obe j mu je te¿ czêœæ bo rów so s no wych z du ¿ym udzia³em jod³y. Nie wie l kie fra g men ty tego ze spo³u za j muj¹ pola upra w ne na py³ach pia sz czy s tych u pod nó ¿a sto ków oraz nie któ re nie u¿y t ki po ro l ne i tra - wia sto-³¹kowe, za jê te obe c nie przez zbio ro wi ska z klas Ko e le rio glau cae - -Co rynep hore tea ca ne s cen tis i Moli nio-Ar rhenat heretea. Kon ty nen tal ny bór mie sza ny sos nowo -dê bo wy, jako jed no stka ro œlin no œci po ten cja l nej, obe j mu - je znaczn¹ po wie rz ch niê pra wo brze ¿ nej te ra sy nad za le wo wej, obe c nie w wiê - kszo œci za jêt¹ przez fi to ce no zy boru œwie ¿e go. Ponad to s¹ tu zbio ro wi ska za - stê pcze z kla sy Vacci nio- Picee tea z sosn¹ w drze wo sta nie, znie kszta³cone wsku tek ró ¿ nych form de ge ne ra cji i przed sta wiaj¹ce ró ¿ ne sta dia rege nera cy j - ne boru mie sza ne go. Sie d li ska boru mie sza ne go s¹ te¿ nie kie dy za jê te przez pia sz czy ste nie u¿y t ki ze zbio ro wi ska mi z kla sy Ko e le rio glauca e -Cory nepho - retea ca ne s cen tis.
Sto sun ko wo ma³y ob szar obe j muj¹ po ten cja l ne ze spo³y: Leuco bryo- Pi ne - tum (5,2 ha) oraz Vac ci nio uligi nosi- Pi ne tum (0,4 ha). Do krê gu boru so s no - we go na le¿¹ zbio ro wi ska le œ ne z kla sy Vacci nio- Picee tea ze zmie nio nym drze wo sta nem i ru nem oraz nie któ re zbio ro wi ska za stê pcze z kla sy Ko e le rio glauca e-Cory nepho retea ca ne s cen tis, Nardo -Cal lune tea oraz zbio ro wi sko De scha m p sia ca e spi to sa z kla sy Moli nio-Ar rhenat heretea. Na po lach s¹ to zwy kle ze spo³y chwa stów ty po we dla ubo gich gleb pia sz czy s tych. Fi to ce no zy re pre zen tuj¹ce bór so s no wy œwie ¿y s¹ obe c nie doœæ sze ro ko roz po wszech nio - ne, jed nak w wy ni ku eu tro fi za cji sie d lisk prze kszta³caj¹ siê szy b ko w bory mie sza ne. Prze wi du je siê, ¿e po ten cja l ny ze spó³ Leuco bryo- Pi ne tum za j mie nie wielk¹ po wie rz ch niê, ogra ni czon¹ do szcze gó l nie ubo gich sie d lisk z gleb¹ bie li cow¹ w³aœciw¹, jak grzbiet wy dmy. Po ten cja l ny bór ba gien ny stwier dzo -
no za le d wie w trzech mie j s cach w za ko lach pod ci naj¹cych te ra sê nad za le - wow¹, na gra ni cy ³¹k i ubo gich zbio ro wisk bo rów mie sza nych. Dy na mi cz ny kr¹g boru ba gien ne go obe j mu je jedn¹ jed no stkê ro œlin no œci po ten cja l nej – ze - spó³ Vac ci nio uligi nosi- Pi ne tum, do któ re go obe c nie na le¿¹ nie le œ ne zbio ro - wi ska za stê pcze: Ledo -Sp hag ne tum ma gel la ni ci, Ca ri ce tum la sio car pae, Mo - li nie tum me dioe uro pae um oraz zbiorowisko Nardus stricta z klasy Nardo - -Cal lune tea.
