ZOBOWIĄZANIA. CZĘŚĆ OGÓLNA.
ISTOTA ZOBOWIĄZAŃ I. Pojęcie zobowiązania w ogólności
Zobowiązanie
– ZOBOWIĄZANIE jest stosunkiem prawnym, w którym jedna osoba (wierzyciel) może żądać od drugiej strony (dłużnik) świadczenia, a ta ostatnia powinna to świadczenie spełnić.
* stosunek prawny – 3 elementy:
→ podmioty → podmiot uprawniony – wierzyciel, podmiot zobowiązany – dłużnik;
→ przedmiot → ŚWIADCZENIE – OKREŚLONE ZACHOWANIE SIĘ DŁUŻNIKA, KTÓREGO SPEŁNIENIAMOŻESIĘDOMAGAĆWIERZYCIEL;
→ treść – uprawnienia wierzyciela i obowiązki dłużnika;
PODMIOTY
– wyjątkowo może występować w stosunku zobowiązaniowym osoba trzecia;
* np. po stronie wierzyciela – osoba, na rzecz której ma być spełnione świadczenie;
po stronie dłużnika – poręczyciel;
– wielość dłużników lub wierzycieli w jednym zobowiązaniu;
è rozróżnienie na podmioty i strony stosunku zobow. – podmiotów może być więcej, strony są dwie;
* szczególny przypadek wielości podmiotów: spółka więcej niż 2 osób, stosunek akredytywy i przekazu → stosunki wielostronne;
– zdolność bycia wierzycielem lub dłużnikiem – zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych jak w cz. ogólnej pr. cyw. + zdolność do wywoływania skutków zobowiązaniowych w sferze czynów niedozwolonych (patrz dalej);
– posługiwanie się przez strony innymi osobami – pełnomocnik, przedstawiciel (patrz wykonywanie zobowiązań);
– strony muszą być oznaczone, choć są wyjątki: np. przyrzeczenie publiczne, niektóre przypadki ubezpieczenia, dokument na okaziciela, ale wtedy konieczne jest wskazanie sposobu zindywidualizowania ;strony (kwestia „oznaczalności:
podmiotu zobowiązania), co powinno nastąpić najpóźniej w chwili spełnienia świadczenia przez dłużnika (ale art. 470 w zw. z art. 467 – depozyt sądowy gdy nie wie);
* wyznaczona przez inny stosunek prawny, w szczególności przez stosunek prawno- rzeczowy (zobowiązania realne), np. z sąsiedztwa, użytkowania;
ŚWIADCZENIE
– ŚWIADCZENIE to zachowanie się dłużnika zgodne z treścią zobowiązania i polegające na zadośćuczynieniu godnemu ochrony interesowi wierzyciela;
* czynne (zasada) lub bierne → dare, facere, non facere, pati;
* na świadczenie może się składać szereg czynności czy postaw, np. gdy treścią świadczenie jest osiągniecie określonego rezultatu;
* interes wierzyciela to korzyść, która ma odnieść, jeśli jej brak to zobowiązanie wygasa/nie powstaje;
→ musi istnieć w czasie spełniania świadczenia;
→ musi być godne ochrony w świetle prawa (ustawa i zasady współżycia społecznego);
→ odnoszony do konkretnego stosunku i interpretowany stosowanie do zgodnej woli stron, celu i właściwości zobowiązania;
→ wywiera też wpływ na kryteria określające wykonanie zobowiązania (art.
