Z A P I S K I 167
n o w ią -w prow adzenie d la k o lejn y ch szk icó w . P ie r w sz a grupa stu d ió w (6) jest p o św ię c o n a d z ie jo m siera d zk ieg o d o k o ń ca X V III w ., n a stę p n a — d z ie jo m w latach zab orów , k o le jn e zaś — o k r e so w i 1918— 1939, o k u p a cji h itle r o w sk ie j oraz p rze- m ia n o m sp o łeczn o -g o sp o d a rczy m i k u ltu r a ln y m p o 1945 r. T om k ończą sz k ic e d o
ty c z ą c e o p iek i sa n ita rn o -zd ro w o tn ej w S iera d zk im w X I X —X X w ., k u ltu ry lu d ow ej reg io n u oraz ro zw o ju p rzestrzen n eg o S ierad za w X V III—X X w iek u .
P raca, b o g a to ilu str o w a n a i zaop atrzon a w in d ek s osób o r a z n a zw geogra
ficzn y ch , sta n o w ić b ęd zie z p e w n o śc ią cen n ą p o m o c d la w sz y stk ic h , in teresu ją cy ch się w y m ie n io n y m i za g a d n ien ia m i.
T. J.
A n d rzej W y c z a ń s k i , U w a r s tw ie n ie sp o łe c zn e w P o lsc e X V I w ie k u . S tu d ia , In sty tu t H isto r ii P A N . Z akład N a ro d o w y im . O sso liń - sk ich -W y d a w n ictw o , W r o c ła w -W a rsza w a -K ra k ó w -G d a ń sk 1977, s. 265.
N a jn o w sza (książka A n d rzeja W y c z a ń s k i e g o jest zb io rem trzech stu d ió w k o n cen tru ją cy ch się w o k ó ł p r o b le m a ty k i stru k tu r sp o łeczn y ch szesn a sto w ieczn ej P o lsk i. J e st w y n ik ie m k o le jn e g o e ta p u b ad ań n ad sp o łe c z e ń stw e m R zeczyp osp o
lite j szla ch eck iej p ro w a d zo n y ch o d la t p rzez au tora, k tó ry ty m ra zem p rezen tu je k ilk a prób p rzed sta w ien ia u w a r stw ie n ia p o d sta w o w y ch grup sp o łeczn y ch (szlach ta, ch ło p i) i c a łe g o sp o łe c z e ń stw a K o ro n y w w iek u X V I. In te r e su je go przede
w sz y stk im stru k tu ra b a d a n y ch z ja w is k , a n ie d yn am ik a ic h e w o lu c ji, to też szu k a r eg io n ó w i p rzek rojów c h ro n o lo g iczn y ch dobrze u d o k u m en to w a n y ch źró d ło w o i m o ż
liw ie r ep rezen ta ty w n y ch , b y n a stę p n e b ad an ia, po o d p o w ie d n ic h k o rek ta ch , p o zw o liły otrzym an e w y n ik i u ogóln ić.
C zęść pieirwisza jest p róbą p rzed sta w ien ia str u k tu r y sp o łeczn o -m a ją tk o w ej szla ch ty w P o lsc e w iek u X V I. 'Autor, ap rob u jąc sfo r m u ło w a n ą d u żo w cześn iej (J. R u t k o w s k i ) og ó ln ą za sa d ę „b ad an ia stru k tu ry d a w n e g o sp o łe c z e ń stw a p o - p rzez stu d iu m je g o d o c h o d ó w i sp o łeczn ej ic h r e p a r ty c ji”, szifk a źródeł, k tó re z a c h o w a ły b y m a k sy m a ln ą b ezp o śred n io ść przek azu . P r z e d m io te m a n a liz y u czyn ił w ię c n ie r e je s tr y p o b o ro w e, le c z tz w . rek o g n icje p o d a tk o w e — sz c z e g ó ło w e i u w ie r z y te ln io n e zezn a n ia osó b p o d le g a ją c y c h o p o d a tk o w a n iu . O d rzu cen ie „starych k w i
tó w ” i w p ro w a d zen ie za sa d y a k tu a ln y ch zeznań w ła ś c ic ie li dóbr o sta n ie c s ia d - ło śc i i p od staw ach w y m ia ru p o d a tk u , b y ło (ob ok o b ję c ia p o d a tk iem c a ło ś c i dóbr ziem sk ich ) jed n y m z e le m e n tó w g ru n to w n ej refo rm y p o d a tk o w ej p rzep ro w a d zo n e j n a s e jm ie e g z ek u cy jn y m p io tr k o w sk im 1562— 1563 r. F a k t t e n s k ło n ił autora d o p r zy jęcia d la s w o ic h b ad ań p rzek ro ju l a t 1563— 1565, ja k o b ezp o śred n io n a stęp u ją cy ch p o r e fo r m ie i stą d sto su n k o w o n a jlep iej u d o k u m en to w a n y ch źródłow o.
