Zestaw materiałów edukacyjnych Geografia Polski IV etap edukacyjny - wybór M.Baranowska

(1)

Geografia Polski IV etap edukacyjny - wybór M.Baranowska

Wszystkie materiały można wykorzystywać zgodnie z licencją Creative Commons – Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0 PL

http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/pl/,

za wyjątkiem materiałów, które zostały wyraźnie oznaczone jako nieobjęte postanowieniami tej licencji.

(2)

Polska na mapach różnego typu (1)

Mapa jest podstawowym źródłem informacji geograficznych. By z nich w pełni skorzystać potrzebna jest umiejętność ich odczytywania. Metody sporządzania map na całym świecie są takie same, jednak mapy mogą się różnić pewnymi szczegółami technicznymi i redakcyjnymi.

Zapoznajmy się z kilkoma przykładami odnoszącymi się do obszaru Polski. Reprezentują one różne typy map i metody prezentacji treści.

Mapa Rozmieszczenie gleb ukazuje występowanie poszczególnych typów gleb, posługując się metodą zasięgów (przedstawia obszar występowania danego zjawiska i jego granice). Mapa Temperatura roczna. Roczne opady atmosferyczne obrazuje opady atmosferyczne przy pomocy metody izarytmicznej. Polega ona na łączeniu izolinią (izarytmą) punktów o takiej samej

wartości danego zjawiska (w tym wypadku o takiej samej ilości opadów w ciągu roku).

Materiały:

Mapa 1. Rozmieszczenie gleb

Mapa 2. Temperatura roczna. Roczne opady atmosferyczne

Pytania i polecenia:

1. Na podstawie mapy 1. odpowiedz na pytanie, w których krainach geograficznych Polski występują w przewadze gleby inicjalne i słabo wykształcone? Jak nazywa się kraina, w której występuje największy zwarty obszar żyznych mad rzecznych? Aby odpowiedzieć na te pytania, musisz porównać mapę 1. z wybraną mapą przeglądową (małoskalową) ogólnogeograficzną.

2. Porównaj mapę 2. z dowolną mapą przeglądową Polski, na której ukształtowanie terenu przedstawiono przy pomocy poziomic. Czy widzisz jakieś podobieństwo w metodach

przedstawienia rzeźby terenu na mapie przeglądowej i wielkości opadów na mapie tematycznej?

Sformułuj wniosek charakteryzujący zależność wielkości opadów od ukształtowania terenu.

Polska na mapach różnego typu (2)

Mapa Rozmieszczenie gleb

(3)

Polska na mapach różnego typu (3)

Mapa Temperatura roczna. Roczne opady atmosferyczne

(4)

Polska na mapach różnego typu (4)

Mapa jest podstawowym źródłem informacji geograficznych. By z nich w pełni skorzystać potrzebna jest umiejętność ich odczytywania. Metody sporządzania map na całym świecie są takie same, jednak mapy mogą się różnić pewnymi szczegółami technicznymi i redakcyjnymi.

Zapoznajmy się z kilkoma przykładami odnoszącymi się do obszaru Polski. Reprezentują one różne typy map i metody prezentacji treści.

Przedstawiona tu mapa to mapa samochodowa, przy opracowywaniu której wyselekcjonowano specyficzne informacje potrzebne kierowcom (odległości podawane na mapie, bez konieczności ich obliczania, numery i kategorie dróg, stacje benzynowe itp.), a pomięto inne nieistotne dla tych użytkowników informacje.

(5)

Materiały:

Mapa 1. Mapa samochodowa Polski 1:100 000 (fragment)

1. Na podstawie mapy oblicz odległość, jaką trzeba pokonać by dojechać z Wieliczki do Dobczyc. Opisz możliwie najbardziej szczegółowo trasę, którą musi pokonać kierowca.

2. Ze strony www.maps.google.com pobierz obraz satelitarny obszaru Polski, dla którego posiadasz szczegółową mapę ogólnogeograficzną. Może to być np. obraz satelitarny terenu przedstawionego na mapie ( rejon Wieliczki na SE od Krakowa).

Zastanów się, jakie są istotne różnice między mapą terenu, a jego obrazem satelitarnym w podobnej skali. Spróbuj sformułować wnioski.

Polska w Europie (1)

Poznaliśmy już warunki przyrodnicze, w jakich przez wieki kształtował się nasz kraj, rozwijała jego gospodarka i życie społeczne oraz polityczne. Na wczesnych etapach rozwoju naszego państwa wpływ środowiska miał ogromne znaczenie. Z biegiem czasu rozwój

społeczno-gospodarczy w coraz większym stopniu zależał od umiejętności wykorzystania tych możliwości, które stwarzało środowisko, ale i od potencjału ekonomicznego, intelektualnego społeczeństwa oraz uwarunkowań politycznych.