354 kc);
→ charakter majątkowy, ale wyjątkowo też nie majątkowy (np. ochrona dóbr osobistych czy rzeczy o wartości pamiątkowej) → argument na nie dot. braku w nich sankcji odszkodowawczej, ale świadczenie może być wykonane in natura, a sankcja odszkodowawcza jest surogatem świadczenia. Poza tym
można zastrzec karę umowną, która należy się niezależnie od poniesionej szkody (art. 484 § 1);
TREŚĆZOBOWIĄZANIA
– prosty (tylko wierzyciel uprawniony, tylko dłużnik zobowiązany) lub złożony schemat zobowiązania (uprawnieniom każdej ze stron odpowiadają obowiązki drugiej);
Cel zobowiązania
– z reguły stosunek zobow. związany z realizacją celów (gł. ekon.) bezpośrednich lub pośrednich stron;
* ekonomiczne – najczęściej obu stron, ja w wymianie dóbr i usług, realizowane przy pomocy jednej lub kilku związanych ze sobą ekonomicznie czynności prawnych (nie tylko zobow., ale też rzeczowych);
→ tzw. czynności powiernicze – cel rozporządzenia rzeczą podporządkowany realizacji powiązań obligacyjnych pomiędzy stronami;
* zaspokojenie jednej strony, np. w przypadku obowiązku naprawy szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym i tutaj też czynności prawne mogą się ze sobą przeplatać;
* cele nieekonomiczne – wynikające np. z ludzkich ambicji, wdzięczności, chęci dokonania dobrodziejstwa;
– cele stosunków rodzinnych → nawet jeśli ich przedmiotem jest świadczenie majątkowe nigdy nie mają na celu zaspokojenie jedynie majątkowego interesu uprawnionego – są wyrazem szczególnej więzi rodzinnej i ich celem jest zaspokajanie uprawnień i wypełnianie obowiązków wynikających ze stosunku małżeństwa lub pokrewieństwa, nawet gdy dot. to świadczenia majątkowego;
– pojęcie „cel zobowiązania” to nie to samo co pojęcie „cel czynności prawnej/causa/przyczyna/podstawa prawna”, choć występuje causa w stosunkach zobow., np. w bezpodstawnym wzbogaceniu;
– gdy ustawa odwołuje się do celu zobowiązania, chodzi raczej o zindywidualizowany cel, do którego zmierzają strony konkretnego stosunku obligacyjnego (wyraźny lub dorozumiany) – ważne kryterium oceny, m.in.: art. 3531, 354, 410 § 2, 491 § 2 kc;
– cel zobowiązania może też stanowić jeden z elementów określających właściwość zobowiązania (np. art. 354, 509 kc), gdyż pojęcie właściwości odwołuje się do konkretnego zobowiązania, a nie abstrakcyjnego;
II. Uprawnienia wierzyciela – obowiązki dłużnika
– względny charakter więzi między stronami, wyjątkowo może rozciągać się na osobę trzecią, dlatego ochrona prawna ogranicza się jedynie do oznaczonej osoby (dłużnika), ale istnieją przypadki zwiększonej ochrony:
* art. 59 kc;
* gdy osoba trzecia względem istniejącego stosunku zobow. ze swej winy wyrządzi szkodę wierzycielowi uniemożliwiając dłużnikowi wykonanie zobowiązania;
* art. 527 kc;
* poprzez wpisanie niektórych praw względnych do księgi wieczystej;
* niektóre prawa względne mają cechy zbliżające je do praw bezwzględnych, tj.
skuteczność wobec dalszego nabywcy albo przyznanie ochrony prawu względnemu erga omnes, np. prawo najmu;
* czasem przełamywana przez ustawodawcę – np. ciężary realne – zobowiązanie każdoczesnego właściciela rzeczy do świadczenia wobec uprawnionego;
* tzw. zobowiązania realne;
– inna różnica pomiędzy względnymi a bezwzględnymi polega też na tym, że regułą dla względnych jest działanie zobowiązanego, a dla bezwzględnych powstrzymanie się od naruszania cudzego uprawnienia;
– wierzytelność jako prawo podmiotowe w ujęciu od strony wierzyciela – z reguły jedno lub kilka uprawnień, którym odpowiadają obowiązki dłużnika, a zasadą jest, że w stosunku względnym uprawnienia mają postać roszczeń → prawo podmiotowe wyczerpuje się w roszczeniu/ach;
* poszczególne roszczenia mogą być samodzielnie wymagalne i zaskarżalne;
* w zakresie uprawnień wierzyciela mogą znajdować się także uprawnienia (ich celem może być ukształtowanie poszczególnych roszczeń lub całego stosunku prawnego) nie będące roszczeniami (Klein);
* Grzybowski uważa, że uprawnienia nie stanowiące roszczeń (prawokształtujące) nie wchodzą w skład wierzytelności jako prawa podmiotowego, np. art. 365, art.