Dy na mi cz ny kr¹g ³êgów re pre zen towa ny jest przez ze spó³ Fra xino -Al ne - tum (13 ha), któ ry rów no cze œ nie jest je dyn¹ jed nostk¹ po ten cja l nej ro œlin no œci na tu ra l nej w tej gru pie zbio ro wisk. Pod porz¹dko wa no mu sze reg nie le œ nych zbio ro wisk za stê pczych, g³ów nie z klas Phra gmi te tea i Moli nio-Ar rhenat - heretea oraz nie któ re fra g men ty zbio ro wi ska z Ca rex bri zo i des. £êgi wy stê - puj¹ prze wa ¿ nie w jed nym ko m p le ksie prze strzen nym z ol sa mi. Sie d li ska ³êgu jesio nowo -ol szowe go obe j muj¹ wiê ksze po wie rz ch nie, g³ów nie na te ra sie za - le wo wej i s¹ w du ¿ej czê œci za jê te przez lasy re pre zen tuj¹ce ty pow¹ po staæ ze - spo³u Fra xino -Al ne tum. Po zo sta³e fra g men ty sie d lisk za j muj¹ ró ¿ no rod ne fi - to ce no zy nie le œ ne z kla sy Phra gmi te tea lub Molinio-Arrhenatheretea.
Wœród ol sów ty l ko je den ze spó³: Ri be so ni gri -Al ne tum (24 ha) sta no wi jed - no stkê po ten cja l nej ro œlin no œci na tu ra l nej. Zbio ro wi ska z dyna mi cz ne go krê - gu ol sów s¹ bar dzo li cz ne i re pre zen tuj¹ prze de wszy stkim zbio ro wi ska szu - wa ro we z kla sy Phra gmi te tea, g³ów nie ze spo³y wy so kich tu rzyc ze zwi¹zku Mag no ca ri cion. W ob ni ¿e niach te ra sy za le wo wej pod kra wê dzi¹ te ra sy nad - za le wo wej oraz w lo ka l nych ob ni ¿e niach te re nu spo ty ka ny jest ols po rze cz ko - wy. W chwi li obe cnej wiê kszoœæ sie d lisk oma wia ne go ze spo³u za j mu je po staæ ty po wa olsu po rze czko we go, a le œ ne zbio ro wi ska za stê pcze re pre zen tu je ty l ko
³ozo wi sko, na to miast bar dzo li cz ne za stê pcze fi to ce no zy nie le œ ne na le¿¹ g³ów nie do kla sy Phra gmi te tea, Scheu chze rio-ca rice tea fu s cae i Mo li nio - -Arrhenatheretea.
Pod su mo wa nie
Obe c nie na ob sza rze wsi Gu ciów ob se r wu je siê sa mo ist ny pro ces rena tu ry - za cji ro œlin no œci na du ¿ych ob sza rach grun tów po ro l nych i ³¹k. Wzra sta udzia³ po wie rz ch ni le œ nych, g³ów nie jed nak sk³adaj¹cych siê ze zbio ro wisk za stê p - czych z sosn¹ i brzoz¹. W wiê kszo œci s¹ to fi to ce no zy nie doj rza³e po wsta³e w wy ni ku su kce sji wtó r nej, co do ku men tu je sto sun ko wo du¿y udzia³ brzo zy bro daw ko wa tej i osi ki w re ge ne ruj¹cych siê gr¹dach. Wska za ne wy da je siê re - gu lo wa nie pro ce sów rena tu ry za cji po przez ce lo we wpro wa dza nie ga tun ków drzew ty po wych dla tego ob sza ru, szcze gó l nie jod³y i buka, co spowoduje przebudowê sk³adu gatunkowego drzewostanów na zgodny z siedliskiem.
