ZA PrSK I 171
n ie . P aziom w ie d z y i jej s z y b k i p rzy ro st u k a z a ł a u to r p r e zen tu ją c w y p o w ie d z i p olsk ich u czo n y ch i k ro n ik a rzy , d o ciera ją ce d o P o ls k i o p is y p odróży, m ap y i a tla sy , (powstającą n o m en k la tu rę geograficzn ą. N a te m a t sp o łeczn eg o za sięg u te j w ie d z y p e w n y c h w sk a z ó w e k d o sta rczy ć m o g ła p ro w en ien cja sta ro d ru k ó w (b ib lio tek i k o le g ió w jezu ick ich , in w e n ta r z e m ieszcza ń sk ie); ważnie z t e g o p u n k tu w id zen ia je s t o d n o to w a n ie p rób w p r o w a d z e n ia egzotyka a m ery k a ń sk iej d o litera tu r y p ięk n ej, c z y p od k reślen ie sz e r o k ie g o rezo n a n su sp o łe c z n e g o p o le m ik r e lig ijn y c h p oru sza
ją cy ch w s w e j a rg u m en ta cji te m a ty k ę p od b oju eg zo ty c z n y c h k r a jó w (szczeg ó ln e zn a czen ie m ia ła tu p rop agan d a jezu ick a — ro zp o w szech n ia ją ca w p ra w d zie n a og ó ł in fo rm a cje n ajb ard ziej p o to czn e i m a ło p recy zy jn e, d y sp o n u ją c a jed n ak sto su n k o w o szero k im i k ręg a m i odbiorców ).
P oziom w ie d z y o sp r a w a c h k o n ty n en tu a m e r y k a ń sk ie g o w a r u n k o w a ł k sz ta łto w a n ie s ię o p in ii P o la k ó w o n a stę p stw a c h o d k ry cia A m e r y k i. O p in iom ty m p o św ię c o n a jesit tr z e c ia c z ę ść o m a w ia n e j p racy.
N ie z a le ż n ie od n ie m o ż n o śc i p r e c y z y jn e g o u s ta le n ia za sięg u sp o łeczn eg o d o p ły w u in fo r m a c ji o A m ery ce, .przytoczone w y p o w ie d z i szesm astow iczn ych p olsk ich a u to r ó w św ia d czą o u św ia d a m ia n iu so b ie p rzeło m o w eg o zn a czen ia o d k ry cia N o w e g o Ś w ia ta i w y n ik a ją c y c h z t e g o k o n se k w e n c ji g osp od arczych — ta k ż e d la P o l
s k i, a s fo r m u ło w a n ie w ty m o k r e sie p o lsk ich p la n ó w k o lo n iz a c ji n o w y c h ziem (M aciej M iech o w ita , P io tr G rab ow sk i, Józef W ereszczyń sk i, K r zy szto f Wasrs-zewicki, P a w e ł P a lczo w sk i) zd a je s ię d o b itn ie św ia d c z y ć o ży w e j r e a k c ji n a w y d a rzen ia w egzotyczn ej A m eryce.
O gólny w n io se k p ły n ą c y z rozw ażań W rób lew sk iego b rzm i ra czej o p ty m isty cz
n ie — ch o ć o p in ie ó w czesn y ch P o la k ó w o A m e r y c e i jej pod b oju b y ły n iek ied y ste r e o ty p o w e d p o w ierzch o w n e, !to jed n ak t e o d le g łe i e g z o ty c z n e p ro b lem y z n a j
d o w a ły ż y w y o d d źw ięk i c ie s z y ły s ię d u ży m za in tereso w a n iem różn orod n ych grup sp o łeczn y ch szla ch eck iej R z eczy p o sp o litej, k tórej o b y w a te le n iejed n o k ro tn ie byli św ia d o m i w a g i z ja w is k d z ie ją c y c h s ię a k tu a ln ie n a ś w ie c ie , p o tr a fili s ię do nich u sto su n k o w a ć i w y c ią g n ą ć w n io sk i d la sieb ie.
W. T.
W ła d y sła w A . S e r c z y k , I w a n I V G r o ź n y , Z akład N a ro d o w y im . O sso liń sk ich -W y d a w n ictw o , W ro cła w -W a rsza w a -K ra k ó w -G d a ń sk 1977, s. 176.