Wielki wpływ na sytuację naszego kraju w dzisiejszym zglobalizowanym świecie ma współpraca polityczna i gospodarcza z innymi państwami oraz stopień otwartości społeczeństwa na taką współpracę. Cztery z załączonych do tego rozdziału map charakteryzują niektóre wybrane aspekty położenia geograficznego i politycznego Polski, w tym także współpracę

transgraniczną z sąsiadami i otwartość naszych granic. Ostatnia mapa pokazuje podział administracyjny Polski. Podział terytorialny naszego kraju jest trójstopniowy, a jego jednostkami są: województwa, powiaty i gminy.

Jeśli interesują Cię rozważania dotyczące wpływu środowiska na rozwój i warunki życia

społeczeństw możesz poszukać więcej informacji na temat kilku koncepcji zajmujących się tymi zależnościami. Są to: determinizm geograficzny, nihilizm (indeterminizm) i posybilizm

geograficzny.

Polska w Europie (2)

(6)

Materiały

Mapa 1. Położenie Unii Europejskiej

Mapa 2. Kraje Unii Europejskiej

Mapa 3. Kraje strefy Schengen

Mapa 4. Polska – podział administracyjny

(7)

Podaj następstwa gospodarcze, społeczne i polityczne przynależności Polski do Unii 1.

Europejskiej. Przypomnij sobie, co wiesz na ten temat z rozmów w domu, audycji telewizyjnych i radiowych, z artykułów prasowych i internetu. Możesz też zajrzeć do

wikipedii (www.pl.wikipedia.org/wiki) lub poszukać innych źródeł informacji. Wnioski zapisz w punktach.

Co oznaczało przystąpienie Polski do układu z Schengen? Jakie ma to praktyczne znaczenie 2.

dla obywateli naszego kraju? Jeśli brakuje Ci informacji, skorzystaj z wikipedii.

Na podstawie mapy 4. wypisz województwa, na które podzielony jest nasz kraj. Znajdź 3.

informacje na temat ich stolic. Z którego z województw pochodzi Twoja rodzina, a w których województwach mieszkają Twoi bliscy w kraju?

Porównaj podział administracyjny Polski, ze strukturą administracyjną kraju, w którym 4.

mieszkasz.

Polska w Europie (3)

Mapa Historia Unii Europejskiej

(8)

Polska w Europie (4)

Mapa Polska – podział administracyjny

(9)

Polska w Europie (5)

Materiały:

Mapa Euroregiony działające w Polsce

(10)

1. Zapoznaj się z mapą oraz znajdź informacje o euroregionach (np. w wikipedii). Jakie znaczenie dla rozwoju terenów przygranicznych ma powoływanie euroregionów?

2. Wybierz jeden z naszych euroregionów i postaraj się znaleźć wiadomości o jego funkcjonowaniu w internecie.

3. Wyszukaj informacje, do jakich organizacji międzynarodowych należy Polska. Wypisz nazwy tych organizacji i dodaj po jednym zdaniu, charakteryzującym ich działalność. Pomocną tu będzie wikipedia oraz inne źródła internetowe lub encyklopedyczne.

Ludność Polski. Miasta (1)

W przeszłości Polska była krajem wielonarodowym, jednak przesunięcia granic i zagłada

(11)

ludności żydowskiej podczas II wojny światowej oraz związane z wojną przesiedlenia, doprowadziły do obecnej jednorodnej struktury narodowościowej. Rozmieszczenie najliczniejszych grup narodowościowych, będące następstwem skomplikowanych, wielowiekowych procesów historycznych, poznasz dzięki mapie 1. Jak zapewne wiesz, z własnego doświadczenia, na terenie każdego państwa mogą zamieszkiwać osoby różnych narodowości. Podobnie jest także w Polsce, chociaż zdecydowana większość mieszkańców naszego kraju określiła się podczas ostatniego spisu powszechnego ludności w 2002 r. jako Polacy (96,74 %). Oprócz obywateli polskich należących do tych mniejszości zamieszkują na terenie naszego kraju (czasowo lub na stałe) obywatele ok. 160 państw. Liczba imigrantów jest na razie stosunkowo niewielka, ale można zakładać, że będzie powoli rosła.

Wśród Polaków można także zauważyć zróżnicowanie językowe (dialekty i gwary) i różnorodny lokalny folklor (m.in. porzucone już, przynajmniej na co dzień, tradycyjne stroje ludowe, czy specyficzne budownictwo wiejskie). Obecnie różnice te zanikają, pozostając widoczne głównie na wsi. Warto poznać także zróżnicowanie etniczne ludności Polski (mapa 1.).

Mniejszości narodowościowe i grupy etniczne mają prawo do zachowania języka, kultywowania swojej kultury i tradycji. W miejscach koncentracji najliczniejszych mniejszości narodowych (a także w przypadku silnie wyodrębnionej grupy etnicznej Kaszubów) istnieje ponad 800 szkół nauczających w ich językach (samodzielne szkoły mniejszości lub szkoły organizujące

dodatkowe zajęcia językowe).

Materiały:

Mapa 1. Mniejszości narodowe i etniczne, dialekty (Polska).

Pytania i polecenia

1. Na podstawie mapy 1. omów rozmieszczenie najważniejszych mniejszości narodowościowych w Polsce.

2. Zapoznaj się z rozmieszczeniem najważniejszych grup etnicznych (mapa 1.) i używanymi przez nie dialektami. Przynależność do grupy etnicznej silnie związana jest z jej

zamieszkiwaniem w jednym regionie. Określ lokalizację tych grup używając nazw krain geograficznych.