D uży sto p ie ń k o m p letn o ści z a c h o w a n e g o m a teria łu (au tor d y sp o n o w a ł in fo rm a cja m i o ponad 1000 jed n o stek m a ją tk o w y c h ) b y ł te ż p o w o d em w y b r a n ia w o jew ó d ztw a k ra k o w sk ieg o ja k o p rzed m iotu badań.
D z ie lą c zeb ra n y m a te r ia ł n a 10 k la s a u to r p o d d a ł g o c z y te ln e j i p rzejrzystej a n a liz ie sta ty sty c z n e j o b lic z a ją c i w y k r e śla ją c k r z y w e k o n c e n tr a c ji (L orenza) oraz b ad ając k on cen trację z a p om ocą m eto d y tz w . d e c y li — n a jp ie r w d la p oszczegól
n y ch p o w ia tó w , p o te m d la c a łe g o w o je w ó d z tw a . O stateczn ym w y n ik ie m je s t s y n te ty c z n a i p re c y z y jn ie p rzed sta w io n a stru k tu ra m ająttoow o-podabkow a c z ę śc i te r y to riu m R zeczyp osp olitej (za p rezen to w a n o ta k ż e lis tę n a jb o g a tszy ch w ła ś c ic ie li w
K ra k o w sk iem ) — zn a k o m ita p o d sta w a d la p o ró w n a ń i d a lsz y c h b ad ań sza cu n k o w ych .
T em a tem d r u g ie g o stu d iu m je s t u w a r stw ie n ie sp o łe c z n o -m a ją tk o w e c h ło p ó w — b a d a n e w la ta c h 1537—1572 n a p r z y k ła d z ie sta r o stw a k o rczy ń sk ieg o . W y k a rzy sty -
168 Z A P I S K I
w a n y ju ż w p op rzed n ich p ra ca ch a u to ra zn a k o m icie za c h o w a n y m a te r ia ł d o ty cz ą c y t e g o sta r o stw a (40 w si), s t a ł s ię te r a z p o d sta w ą d la stu d ió w n a d n a z w isk a m i ch ło p sk im i — u d o w o d n ien ia ich istn ien ia ju ż w X V I w ., n a sz k ic o w a n ia ty p o lo g ii i u s ta le n ia sp o łe c z n y c h p r a w id ło w o śc i ic h w y stę p o w a n ia . D a lej, w y ch o d zą c o d ro zm ia ró w o sia d ło śc i i n o m in a ln e j stru k tu ry sp o łe c z n o -z a w o d o w e j ch ło p ó w , a o b se r w u ją c ic h a k ty w n o ść gosp od arczą p r z e z p ryzm at d zierża w , u z y sk a ł au tor r e a ln y obraz in te r e su ją c e j go stru k tu ry — m a teria ln e a ta k ż e sp o łeczn e zró żn i
c o w a n ie c h ło p ó w k o rczy ń sk ich . D o rozw ażań n a tem a t u w a r stw ie n ia d o łą czo n o d w a , n ie c o o d ręb n e, n ie w ie lk ie s z k ic e n a te m a t e le m e n tó w w ię z i w e w n ę tr z n e j sp o łecz n o ści c h ło p sk ie j o ra z sa m o d zieln ej, w p rzed sta w ia n y ch p rzy k ła d a ch często rów n orzęd n ej w sto su n k u d o m ężczy zn , d z ia ła ln o śc i sp o łeczn o -g o sp o d a rczej k o b ie t w sta r o stw ie korczyńsfcim .