395 i 396, art. 672-674;
– 2 kategorie uprawnień wierzyciela:
* zasadnicze (główne) – uzyskanie świadczenia; uzyskanie odszkodowania → służą bezpośrednio do zaspokojenia podstawowego interesu wierzyciela;
* pomocnicze (uboczne) – charakter uzupełniający w stosunku do uprawnień głównych, np. pobieranie odsetek, a czasem przygotowują, pośrednio wpływają na uzyskanie głównego uprawnienia, np. uzyskanie od dłużnika wiadomości o przedmiocie świadczenia;
→ nie mogą powstać bez istnienia uprawnień zasadniczych;
→ krytyka tego podziału Klein, za Grzybowski;
– wszelkiego rodzaju uprawnienia wierzyciela (głównie roszczenia) mogą być realizowane w drodze przymusu – tryb przewidziany w kpc (gł. II księga), a środkiem przymusu jest egzekucja sądowa lub administracyjna, a wyjątkowo tylko samopomoc (np. art. 432, 671 § 2 kc);
* sposób przymusowego uzyskania świadczenia zależy od:
→ rodzaju świadczenia
→ przedmiotu świadczenia;
* wynikiem przymusu – uzyskanie przez wierzyciela tego co od dłużnika mu się należy, przede wszystkim świadczenie główne – najłatwiej pieniężne, bo w naturze trudne do uzyskania i jeśli się nie uda to wierzycielowi pozostaje:
→ tzw. wykonanie zastępcze (konieczne upoważnienie z ustawy, np. art. 479, 480 kc);
→ możność dochodzenia odszkodowania w miejsce świadczenia;
* gdy dłużnika zobowiązany do oświadczenia to prawomocne orzeczenie sądu zastępuje to oświadczenie (art. 1047 § 1 kpc);
* zobowiązania niezupełne – nie mogą być w ogóle dochodzone w drodze przymusu;
– zasada realnego wykonywania zobowiązań → w modelu gosp. socjalistycznej szczególnie wymuszane, głównie ze względu na plany społ.-gosp., przyjmowano że wykonanie zstępcze ani odszkodowanie pieniężne nie zaspokoi interesu wierzyciela.
Obecnie rozwiązanie takie może się okazać dla wierzyciela bardzo dogodne (patrz dalej);
– obowiązki dłużnika w ogólności → brak pojęcia zbiorczego odpowiadającego pojęciu „prawa podmiotowego wierzyciela”;
* odpowiedniki uprawnień wierzyciela;
* podział na obowiązki zasadnicze (główne) i pomocnicze (uboczne);
* zasada → dłużnik nie może zwolnić się z zobowiązania bez zgody wierzyciela, dając odszkodowanie (art. 483 § 2, art. 471 i n.);
* odpowiedzialność dłużnika ma charakter majątkowy;
III. Odpowiedzialność dłużnika
– dług a odpowiedzialność
* z niemieckiej doktryny:
→ dług jest wyrazem powinności (obowiązku świadczenia dłużnika) è zależny od woli dłużnika;
→ odpowiedzialność odnosi się nie do kwestii samej powinności, ale kwestii pokrycia długu, związanej z przymusową realizacją świadczenia è nie zależny od woli dłużnika;
* choć występują z reguły łącznie, to czasem są oddzielone:
→ dług bez odpowiedzialności – np. zobowiązania niezupełne;
→ odpowiedzialność bez długu – w polskim prawie brak, istnieje w niem. – dług gruntowy;
→ odpowiedzialność bez długu osobistego → hipoteka, zastaw;
→ za ten sam dług można różnie odpowiadać;
– rodzaje odpowiedzialności:
* odpowiedzialność osobista → konieczny korelat powinności świadczenia dłużnika wobec wierzyciela;
→ charakter majątkowy – gwarancja spełnienia = majątek dłużnika → w zasadzie nieograniczona (całym swym majątkiem teraźniejszym i przyszłym)
→ 2 cechy:
wierzyciel ma wybór pomiędzy przedmiotami majątkowymi dłużnika z których się zaspokaja oraz wybór przymusowego sposobu zaspokojenia (art. 797 i 799 kpc);
gdy zbieg wierzycieli a majątku za mało → zaspokojenie wg stosunku wartości wierzytelności (art. 1026 kpc);
→ może być ograniczona:
albo do pewnej masy majątkowej, wydzielonej w majątku dłużnika i wszelkie poszukiwania wierzyciela mogą być wprawdzie skierowane do pozostałego majątku, ale tylko w celu poszukiwania elementów tej masy è ogr. to nie dot. tego za co dłużnika odpowiada np. w prawie rodzinnym;
albo odpowiada całym majątkiem, ale tylko do z góry określonej kwoty è ogr. to dot. tego, za co dłużnika odpowiada, a nie tego czym odpowiada;
np. art. 554 kc
– oba w prawie spadkowym – art. 1030 i art. 1031 § 2 w zw. z § 1 kc);