3. Wybierz jedną z grup etnicznych i korzystając z internetu zbierz informacje na jej temat.

Skorzystaj z wikipedii (www.pl.wikipedia.org ) oraz przewodników www.przewodnik.onet.pl i www.polskaniezwykla.pl

4. Odpowiedz, jakie znaczenie ma istnienie szkół nauczających w języku mniejszości dla tych grup.

5. Korzystając ze stron internetowych podanych w poleceniu 3 (ewentualnie innych,

znalezionych samodzielnie), zgromadź informacje na temat wybranego miasta (uwzględnij jego położenie, liczbę ludności, gospodarkę, interesujące zabytki i inne atrakcje turystyczne).

Sporządź na temat tego miasta krótką notatkę.

Ludność Polski. Miasta (2)

(12)

Mapa Mniejszości narodowe i etniczne, dialekty (Polska)

Ochrona środowiska w Polsce (1)

Przyrody nie można chronić wyspowo – czyli tworząc izolowane strefy ochronne. Niezwykle istotne jest stworzenie połączeń pomiędzy szczególnie cennymi, ściśle chronionymi obszarami.

Takie korytarze łączności genetycznej umożliwiają migrację zwierząt i roślin oraz wymianę genów pomiędzy poszczególnymi populacjami. Mogą to być obszary o niższym reżimie ochrony, dopuszczające mniej szkodliwe dla środowiska formy działalności gospodarczej. W gęsto

(13)

poprzecinanych szosami obszarach bardzo istotne jest też odpowiednie budownictwo drogowe, umożliwiające zwierzętom przekraczanie barier trudnych do pokonania - autostrad i dróg szybkiego ruchu. Rysunek 1. pozwoli Ci się ogólnie zorientować w systemie ochrony środowiska w Polsce. Z tabeli 1. możesz się natomiast dowiedzieć, jaka jest powierzchnia poszczególnych rodzajów obszarów chronionych w stosunku do całego terytorium Polski.

Warto też wiedzieć, że niektóre obszary kraju włączone są do Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, a szczególnie cenne tereny zostały uznane za Światowe Rezerwaty Biosfery UNESCO. Szczegółowe informacje na ten temat znajdziesz na stronie Ministerstwa Środowiska (www.mos.gov.pl ) w zakładkach środowisko/przyroda. Zapoznaj się także z rozmieszczeniem obszarów chronionych.

Warto zaznaczyć, że w niektórych przypadkach ochrona nie polega na wyeliminowaniu działania człowieka. Realizowane są jednocześnie dwie różne strategie ochrony przyrody:

ochrona bierna (ograniczająca działania na terenach chronionych) i czynna – zakładająca ingerencję człowieka, dla utrzymywania cennych walorów przyrody i krajobrazu. Krajobraz Polski został przekształcony w wyniku setek lat gospodarowania. Część zmian, wynikająca z tradycyjnych form gospodarki – jak np. pasterstwo, doprowadziła do powstania cennych przyrodniczo zbiorowisk roślinnych, jak np. górskie hale (polany o bogatym zespołem traw i roślinności zielnej powstałe w wyniku wyrębu lasuj) czy roślinność ciepłolubnych muraw porastających wapienne skałki Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Pozostawienie tych terenów własnemu losowi równałoby się z zarośnięciem ich przez las i zanikiem tych cennych (choć sztucznie ukształtowanych) zbiorowisk roślinnych i krajobrazów kulturowych. Sposobem ich zachowania jest usuwanie odrastających drzew i krzewów oraz wypas zwierząt.

Aktualne dane statystyczne dotyczące stanu i ochrony środowiska uzyskać możesz na stronie Głównego Urzędu Statystycznego (www.stat.gov.pl ), a na stronie Ministerstwa Środowiska znajdziesz adresy do stron parków narodowych oraz inne informacje o obszarach chronionych ( www.mos.gov.pl/środowisko/przyroda/parki_narodowe).

1. Zapoznaj się z przykładem ochrony czynnej roślinności ciepłolubnej porastającej skałki Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, wchodząc na stronę www.podlesice.org.pl (patrz:

realizowane projekty/ochrona bioróżnorodności i krajobrazu). Na tym przykładzie przedstaw koncepcję ochrony czynnej. Możesz poszukać w internecie jeszcze innych przykładów takich działań.