W ra m a ch cyikilu b io g ra ficzn eg o O sso lin eu m u k a za ł s ię o sta tn io ,,Iw a n IV G roź
n y ” W ła d y sła w a A . S e r c z y k a, z n a n e g o s p e c ja lis ty w za k r e sie h isto rii R osji.
P op rzed n io a u to r za p r e z e n to w a ł czy te ln ik o m „P iotra I W ielk ieg o ” (W rocław 1973) o raz „K atarzyn ę U ” (W ro cła w 1975). P ie r w sz a z ty c h p o z y c ji d oczek ała s ię ju ż d ru g ieg o w y d a n ia , k tó r e r ó w n ie ż sz y b k o z n ik ło z p ó łek k sięg a rsk ich .
R en esa n s b io g r a fisty k i, ja k i za u w a ża m y w o sta tn ic h la ta c h , z a o w o c o w a ł w ie lo m a in te r e su ją c y m i m o n o g ra fia m i, d a ją c y m i z n a k o m ity o b ra z tem p era m en tu b a d a w c z e g o i w a rszta tu n a u k o w e g o h isto r y k ó w (ś w ie tn y m p rz y k ła d e m je s t tu „Ro
b esp ierre” J. B a s z k i e w i c z a c z y te ż „P iotr S k arga” J. T a z b i r a ) . W iele n o - w ą g o w n o si o g lą d a n ie p rzeszło ści p rzez p ryam at d o k o n a ń i p o ra żek jed n ostk i, u m iejsco w io n ej w o k reślo n y m k o n te k ś c ie sp o łeczn y m i m e n ta ln y m .
Iw a n G roźny, p o sta ć n ie z w y k ła i fa scy n u ją ca , od d a w n a sk u p ia ł n a so b ie u w a g ę zarów n o h is to r y k ó w -p r o fe sjo n a listó w , ja k i lu d zi n ie z a jm u ją cy ch się z a w o d o w o tą p ro b lem a ty k ą . W ła d y sła w A . S erczy k u m ieszcza s w e g o b oh atera n a t le n a k reślo n eg o w k ilk u zd a n ia ch obrazu p a n o w a n ia je g o o jca , W asyla III Iw a - n o w icza , a b y m ó c 'krótko p o k a za ć o k res zm agań p o lity c z n y c h w la ta c h trzy d zie
172
sty ch i czte r d z ie sty c h X V I w . A u to r a n a lizu je u m a cn ia n ie s ię p o z y c ji n o w e g o w ła d c y , la ta refo rm i w p r o w a d z e n ie o p ry czn in y , p o lity k ę za g ra n iczn ą . P o d k reśla rozw ój k o n ta k tó w z A n g lią , p r z e d sta w ia e k sp a n s ję n a te r e n y ch a n a tu k a z a ń s k ie g o oraz d z ia ła ln o ść S tr o g a n o w ó w n a S y b e r ii. N a le ż y tu p o d k reślić, ż e sp o ry m
w a lo r e m k sią ż k i są ilu str a c je — m .in . m ap y p a ń stw a r o sy jsk ie g o w e d łu g J e n - k in so n a z 1562 r.
W ie le stro n p o św ię c o n o sto su n k o m z P o lsk ą (w a lk i z B ato ry m ) o r a z k o resp o n d e n c ji ca r a z ks. A n d rzejem K u rb sk im . S zk o d a jed n ak , ż e o a r c y c ie k a w e j p racy E. L . K e e n a n a „T he K u rb sk ii-G ro zn y j A p ocryp h a. T h e S ev e n te e n th -C e n tu r y G en esis o f th e »C orrespondence« a ttrib u ted t o P rin ce A . M. K u rb sk ii and T sar Iv a n IV ” a u to r w sp o m n ia ł je d y n ie w p r zy p isie, p rzesu n ięty m , ja k i in n e , n a k o n iec tek stu .
B ard zo in te r e su ją c e w y d a ją s i ę p ró b y o c e n m eto d rzą d zen ia I w a n a i ła m a n ia o p o z y c ji (op ryczn in a, p a cy fik a cja N ow ogrod u ) — jed n eg o z n a jb a rd ziej k on tr o w e r sy jn y c h p ro b lem ó w n ie ty lk o p a n o w a n ia G roźnego, a le ta k ż e c a ło ś c i kultuTy p o lity czn ej te g o ok resu .