Zbio ro wi ska le œ ne, za j muj¹ce 52% area³u wsi, wy ka zuj¹ li cz ne sym pto my de ge ne ra cji, któ rych nie od zwie rcie d laj¹ przy jê te dla nich, wed³ug me to dy Ko stro wic kie go, Plit i So lo na (1988), kla sy antro poge ni za cji I i II. Sto sun ko -
wo du ¿ym sto p niem natu ra l no œci ce chuj¹ siê je dy nie: bór jod³owy, bu czy na ka r pa cka oraz nie li cz ne fra g men ty gr¹dów. Ta k ¿e wœród zbio ro wisk nie le œ - nych, a zw³asz cza szu wa ro wych i ³¹ko wych za li cza nych do III i IV kla sy, za - chodz¹ ró ¿ no rod ne an tro poge nicz ne prze ob ra ¿e nia flo ry sty cz ne. Ob li czo ny wska Ÿ nik antro poge ni za cji œro do wi ska przy rod ni cze go wsi (5,4) nie po twier - dza ska li prze ob ra ¿eñ spo wo do wa nych dzia³al no œci¹ cz³owie ka. Wska Ÿ nik ten doœæ do brze cha ra kte ryzu je sto pieñ antro poge ni za cji œro do wi ska w okre sach rosn¹cej an tro po pre sji lub sta bi li za cji, na to miast w okre sach rena tu ry za cji nie od da je rze czy wi ste go sta nu œro do wi ska. Jest to naj bar dziej wi do cz ne przy oce nie zbio ro wisk fi na l nych, tzw. na tu ra l nych, gdy¿ ni ska bo ni ta cja pie r - wszych klas zna cz nie „po pra wia” otrzy ma ny ob raz stanu œrodowiska przy rod - ni cze go. Wydaje siê wiêc konieczne rozbudowanie skali przekszta³ceñ antro - po ge ni cz nych i zmiana wartoœci bonitacyjnych, szczególnie w pie r w szych czterech klasach.
Li te ra tu ra
Ba³aga K., 1998: Roz wój to r fo wisk post gla cja l nych w oko li cy Kra s no bro du na Roz to czu ze szcze gó l nym uw z glêd nie niem wska Ÿ ni ków dzia³al no œci cz³owie ka. „Przegl¹d Geo - lo gi cz ny”, 46, 9: 881–886.
Bra un-B lan qu et J., 1951: Pflan zenso zo lo gie. Wien.
Fa li ñ ski J., 1975: An thro po ge nic chan ges of the ve ge ta tion of Po land (Map in 1:2 000 000 sca le and a com ment to map). „Phy toco e no sis”, 4, 2: 97–116.
Fija³ko wski D., 1994: Zbio ro wi ska syn an tro pij ne [w:] Wi l gat T. (red.), Roz to cza ñ ski Park Na ro do wy. Wy daw ni c two Roz to czañ skie go Par ku Na ro do we go, Zwie rzy niec:
109–110.
Fu r tak T., Ja ni cki G., Ro dzik J., Sko w ro nek E., 2000: Prze mia ny wsi Gu ciów w otu li nie Roz to czañ skie go Par ku Na ro do we go [w:] Ra d wan S., Lor kie wicz Z. (red.), Pro ble - my ochro ny i u¿y t ko wa nia ob sza rów wie j skich o du ¿ych wa lo rach przy rod ni czych.
Wy daw ni c two UMCS, Lu b lin: 207–214.
Gr¹dziel T., Ja ni cki G., Sko w ro nek E., 2001: Prze mia ny œro do wi ska przy rod ni cze go wsi Gu ciów na Roz to czu Œro d ko wym pod wp³ywem go spo dar ki cz³owie ka [w:] Ge r man K., Ba lon J., (red.), Prze mia ny œro do wi ska przy rod ni cze go Pol ski a jego fun kcjo no wa - nie, Pro ble my Eko lo gii Krajo bra zu, 10, Kra ków: 294–300.
Gr¹dziel T., Ja ni cki G., 2002: Stu dies on the ve ge ta tion in the area of the Gu ciów vil la ge (Cen tral Roz to cze) [w:] 4th In ter na tio nal Me e ting: „Pol len Mo ni to ring Pro gram - me”, Lub lin - Gu ciów 25–30 Se p te m ber 2002; 32–33.