Budowa geologiczna Polski i jej geneza (1)

Patrząc na mapę tektoniczną Europy (mapa 1.), można od razu zauważyć, że Polska leży w miejscu dosyć szczególnym, gdzie stykają się 3 wielkie jednostki tektoniczne tworzące kontynent. Najstarszą jest platforma wschodnioeuropejska – której podłoże tworzą płytko występujące skały prekambryjskie, czyli liczące ponad 600 milionów lat, przykryte płasko leżącymi skałami młodszymi. Tereny te od dawna stanowią sztywny blok kontynentalny. Od zachodu graniczy on z obszarami fałdowanymi w erze paleozoicznej, a później przeciętymi licznymi uskokami. Są tam niewielkie pasma górskie i tereny, gdzie skały paleozoiczne

(14)

przykryte są młodszymi – pochodzącymi z ery mezozoicznej i kenozoicznej. Jednostka ta, zwana platformą paleozoiczną, od południa styka się z najmłodszym elementem tektonicznym Europy – obszarem, w którym przeważają skały mezozoiczne i kenozoiczne, sfałdowane podczas

fałdowań alpejskich (orogenezy alpejskiej). Wydźwignięte zostały wtedy najmłodsze i najwyższe obecnie pasma górskie Europy. Na południu Polski pofałdowane skały ukazują się na

powierzchni terenu (wyniesione wyżej w pasach gór i wyżyn). W niskiej części środkowej i północnej „zamaskowane” są leżącymi na nich prawie niezaburzonymi młodszymi skałami (tak, że chodząc po powierzchni terenu nawet nie dostrzegamy, czy jesteśmy na obszarze platformy prekambryjskiej, czy platformy paleozoicznej). Najmłodszym elementem są tam osady

czwartorzędowe: gliny, żwiry, piaski przywleczone przez lodowiec ze Skandynawii, w których tkwią duże odłamy skalne – głazy narzutowe (patrz mapa 2.). Ponieważ ostatnie zlodowacenie (Wisły) skończyło się około 10 000 lat temu, utworzone przez lodowiec formy w objętej nim północnej części kraju, są dobrze zachowane i czytelne. Oprócz lodowca, swoje piętno na wyglądzie krajobrazu odcisnęły także wypływające z niego wody. Usypywały one na jego przedpolu piaszczyste pola sandrów i wypełniały piaskami dna potężnych pradolin, którymi wody spływały do Morza Północnego.

Materiały:

Mapa 1. Miejsce Polski na mapie tektonicznej Europy – Budowa geologiczna Mapa 2. Budowa geologiczna Polski - Plejstocen i holocen

1. Przeanalizuj mapę 1.Podaj nazwy krain geograficznych Polski, w których na powierzchni występują skały sfałdowane w erze paleozoicznej (w orogenezach kaledońskiej i hercyńskiej).

2. Jak nazywa się pasmo górskie w Polsce, które zostało sfałdowane i wypiętrzone w orogenezie alpejskiej?

3. Na przedpolu lądolodu, w suchym i chłodnym klimacie, silne wiatry epoki plejstoceńskiej (lodowcowej) osadziły pokłady lekkich, drobnych pyłów, zwanych lessami. Są one podłożem bardzo żyznych gleb (czarnoziemów i brunatnych), a miejsca ich występowania, to ważne krainy rolnicze. Porównując mapę 2. z mapą fizyczną Polski, nazwij krainy geograficzne, w których występują lessy.

4. Wypisz nazwy pradolin zaznaczonych na mapie 2. Zidentyfikuj ich przebieg na mapie fizycznej Polski. Do każdej pradoliny dodaj nazwy współczesnych rzek, które wykorzystują jej fragmenty.

Budowa geologiczna Polski i jej geneza (2)

Mapa Budowa geologiczna

(15)

Budowa geologiczna Polski i jej geneza (3)

Mapa Plejstocen i holocen

(16)

Bogactwa polskiej ziemi – surowce mineralne (1)

Surowce mineralne stanowią podstawę rozwoju przemysłu. Wprawdzie ich wydobycie

(przemysł wydobywczy, inaczej górnictwo) nie jest najbardziej rentownym działem przemysłu (np. w porównaniu z przemysłem zaawansowanych technologii, tzw. high-technology), gdyż dostarcza produktów o niewielkim stopniu przetworzenia, to jednak bez surowców

funkcjonowanie gospodarki byłoby niemożliwe. Wielkie ich ilości zużywa energetyka, a

kierunek jej rozwoju często wyznaczają krajowe zasoby surowców energetycznych. Tak jest też w Polsce: mamy obfite złoża paliw stałych – węgla kamiennego i brunatnego, ale brakuje nam ropy naftowej (bardzo małe zasoby, których eksploatacja daje ok. 2% zapotrzebowania) i gazu ziemnego (eksploatacja krajowych złóż pokrywa około 1/3 naszych rocznych potrzeb). Stąd spalanie węgla kamiennego i brunatnego jest źródłem ponad 90% wytwarzanej w Polsce energii elektrycznej.

Z pośród innych surowców posiadamy bogate złoża miedzi (z cennymi domieszkami – m.in.

srebra, którego Polska jest znaczącym producentem), cynku i ołowiu, soli kamiennej, siarki rodzimej i surowców skalnych (wapieni, margli, dolomitów, gipsu, granitów, bazaltów, glin, iłów, piasków, żwirów itp.).