– możliwość umownego ogr. tylko do konkretnego przedmiotu majątkowego – wg niektórych – tak na zasadzie swobody umów, wg innych (Czachórski) nie, bo dłużnika mógłby uniemożliwić zaspokojenia wierzyciela;
→ ustawowe ograniczenie świadczenia dłużnika do pewnej, z góry ustalonej kwoty nie jest ogr. odpow., tylko ogr. długu (np. art. 849 kc);
* odpowiedzialność rzeczowa → prawo do bezwzględnego i bezpośredniego zaspokojenia się z przedmiotu → cechy odróżniające od odp. osobistej:
→ niezależnie od tego czyją stanie się własnością dany przedmiot;
→ obowiązek właściciela rzeczy (nie-dłużnika osobistego) polega nie na działaniu, ale na znoszeniu działań wierzyciela;
→ w razie zbiegu – pierwszeństwo w zależności od czasu ustanowienia prawa;
* porównanie odpowiedzialności osobistej i rzeczowej:
→ odp. osobista jest szersza, bo ciąży nie tylko na jednym przedmiocie;
→ mimo w/w może dawać mniejszą pewność zaspokojenia roszczeń;
→ brak w zasadzie przywilejów na rzecz jednych wierzycieli przeciwko innym, a ryzyko tego ponosi wierzyciel
– ochrona wierzyciela è odp. osobista nie ogranicza możliwości dysponowania składnikami majątku do czasu rozpoczęcia przez wierzyciela egzekucji, a
warunkiem jest nie działanie w celu pokrzywdzenia wierzyciela (wtedy art. 527 kc), ale zaciąganie nowych długów nie stanowi podstawy do ochrony pauliańskiej;
IV. Zobowiązania niezupełne (naturalne)
– więzi zobowiązaniowe pozbawione przez ustawodawcę możności przymusowego dochodzenia świadczenia → 2 cechy:
* niezaskarżalność ustanowiona przez ustawę;
* przyznanie mocy prawnej spełnieniu tego zobowiązania przez dłużnika;
– brak reguły generalnej na określenie istnienia innych skutków zobowiązań zupełnych, jak możliwość podniesienia zarzutu, potrącenia (art. 498 i n. kc), uznanie w drodze uznania lud odnowienia (art. 506 i n. kc) dochodzenie odszkodowania za niewykonanie tego zobowiazania (art. 471 i n. kc);
– w kc:
* zobowiązania, w których roszczenie uległo przedawnieniu, ale nie wygasło (art.
411 pkt. 3 kc) è uzasadnienie: interes godny ochrony, ale czas;
* zobowiązania z gier i zakładów, innych niż uznane przez państwo (art. 413 kc) è uzasadnienie : nie są godne ochrony, ale porządek prawny je toleruje;
* zobowiązania, w których obowiązek świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego (art. 411 pkt. 2 kc.) è uzasadnienie : nie ma niechęci do nich, ani podstawy do ich ochrony, np. świadczenie wyposażenia dzieci, napiwek, datek na zbiórkę społeczną;
→ w w/w przypadkach spełnienie świadczenia nie jest uznane za nienależne, nawet jeśli dłużnik spełniał je w przekonaniu, że wypełnia zobow.
zupełne;
→ też gdy jest nieodpłatne, nie jest uznane za darowiznę (art. 411 pkt. 1 w zw.
art. 902 kc);
V. Zobowiązanie jako całość
– każdy stosunek zobowiązaniowy musi być traktowany jako pewna całość → w czasie trwania zobowiązania poszczególne roszczenia czy uprawnienia mogą zmieniać się lub wygasać, również w czasie trwania mogą stronom przysługiwać różne uprawnienia kształtujące è zobowiązanie istnieje dopóki cel/cele jego jako całości nie zostaną osiągnięte (cel: zaspokojenie interesów stron);
* w przypadku zobowiązań ciągłych stosunek ten ma mniej więcej charakter stały;
* stosunki „odręczne” – spełnienie świadczenia następuje prawie jednocześnie z powstaniem zobowiązania, np. sprzedaż odręczna, darowizna rękodajna → ale i wtedy mogą powstawać pewne roszczenia, np. rękojmia;
→ zobowiązanie nie jest nieograniczone w czasie – stosuje się do roszczeń wynikających z zobow. przepisy o przedawnieniu;
→ CZASICH TRWANIA ZALEŻNYCH ZREGUŁY OD CHARAKTERU ŚWIADCZENIA; TREŚĆ I RODZAJE ŚWIADCZENIA
I. Ogólne uwagi o świadczeniu
– ŚWIADCZENIE to zachowanie się dłużnika zgodne z treścią zobowiązania i polegające na zadośćuczynieniu godnemu ochrony interesowi (gł. charakter majątkowy) wierzyciela;
* określenie charakteru i treści świadczenia z ustawy i umowy stron (ważny art.