T . J.
F ern an d B r a u d e l , M o r ze Ś r ó d z ie m n e i ś w ia t ś r ó d z ie m n o m o r s k i w e p o c e F ilip a II t. I —II , W y d a w n ictw o M orsk ie, G d ań sk 1976—
1977, s. 683, 765.
W ielką zasłu gą W y d a w n ictw a M o rsk ieg o je s t p r z e d sta w ie n ie p o lsk ie m u c z y te l
n ik o w i tej k la sy czn ej ju ż dziś p ra cy w y b itn e g o h isto ry k a fr a n c u sk ie g o . F ern a n d B r a u d e l , zw ią z a n y z grupą ' „A n n a les d ’H isto ir e É co n o m iq u e et S o c ia le ”, u czeń i w sp ó łp ra co w n ik M arca B lo ch a i L u cien F eb vxe’a , g łó w n y z a ry s s w o je j p racy n a p is a ł p r z e b y w a ją c p rzez p ię ć la t w o b o zie jen ieck im , a n a stę p n ie , p o u z u p ełn ie
n iu i zaop atrzen iu w a p a ra t n a u k o w y , w y d a ł ją w 1949 r. N o w a to r sk ie u ję c ie h isto rii, z a p rezen to w a n e p o ra z p ie r w sz y w ta k sz e r o k ie j sk a li, w z b u d z iło o g ro m n e z a in tereso w a n ie. N ie o b y ło się te ż b ez g ło só w k r y ty c z n y c h — zarzu can o m .in . B ra u d elo w i d eterm in iz m geo g ra ficzn y . A le w sz y stk ic h z a d z iw ił o g ro m w y s iłk u b a daw czego, n ie k o n w e n c jo n a ln e m e to d y i szero k o ść sp ojrzen ia.
W e w stę p ie , w p ro w a d za ją cy m czy teln ik a w zagad n ien ia n o w o c z e sn e j h isto r ii i p rzed sta w ia ją cy m r o lę B rau d ela w ich fo rm u ło w a n iu , B. G e r e m e k i W. K u l a
p o d k reśla ją śle d z e n ie przez au tora „ w sp ó ln y ch ry tm ó w ż y c ia zb io ro w eg o ”. F r a n cu sk i h isto ry k „bada stru k tu ry sp o łeczn e i gospodarcze. D o ciek a r e la c ji m ię d z y m orzem a c y w iliz a c ją ”. P y ta n ie — czy m orze łą czy czy d zieli, ja k ie są p o w ią za n ia m ięd zy k u ltu ra m i i m od elam i gosp od ark i w y b rzeży M orza Ś ró d ziem n eg o ? — p rze
w ija s ię sta le p rzez k a rty k sią żk i. A u to r a n a lizu je ob ieg dóbr m a te r ia ln y c h i in fo rm a cji, sta ło ść oraz zm ien n ość u k ła d ó w sp o łeczn y ch . P o słu ż y ły m u do te g o a rch iw a k u p ie c k ie śród ziem n om orsk ich c en tró w ży c ia h a n d lo w eg o — d o ty ch cza s sła b o w ty m za k resie w y k o r z y sta n e . „B ad ając — ja k p iszą a u to rzy w s tę p u — d łu g ie c ią g i r o zw o jo w e, p ro cesy d łu g ieg o tr w a n ia ” B ra u d el p ro w a d zi n a s od „ B o li śro d o w isk a ”, p rzez „LosY zb io ro w e i ru ch y ca ło śc io w e ” do „Z d arzeń p o lity k i i lu d z i”. N ie sposób w y m ie n ić tu w s z y stk ic h p rob lem ów , c ie k a w y c h i n ie b a n a ln y c h p rzyp ad k ów , tw o r z ą c y c h m o za ik ę p rzeszło ści. O sobne sło w a p o d zięk o w a n ia n a le ż ą się św ietn y m , tłu m aczom . N ie c z ę sto zdarza się w id z ie ć n a n a sz y m r y n k u p o zy cję ta k sta ra n n ie a zarazem ta k k o m p eten tn ie w y d a n ą .
T. J.