Samo występowanie surowców nie musi oznaczać ich eksploatacji. Decydują kryteria opłacalności (jakość i zasoby, koszty budowy i funkcjonowania kopalni, dostępność i cena surowca na rynkach światowych itp.), a także względy ekologiczne. Dobrymi przykładami mogą być np. rudy żelaza, których eksploatacji obecnie się nie prowadzi, a zapotrzebowanie

polskiego przemysłu pokrywa import z Ukrainy, Rosji i innych krajów. Innym przykładem jest

(17)

zaniechanie wydobycia węgla kamiennego w Zagłębiu Dolnośląskim (koło Wałbrzycha) ze względu na koszty (niekorzystne warunki geologiczne), pomimo jego wysokiej jakości.

Przemysł wydobywczy w dużym stopniu przekształca środowisko. Problem ten ilustruje mapa 3.

Otwierając kopalnię, trzeba zaplanować także sposób rekultywacji terenu po wyeksploatowaniu złoża i przewidzieć jej koszty. Rekultywacja to zabiegi, które trzeba przeprowadzić, by

przywrócić tym terenom walory użytkowe.

1. Kopalnia w Bełchatowie to olbrzymie wyrobisko, którego głębokość sięga 200 m. By nie dopuścić do zalania go przez wody gruntowe trzeba systematycznie odpompowywać wielkie ich ilości. Powoduje to obniżenie zwierciadła wód podziemnych i przesuszenie okolicznych terenów rolniczych. Zaznaczone na mapie zwałowisko zewnętrzne (hałda) stanowi rzucające się z daleka w oczy wzniesienie – nietypowy w tej okolicy element krajobrazu. Produktem ubocznym

spalania węgla są popioły, których składowisko powstało obok elektrowni. Zaproponuj sposób rekultywacji terenu po wyczerpaniu zasobów węgla brunatnego.

Bogactwa polskiej ziemi – surowce mineralne (2)

Materiały

Mapa 1. Surowce mineralne Mapa 2. Wydobycie surowców

Mapa 3. Bełchatów – zmiany w środowisku geograficznym

1. Na podstawie map 1. i 2. wskaż miejsca występowania i eksploatacji surowców energetycznych.

2. Zapoznaj się z zaznaczonymi na mapie 1. obszarami występowania surowców metalicznych (rud). Na podstawie map 1. i 2. ustal, jakie rodzaje rud są u nas eksploatowane.

3. Na podstawie mapy 2. podaj, gdzie znajdują się kopalnie rud miedzi, a gdzie rud cynku i ołowiu?

4. Gdzie w Polsce występują złoża wapieni (w tym kredy piszącej), margli i dolomitów, będących surowcami przemysłu cementowego?

5. Wyszukaj w internecie informacje o zabytkowej kopalni soli w Wieliczce, zaliczonej przez UNESCO do światowego dziedzictwa kultury materialnej.

6. Działające od średniowiecza kopalnie soli w Wieliczce i Bochni są obecnie głównie atrakcja turystyczną. Znajdź je na mapie. Odszukaj też drugi rejon występowania i eksploatacji tego surowca. Istnieją tam wielkie złoża w postaci tzw. wysadów solnych (czyli potężnych słupów przebijających warstwy leżących powyżej skał).

7. Zapoznaj się z mapami przedstawiającymi rejon wielkiej odkrywkowej kopalni węgla

(18)

brunatnego w Bełchatowie (mapa 3.). Odszukaj ją na mapie 2. Opisz zmiany środowiska, które zostały spowodowane otwarciem kopalni i największej w Polsce elektrowni o mocy 4320 MW.

Bogactwa polskiej ziemi – surowce mineralne (3)

Mapa Surowce mineralne

(19)

Bogactwa polskiej ziemi – surowce mineralne (4)

Mapa Wydobycie surowców mineralnych

Bogactwa polskiej ziemi – surowce mineralne (5)

Mapa Bełchatów – zmiany w środowisku geograficznym

(20)

Skąd czerpiemy energię? Baza energetyczna (1)

Zasoby węgla kamiennego i brunatnego przesądziły o obliczu polskiej energetyki. Udział pierwotnych źródeł (nośników) energii w pokryciu zapotrzebowania energetycznego Polski ilustruje pierwszy z załączonych wykresów. Krajowe zasoby gazu ziemnego i ropy naftowej nie zaspokajają naszych potrzeb, stąd konieczność importowania tych surowców.

Z pierwotnych źródeł energii wytwarzana jest energia końcowa, dostarczana wprost do odbiorcy: prąd elektryczny, ale także ciepło oraz gaz (w formie nieprzetworzonej). Oprócz ciepłowni spalających paliwa, wykorzystywane są w naszym kraju coraz szerzej, chociaż wciąż na bardzo niewielką skalę, zasoby energii geotermalnej, czerpanej z gorących wód

występujących w skorupie ziemskiej (patrz mapa 2.). Na 2/3 powierzchni Polski istnieje

możliwość eksploatowania tej przyjaznej środowisku energii, a na 40% powierzchni są warunki do otrzymania tą drogą energii tańszej od produkowanej ze źródeł konwencjonalnych

(uzyskiwanej w wyniku spalania). Należy oczekiwać, że wkrótce powstawanie więcej tych ciepłowni.