56 i 65 kc → zasady współżycia społ. i ustalone zwyczaje konkretyzują świadczenie w świetle zamiaru stron i celu umowy);
* orz. SN z 1997 r. → przy ocenie czy miało miejsce świadczenie → punkt widzenia wierzyciela – czy może on na podstawie rozpoznawalnych okoliczności uważać dane działanie za świadczenie;
– postać świadczenia (art. 232 § 2 kc):
* działanie;
* zaniechanie;
→ może być celowe lub nie mieć zamierzonego rezultatu → ważny podział w doktrynie fr.;
– oznaczenie świadczenia → element konieczny tak ze strony wierzyciel jak i dłużnika, najpóźniej w chwili wykonywania zobowiązania;
* oznaczenie to może czasem wynikać z ustawy, np. ceny, wynagrodzenie, opłaty za usługi (np. energii);
* oznaczenie może być też dokonane przez osobę trzecią albo przez jedną ze stron – przez oświadczenie woli odpowiadające obiektywnym wskaźnikom dot.
konkretnego stosunku. W razie bierności lub niegodziwego działania możliwość odwołania się do sądu;
– możliwość spełnienia świadczenia → impossibilium nulla obligatio est → granice tej możliwości określa nauka i praktyka;
* podział na niemożność:
→ pierwotną → gdy od samego początku – zobowiązania nie powstaje (art. 387 § 1 kc);
→ następczą → gdy po powstaniu zobowiązania → albo wygaśnie i dłużnik będzie zwolniony albo utrzyma się i dłużnik będzie zobowiązany do odszkodowania (art. 475 § 1, 493 i 495 kc);
* podział na niemożność prawną i faktyczną nie ma znaczenia praktycznego;
* niemożność musi być obiektywna, a nie dot. tylko dłużnika i musi mieć charakter trwały i nieprzemijający;
* kontrowersje czy niemożność to stan trudności nie do pokonania, czy trudności, których pokonanie wiązałoby się z bardzo wysokimi ofiarami (tzw. niemożność gospodarcza świadczenia) → Czachórski: zdrowy rozsądek nakazuje uznać za tożsame w/w stany – kryteria gosp. i społ.;
II. Niektóre rodzaje świadczeń
Świadczenia jednorazowe, ciągłe i okresowe
– JEDNORAZOWE – gdy spełniane w ramach jednego zachowania się dłużnika (nawet jeśli składa się z kilku czynności faktycznych);
* np. umowa o dzieło, umowa przewozu,
* może być, gdy jest podzielne, spełniane ratami;
– CIĄGŁE – gdy spełnienie wymaga jakiegoś zachowania się przez pewien przeciąg czasu i gdy ze względu na rodzaj czynności nie może być wykonane jednorazowo;
* np. najem, przechowanie, świadczenia polegające na zaniechaniu;
* pojęcie „świadczenie ciągłe” nie pokrywa się ze „zobowiązaniem o charakterze ciągłym” – stosunek, który nie musi, ale może być wyznaczony terminem, o charakterze trwałym, mogą z niego wypływać obowiązki ciągłe lub okresowe (np. też dostawa);
→ zobowiązanie bezterminowe ciągłe wygasa po wypowiedzeniu przez dłużnika lub wierzyciela z zachowaniem terminów ustawowych, umownych, zwyczajowych, w razie ich braku niezwłocznie;
– OKRESOWE – gdy w ramach jednego i tego samego stosunku obligacyjnego dłużnika ma spełnić wiele świadczeń jednorazowych (gł. pieniądze lub rzeczy oznaczone gatunkowo), a które nie mogą składać się na całość z góry określoną, przy czym istotne jest powtarzanie się kolejnych świadczeń;
* np. zapłata czynszu z najmu, zapłata odsetek od kapitału, zapłata typu alimentacyjnego;
* zbliżone zarówno do ś. jednorazowego (gł. spełnianego ratami, każde ś.