T rzecia część p racy n o si n ie c o o d m ie n n y ch a ra k ter, b liż sz y stu d io m p o ś w ię ca n y m b ad an iu św ia d o m o ści sp o łeczn ej — d o ty czy b o w ie m u w a r stw ie n ia sp o łe c z n e g o w P o lsc e X V I w . w o cza ch w sp ó łczesn y ch . A u to r n ie z a jm u je s ię jed n a k a n a lizą w y p o w ie d z i w sp ó łczesn y ch n a te m a t u w a r stw ie n ia sp o łe c z e ń stw a , w k tó r y m ży li, c h o ć k ilk a z n ic h p rzy ta cza n a w stę p ie . I tu taj w y s z e d ł b o w ie m od z a g a d n ien ia sp o łeczn ej re p a r ty c ji p o d a tk ó w o p iera ją cy ch sw e b a d a n ia przede w s z y s t
k im n a a n a liz ie itaryf p o g łó w n e g o g e n e r a ln e g o z la t 1520 i 1590. O trzym ał d z ię k i te m u p rec y z y jn y (w y m iern a w y so k o ść u sta lo n y ch op łat), stw o r z o n y p rzez tw ó r c ó w ta r y f, o b ra z u w a r stw ie n ia c a łe g o sp o łe c z e ń stw a w d w ó ch , d o ść o d leg ły ch , p rzek rojach ch ron ologiczn ych , co u m o ż liw iło h ip o tety czn e p r z e d sta w ie n ie p rzem ia n k a te g o r ii sp o łeczn o -za w o d o w y ch i p r z e su n ię ć w u k ład zie s ił sp o łeczn y ch , ja k ie za szły w cią g u ty c h 70 la t o raz s t a ło s ię p o d sta w ą z a r y so w a n ia u w a r stw ie n ia sp o łeczn eg o (7 za sa d n iczy ch w a r stw ) w u jęciu ponadsifcanowyim.
K siążk a A. W y cza ń sk ieg o — p io n iersk a d la k o m p lek so w y ch , zesp o ło w o , w e d łu g w sp ó ln e g o k w estio n a riu sza p ro w a d zo n y ch b a d a ń n a d u w a r stw ie n ie m sp o łeczn y m , jest zb iorem stu d ió w n a w sk r o ś n o w o c z e sn y c h m eto d y czn ie, u k a zu ją cy ch n o w e m o ż liw o śc i b ad an ia w ę z ło w y c h p r o b le m ó w h isto r ii sp o łeczn ej X V I w .
W. T.
J e r z y T o p o l s k i , G o sp o d a rk a p o ls k a a e u r o p e js k a w X V I —X V I I w ie k u , Wydawn-iclbwo P o zn a ń sk ie, Pozinań 1977, s. 287.
P u b lik a c je J. T o p o l s k i e g o c e c h u je k o n se k w e n tn e sto s o w a n ie za sa d y , iż w sz e lk ie b a d a n ie h isto ry czn e w in n a p op rzed zać in sp iracja te o rety czn a . K orzysta
n ie z d o św ia d czeń p o k rew n y ch d y s c y p lin n a u k o w y ch u m o żliw ia sk o n str u o w a n ie s z e r sz e g o k w e stio n a r iu sz a p y ta ń , ja k r ó w n ie ż p o z w a la n a r o z le g le js z e i g łęb sze w y k o r z y sta n ie m a teria łu źród łow ego. P r ezen to w a n a k sią żk a jest p r z y k ła d e m t a k ie g o p o stęp o w a n ia autora.
W ięk szość ro zp ra w w ch o d zą cy ch w sk ła d te g o zbioru stu d ió w zn a n a jest z a in te r e so w a n y m , b y ły o n e b o w ie m z a m ieszcza n e już p o p rzed n io w p o lsk ich i z a g ra n iczn y ch p erio d y k a ch n a u k o w y ch . P o z o sta łe zaś, c h o ć u k azu ją s ię w d ruku p o r a z p ie r w sz y , n a w ią zu ją fr a g m e n ta m i d o w cześn iejszy ch prac au tora, bądź o p a rte są n a te k sta c h ^ referatów w y g ła sz a n y c h p rzezeń n a ro zm a ity ch se sja c h n a u k o w y ch . Jed n ak w a rto ść k sią ż k i n ie p o le g a w y łą c z n ie n a zeb ra n iu i p o n o w n y m zrefero w a n iu te z i w n io sk ó w J. T op olsk iego. U w a żn eg o c z y te ln ik a z a sta n o w i n a p e w n o k o n stru k cja p racy — jej k on cep cja. U k ła d w e w n ę tr z n y k sią ż k i i dobór p rzed sta w ia n y ch a r ty k u łó w s ta n o w i sp ó jn ą i w y ra źn ą p ro p o zy cję m eto d o lo g iczn ą a u tora. W yraża jeg o p ogląd n a metAflę b ad ań i sp osób p o d ejścia d o z ja w is k ek o n o m iczn y ch i sp o łeczn y ch ep o k i fe u d a ln e j.