Aż 97% energii wytwarzanej w Polsce pochodzi z elektrowni cieplnych (emitujących

zanieczyszczenia gazowe, a w przypadku spalania węgli produkujących wielkie masy popiołów, nie mówiąc już o ekologicznych następstwach eksploatacji węgla). Produkcję prądu ze źródeł odnawialnych zawdzięczamy niemal w całości hydroelektrowniom (przepływowym i

szczytowo-pompowym). Moc elektrowni wodnych pozwala na pokrycie około 6%

(21)

zapotrzebowania krajowego. Jednak trzy największe hydroelektrownie to siłownie

szczytowo-pompowe, które wykorzystują do produkcji energii dwa zbiorniki wody umieszczone na różnych wysokościach. W godzinach szczytu zapotrzebowania energetycznego te siłownie produkują energię, a poza szczytem są wyłączane, a nawet same zużywają prąd potrzebny do przepompowania wody z dolnego do górnego zbiornika. Warto zaznaczyć, że Polska jest jednym z nielicznych państw europejskich nieposiadających elektrowni jądrowej (w latach 80. w

następstwie kryzysu gospodarczego i protestów społecznych po katastrofie w Czarnobylu przerwano jej budowę).

Mapy 1. i 2. przedstawiają system energetyczny Polski, w tym m.in. wykorzystanie

alternatywnych źródeł energii (głównie elektrowni wiatrowych). Energetyka alternatywna ma dotychczas znikome znaczenie, będzie jednak rozbudowywana zgodnie ze strategią Unii Europejskiej. W ostatnich latach elektrownie cieplne na szerszą skalę praktykują dodawanie biomasy do wsadu paliwowego, co staje się alternatywą dla spalania węgla.

Aktualne dane statystyczne dotyczące energetyki uzyskać możesz na stronie Głównego Urzędu Statystycznego (www.stat.gov.pl).

Materiały:

Mapa 1. Energetyka tradycyjna Mapa 2. Energetyka alternatywna

1. Porównaj strukturę energetyki w Polsce i w kraju, w którym mieszkasz. Uwzględnij skalę wykorzystywania alternatywnych źródeł energii.

2. Porównaj rozmieszczenie elektrowni spalających węgiel brunatny z lokalizacją złóż tego surowca. Ustal, dlaczego te elektrownie są zlokalizowane wyłącznie w bezpośrednim sąsiedztwie kopalń.

3. Na podstawie mapy omów wykorzystywanie alternatywnych źródeł energii w Polsce.

4. Nawet przy założeniu, że unowocześniana gospodarka stanie się mniej energochłonna, zapotrzebowanie na energię elektryczną stale będzie wzrastało. Alternatywne źródła energii nie pokryją całego wzrostu zapotrzebowania. Czy w tej sytuacji powinno się nadal budować elektrownie cieplne, czy też planować budowę elektrowni atomowej? Przedstaw argumenty za i przeciw takiej inwestycji.

Skąd czerpiemy energię? Baza energetyczna (2)

Mapa Energetyka tradycyjna

(22)

Skąd czerpiemy energię? Baza energetyczna (3)

Mapa Energetyka alternatywna

(23)

Bałtyk – nasze morze (1)

Morze Bałtyckie jest jednym ze śródlądowych mórz Europy. Z oceanem łączą je stosunkowo wąskie i płytkie cieśniny, utrudniające dopływ wód słonych, co w połączeniu ze znacznym zasilaniem wodą słodką (ponad 250 rzek!) skutkuje jego niewielkim zasoleniem. Wiele

ciekawych informacji o tym uzyskasz dzięki uważnemu obejrzeniu mapy 1. Możesz rozszerzyć swoją wiedzę na temat tego akwenu przeglądając polecane w materiałach strony internetowe (zwłaszcza www.naszbaltyk.pl).

Dostęp do morza jest bardzo ważny dla naszego kraju. Porty handlowe obsługują głównie przewozy międzynarodowe. Są więc z jednej strony źródłem surowców, produktów

żywnościowych i towarów, których potrzebujemy, a z drugiej – umożliwiają eksport produktów polskich. Obsługują też przewozy tranzytowe dla innych krajów. Żegluga morska – w tym międzykontynentalna transportuje wielkie ilości towarów na duże odległości, a koszty tego transportu są niskie. W przeładunkach naszych portów najwięcej jest węgla kamiennego, drobnicy oraz ropy naftowej i jej pochodnych (drobnica – ładunek w postaci niewielkich, osobnych przedmiotów). Polskie porty wiąże z innymi nadbałtyckimi krajami sieć połączeń promowych (przewożą pasażerów, samochody osobowe i ciężarowe, przyczyniają się do

rozwoju turystyki międzynarodowej), a porty rybackie są bazą dla przybrzeżnego rybołówstwa.

Ale wybrzeże Bałtyku to nie tylko miejsce rozwoju gałęzi gospodarki związanych z morzem, to również malownicze brzegi, niezwykle ciekawa przyroda ożywiona (wśród żyjących tu zwierząt są np. foki – patrz www.fokarium.pl ). Malownicze okolice przyciągają co roku tłumy turystów, a także żeglarzy i miłośników windsurfingu.