traktowane jako samodzielne) oraz do ś. ciągłego (zawsze rozłożone na pewien czas);
* prawo do całości świadczenia ≠ prawo do poszczególnych świadczeń (różnice:
przedawnienie, domniemania zapłaty art. 466 zd. 2);
Świadczenie podzielne i niepodzielne
– PODZIELNE → gdy może być spełnione częściowo bez istotnej zmiany przedmiotu lub wartości (art. 379 § 2 kc);
* strony mogą się umówić, iż świadczenie będzie niepodzielne, może to wynikać też z właściwości tego stosunku;
* wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia częściowego, nawet jeśli cała wierzytelność jest już wymagalna, chyba, że narusza to jego uzasadniony interes (art. 450 kc);
* gdy jest kilku dłużników/wierzycieli → świadczenie dzieli się na tyle równych, niezależnych części ile dłużników/wierzycieli, z zastrzeżeniem, że nie zachodzi przypadek zobowiązań solidarnych;
Świadczenie oznaczone indywidualnie i rodzajowo
– świadczenie oznaczone indywidualnie to świadczenie, które za przedmiot ma rzecz oznaczoną indywidualnie (określona wg przymiotów jej tylko właściwych i z tego powodu nie daje się zastąpić inną rzeczą);
– świadczenie oznaczone rodzajowo to świadczenie, które za przedmiot ma rzecz oznaczoną gatunkowo (określona wg przymiotów rodzajowych, tj. cech właściwych pewnej grupy, z jakiej wydziela się je za pomocą liczby, wiary, wagi);
* może być dokładniej określone przez co zbliża się do św. ozn. indyw.;
* ograniczone świadczenie rodzajowe to świadczenia rodzajowe z podaniem ich źródła, więc podział ten jest zupełny i wyczerpujący, np. umowa kontraktacji;
* dłużnik ma szersze pole działania, ale rzecz oznaczona rodzajowo musi się skonkretyzować najpóźniej w momencie wykonania zobowiązania;
* dłużnik powinien świadczyć rzecz średniej jakości, gdy jakoś ta nie jest w żaden inny sposób określona (art. 357 kc) → dokonanie wyboru leży po stronie dłużnika (czynność prawo kształtująca), która może być na różnych etapach dokonana:
→ chwila wyodrębnienia konkretnych rzeczy przez jednostronną czynność dłużnika;
→ chwila wyodrębnienia konkretnych rzeczy przez porozumienie stron co do takiego wyodrębnienia;
→ chwila rzeczywistego wykonania świadczenia (najbardziej naturalna);
* ale nie wystarczy samo przygotowanie rzeczy i zawiadomienie wierzyciela, a wyjątek to:
→ zwłoka wierzyciela, gdy dłużnik zaofiarował świadczenie (art. 486 kc);
→ przesłanie rzeczy środkiem transportu przez dłużnika (art. 544 kc);
– podział ten to nie podział na rzeczy zamienne i niezamienne, bo on opiera się na kryteriach obiektywnych, a o zaklasyfikowaniu tego decyduje treść konkretnego zobowiązania;
– skutki zniszczenia rzeczy:
* genus perire non censetur → zniszczenie jednych rzeczy nie czyni niemożliwym wykonania świadczenia è ryzyko dłużnika;
* species perit ei cui debetur → zniszczenie rzeczy powoduje niemożność świadczenia è ryzyko wierzyciela, chyba że dłużnika za to odpowiada (art. 471 i art. 475 § 1 a contrario);
– konkretyzacja prowadzi do zmiany świadczenia rodzajowego na indywidualne, więc powoduje przejście ryzyka;
III. Świadczenie pieniężne Uwagi ogólne
– nie jest ani indyw. ani rodzajowe;
– sensu stricto → jako świadczenie podstawowe według treści stosunku prawnego w zobowiązaniach pieniężnych;
* też w charakterze „zastępczym” w zobowiązaniach niepieniężnych, np.