Iz de b ski K., Cza r ne cka B., Gr¹dziel T., Lo rens B., Po pio³ek Z., 1992: Zbio ro wi ska ro œlin - ne Roz to czañ skie go Par ku Na ro do we go na tle wa run ków sie d li sko wych. Wyd. RPN, Lu b lin.
Iz de b ski K., Gr¹dziel T., Lo rens B., Po pio³ek Z., 1997: Po ten cja l na ro œlin noœæ na tu ra l na Roz to czañ skie go Par ku Na ro do we go. Wyd. RPN, Zwie rzy niec.
Ja ni cki G., Ro dzik J., 2005: Wp³yw lo ka cji wsi or dy na c kiej na stan œro do wi ska przy rod ni - cze go Gu cio wa [w:] Sko w ro nek E., (red.), Wp³yw dzia³al no œci go spo da r czej wie l kich maj¹tków zie m skich na stan wspó³cze s ny dzie dzi c twa przy rod ni cze go i kul tu ro we go.
Wyd. UMCS, Lu b lin: 83–96.
Ja ni cki G., Wo j ta no wicz J., 1997: Prze ob ra ¿e nia an tro poge nicz ne œro do wi ska przy rod ni - cze go Roz to cza. An na les UMCS, sec. B, 52, 10: 147–158.
Ka sze wski M., 2004: Wa run ki kli ma ty cz ne [w:] Œwie ca A. (red.), Przy rod ni cze uwa run - ko wa nia dy na mi ki obie gu wody i na tê ¿e nia trans po rtu flu wia l ne go w zle w ni gó r ne go Wie prza. Wyd. UMCS, Lu b lin: 41–49.
Ko stro wi cki A.S., Plit J., So lon J., 1988: Prze kszta³ce nia œro do wi ska geo gra ficz ne go [w:]
Ko stro wi cki A.S. (red.), Stu dium geoe kolo gi cz ne re jo nu je zior wi gie r skich. „Pra ce Geo gra fi cz ne”, 147: 108–115.
Ma ru sz czak H., 1998: Geo lo gi cz ne i geomo rfolo gi cz ne wa run ki roz wo ju osad ni c twa prahi story cz ne go na Roz to czu. „Przegl¹d Geo lo gi cz ny”, 46, 9: 852–856.
Ma tu sz kie wicz W., 1983: Prze wod nik do oz na cza nia zbio ro wisk ro œlin nych Pol ski.
PWN, Wa r sza wa.
Ma tu sz kie wicz W., 2001: Prze wod nik do oz na cza nia zbio ro wisk ro œlin nych Pol ski.
PWN, Wa r sza wa.
Ola czek R., 1974: Kie run ki de gra da cji fi to ce noz le œ nych i me to dy ich ba da nia. „Phy toco - e no sis”, 3, 3/4.
Pi dek I.A., 2005: Abun dant Pol len ye ars in the Roz to cze fo rests (SE Po land) du ring six ye ars of mo ni to ring [w:] Fili pova- Mari no va M., Hicks S. (eds.), Pol len Mo ni to ring Pro gram me, 5th In ter na tio nal Me e ting, Va r na, Bu l ga ria. Vo lu me of Abs tracts: 12.
Plit J., 1992: An thro pi sa tion of na tu ral en vi ron ment in £omian ki com mu ne. „Po lish Eco - lo gi cal Stu dies”, 18, 3–4: 255–265.
Plit J., 1993: Mapa antro poge ni cz nych prze ob ra ¿eñ krajo bra zów ro œlin nych Pol ski.
„Przegl¹d Geo gra fi cz ny”: 65, 3–4; 389–396.
So me ya T., Fu r tak T., 1996: Za sto so wa nie pro gra mów GIS do ana li zy i pre zen ta cji prze - kszta³ceñ œro do wi ska (na przyk³ad zie oko lic wsi Gu ciów w otu li nie Roz to czañ skie go Par ku Na ro do we go) [w:] Ba da nia ekologi czno- krajo brazo we na ob sza rach chro nio - nych. Pro ble my Eko lo gii Krajo bra zu, 2, Gdañsk: 255–230.