(24)

Materiały Mapa 1. Morze Bałtyckie

Mapa 2. Główne połączenia promowe krajów nadbałtyckich

Pytania i polecenia

1. Zapoznaj się z historią Bałtyku na stronie www.naszbaltyk.pl.

Odpowiedz, czy w porównaniu do procesów geologicznych, które ukształtowały obszar Polski, jest to morze stare, czy raczej stosunkowo młode?

2. Na mapie 1. znajdź nazwy cieśnin łączących Morze Bałtyckie z Morzem Północnym. Sprawdź na stronie www.naszbaltyk.pl głębokości tych cieśnin. Do jakiego oceanu należy Bałtyk?

3. Na podstawie strony www.naszbaltyk.pl odpowiedz, jakie surowce mineralne występują na dnie morza w polskiej strefie ekonomicznej (to znaczy na obszarze do którego eksploatacji Polska ma wyłączne prawo).

4. Zastanów się, jakie są najważniejsze polskie porty handlowe. Odszukaj je na mapie 1.

5. Na podstawie mapy 2. wymień kraje mające połączenia promowe z naszymi portami.

Bałtyk – nasze morze (2)

Mapa Morze Bałtyckie

(25)

Bałtyk – nasze morze (3)

Mapa Główne połączenia promowe krajów nadbałtyckich

(26)

Rozwój gospodarki (1)

Porównywanie stanu gospodarki i poziomu życia w poszczególnych krajach jest zadaniem dosyć złożonym. W tym celu stosuje się różne wskaźniki: ekonomiczne, gospodarcze, społeczne i demograficzne. Dopiero ich zestawienie i porównanie może nam wskazać pozycję danego kraju pod względem rozwoju gospodarczego oraz jakości życia jego społeczeństwa (to właśnie

podnoszenie jakości życia jest właściwym celem rozwoju gospodarczego, a nie wzrost

gospodarczy sam w sobie). Najczęściej bierzemy pod uwagę roczny produkt krajowy brutto (w skrócie PKB, skrót od angielskiego GDP – Gross Domestic Produkt) liczony na głowę

mieszkańca, co pozwala porównywać kraje o różnej liczbie obywateli. Może on być liczony wg oficjalnego kursu waluty danego kraju w stosunku do dolara USA. Drugim sposobem jego wyliczenia, wynikającym z faktu, iż poziom cen w poszczególnych krajach jest różny i stąd warto ustalić realną wartość pieniądza na rynku, jest tzw. parytet siły nabywczej waluty (w skrócie SNW, skrót angielski PPP – purchasing-power parity).

Taki sposób oceny stopnia rozwoju danego kraju uwzględnia wyłącznie aspekt ekonomiczny, stąd ONZ (UN) wprowadziła miernik zwany wskaźnikiem rozwoju społecznego (HDI – Human Development Index) uwzględniający nie tylko PKB na głowę mieszkańca, lecz także średnią długość życia oraz wykształcenie ludności. Wielkość tego wskaźnika w poszczególnych krajach obrazuje mapa 1. Dla krajów wysoko rozwiniętych osiąga on wartości powyżej 0, 80; dla

średnio rozwiniętych od 0, 50 do 0, 80; w krajach uznanych za słabo rozwinięte plasuje się poniżej 0,50. Poziom rozwoju danego kraju charakteryzuje także struktura PKB, czyli udział poszczególnych sektorów w wytworzeniu PKB oraz struktura zatrudnienia, z uwzględnieniem trzech sektorów, na jakie dzielimy gospodarkę (podział ten omawiany był w rozdziale 18.). Im dany kraj jest wyżej rozwinięty, tym większy udział sektora III w obu wskaźnikach. Istotną informacją o bieżącej sytuacji gospodarczej i społecznej danego kraju jest poziom bezrobocia (patrz wykres 1.).

Aktualne dane statystyczne dotyczące gospodarki i poziomu życia w Polsce możesz znaleźć na stronie Głównego Urzędu Statystycznego (www.stat.gov.pl – roczniki statystyczne). Są tam m.in. dane dotyczące wzrostu gospodarczego, czyli dynamiki wzrostu PKB. Jeżeli używane w

(27)

rozdziale terminy nie są Ci znane, lub nie w pełni je rozumiesz, poszukaj informacji w wikipedii, bądź innych źródłach typu encyklopedycznego.

Materiały:

Wykres 1. Bezrobocie w Polsce.

1. Porównaj wskaźniki gospodarcze (PKB na głowę mieszkańca, HDI) kraju, w którym mieszkasz i Polski.

2. Zapoznaj się z wykresem 1. Sprawdź też na stronie GUS aktualny poziom bezrobocia w Polsce. Porównaj ten wskaźnik z danymi opisującymi bezrobocie kraju, w którym mieszkasz.

Wyjaśnij wahania tego wskaźnika z ostatnich kilku miesięcy i powiąż te dane z informacjami o bieżącej sytuacją gospodarczej świata i Polski.

Rolnictwo (2)

Przypomnij sobie, co wiesz o przyrodniczych i pozaprzyrodniczych uwarunkowaniach rolnictwa polskiego. Ważna jest również jakość gleb oraz ukształtowanie powierzchni (nie tylko

wpływająca na klimat wysokość nad poziomem morza, ale i nachylenie stoków decydujące o spłukiwaniu gleby i mogące utrudnić pracę maszyn rolniczych, a także istnienie

bezodpływowych obniżeń – w wielu przypadkach podmokłych). Znasz zapewne też uwarunkowania pozaprzyrodnicze rozwoju rolnictwa.

Rolnictwo polskie ma kilka charakterystycznych cech, niekorzystnie wpływających na jego efektywność: duże zatrudnienie, niewielką przeciętną powierzchnię gospodarstw, zbyt małą specjalizację (rozdrobnienie produkcji), duży udział gospodarstw produkujących głównie na własne potrzeby.

Mimo 45 lat gospodarki socjalistycznej zachowała się w Polsce indywidualna własność chłopska, stąd dziś aż 92 % użytków rolnych jest w rękach prywatnych. Reszta należy do państwa, jest

(28)

własnością gmin, albo też spółek z przewagą udziałów państwa. Mapa 2. przedstawia bardzo istotną dla opłacalności produkcji wielkość gospodarstw w poszczególnych częściach kraju.

Dwie kolejne prezentują zróżnicowanie wyników pracy gospodarstw: produktywność (wielkość produkcji przypadająca na 1 hektar powierzchni użytków rolnych) oraz towarowość.

Towarowość oznacza stosunek wartości produktów sprzedanych do produkcji globalnej.

Efektywnie działające gospodarstwa sprzedają większość swojej produkcji, a niewielką część zużywają same. Ich właścicieli możemy nazwać producentami rolnymi. Przeciwieństwem są gospodarstwa działające głównie na własne potrzeby (samozaopatrzeniowe). Przeciętna wielkość gospodarstw, ich produktywność i towarowość poprawiają się stopniowo.

Kolejne mapy przedstawiają rozmieszczenie charakterystycznych upraw oraz gatunków hodowlanych zwierząt. Interesującym kierunkiem rozwoju rolnictwa polskiego, które stosuje stosunkowo małe ilości nawozów i innych środków chemicznych, są m.in. gospodarstwa ekologiczne, wykorzystujące naturalne, przyrodnicze mechanizmy dla zapewnienia żyzności gleby i wysokiej jakości produktów. Wytwarzana w ten sposób żywność jest wprawdzie droższa, lecz lepszej jakości i znajduje coraz więcej nabywców. Przyjazna dla środowiska produkcja sprzyja przy tym zachowaniu bioróżnorodności i ochronie krajobrazu. Wiele gospodarstw ekologicznych zajmuje się jednocześnie przetwórstwem żywności. Dane dotyczące takich gospodarstw zawiera tabela 1. Nie jest to jeszcze duża grupa – stanowi 0,8% gospodarstw i obejmuje około 2,3% powierzchni użytków rolnych w kraju. Ma jednak duże szanse rozwoju (w Unii Europejskiej znajduje się ok. 20% światowej powierzchni upraw ekologicznych).

Aktualne dane statystyczne dotyczące rolnictwa uzyskać możesz na stronie Głównego Urzędu Statystycznego (www.stat.gov.pl).

Materiały:

Mapa 1. Uprawa pszenicy Mapa 2. Uprawa żyta

Mapa 3. Uprawa ziemniaków

Mapa 4. Uprawa buraków cukrowych Mapa 5. Chów bydła

Mapa 6. Chów trzody chlewnej

1. Na podstawie zamieszczonych map omów rozmieszczenie charakterystycznych dla naszego rolnictwa upraw.

2. Na podstawie mapy omów rozmieszczenie hodowli bydła i trzody chlewnej. Jakie produkty uzyskujemy w wyniku chowu bydła i trzody chlewnej?

Rolnictwo (3)

Mapa Pszenica

(29)

Rolnictwo (4)

Mapa Żyto

(30)

Rolnictwo (5)

Mapa Ziemniaki

(31)

Rolnictwo (6)

Mapa Buraki cukrowe

(32)

Rolnictwo (7)

Mapa Bydło

(33)

Rolnictwo (8)

Mapa Trzoda chlewna

(34)

(35)

Polska na mapach różnego typu (1) (Rafał Kardaś) ... 1

Polska w Europie (1) (Rafał Kardaś) ... 4

Ludność Polski. Miasta (1) (Rafał Kardaś) ... 9

Ludność Polski. Miasta (2) (Rafał Kardaś) ... 10

Ochrona środowiska w Polsce (1) (Rafał Kardaś) ... 11

Budowa geologiczna Polski i jej geneza (1) (Rafał Kardaś) ... 12

Bogactwa polskiej ziemi – surowce mineralne (1) (Rafał Kardaś) ... 15

Skąd czerpiemy energię? Baza energetyczna (1) (Rafał Kardaś) ... 19

Bałtyk – nasze morze (1) (Rafał Kardaś) ... 22

Rozwój gospodarki (1) (Rafał Kardaś) ... 25

Rolnictwo (2) (Rafał Kardaś) ... 26

(36)