naprawienie szkody, zwrot bezpodstawnego wzbogacenia, nakładów i wydatków;
– przedmiot świadczenia → nie oznaczony indyw., ani gat., ale pewna wartość ekonomiczna pod postacią sumy pieniężnej → pieniądz wyraża pewną wartość, której przekazanie ma nastąpić z majątku dłużnika do majątku wierzyciela i nie ma znaczenia jakim rodzajem zostanie to dokonane, dlatego wycofanie z obiegu danych pieniędzy nie powoduje niemożności świadczenia;
– funkcje pieniądza:
* funkcja zamiany → środek zamiany, będący ekwiwalentem dobra;
* funkcja zapłaty → środek płatniczy mający moc umarzania zobowiązań, których przedmiotem jest przeniesienie własności;
→ prawne znaczenie = nadanie mu przez państwo przymusowej mocy umarzania zobowiązań;
* funkcja oszczędności;
* funkcja akumulacji;
Pieniądz i jego wartość – znaczenia terminu:
* szerokie → wszelkie środki płatnicze, których używa się w obrocie, czyli pieniądz krajowy i zagraniczny, papiery wartościowe, listy zastawne, obligacje;
* wąskie → tylko te środki płatnicze, którym państwo nadaje moc umarzania zobowiązań pieniężnych (tzw. pieniądz gotówkowy) → banknoty i monety (NBP);
– pieniądz bankowy – realizowany w formie zapisów w księgach bankowych i całkowicie oderwany od znaków pieniężnych, realizowany na ogół w formie bakowych rozliczeń;
– różne wartości pieniądza:
* wartość nominalna (imienna) – wartość nadana mu przez państwo i wyrażona na samym pieniądze, wynikająca z obowiązujących przepisów prawnych, niezmienna w czasie ich obowiązywania;
* wartość wewnętrzna – wartość materiału z którego jest zrobiony, ma znaczenie w przypadku pieniądza kruszcowego;
* wartość kursowa – wartość przyznana w relacji do innych walut, jest więc zmienna i relatywna (może być ustalana w sposób wiążący przez państwo);
* wartość nabywcza – wartość przyznana w obrocie ze względu na siłę nabywczą w stosunku do innych dóbr majątkowych (gł. towarów), więc zawsze relatywna i zmienna;
Zasady nominalizmu pieniężnego i waloryzacji
– ZASADA NOMINALIZMU → zobowiązanie pieniężne należy spełnić przez zapłatę tej samej sumy pieniężnej, na jaką opiewał dług w chwili powstania (art. 3581 kc) → zał.: jednostki pieniężne mają pewną stałą wartość = zał. kontrafaktyczne, gdyż pieniądz ciągle zmienia swoją siłę nabywczą;
→ plusy: uproszczenie i ułatwienie obrotu, wsparcie waluty krajowej;
→ minusy: przy długich okresach możliwe duże straty po stronie wierzyciela;
* dot. tylko zobowiązań pieniężnych sensu stricto (ś. pieniężne jest ś.
podstawowym), powstałych z różnych zdarzeń cywilnoprawnych, a nie dot.
świadczeń ubocznych wyrażonych w pieniądzu, np. odszkodowanie, bezpodstawne wzbogacenie;
* dot. zarówno świadczeń wyrażonych w walucie polskiej jak i obcej (gdy dopuszczalne);
– ZASADA WALORYZACJI → zał.: dostarczenie wierzycielowi tej samej wartości ekon. jaka istniała w chwili powstania zobow., a konieczną przesłanką waloryzacji jest zmiana siły nabywczej pieniądza w czasie między powstaniem a zgaśnięciem zobowiązania;
* w kc stanowi wyjątek od zasady (z. nominalizmu) – „... chyba, że przepisy szczególne stanowią inaczej”;
* § 2 → waloryzacja umowna;
* § 3 i 4 → waloryzacja sądowa;
* § 5 (reguła kolizyjna) → zakaz waloryzacji świadczeń, których cena została określona w przepisach bezwzględnie obowiązujących (np. SN: nie do opłaty rocznej za użytk. wieczyste);
* gdy jest przewidziana waloryzacja ustawowa (np. waloryzacja kaucji mieszkaniowych z ustawy o ochronie praw lokatorów) wyłączone jest stosowanie § 2-4;
– WALORYZACJA UMOWNA (art. 3581 § 2 kc) → strony mogą zastrzec w umowie, że wysokość świadczenia pieniężnego zostanie ustalona według innego niż pieniądz miernika wartości → klauzule waloryzacyjne;
* miernik wartości (może być dowolny – inny niż pieniądz i nie musi być zw. z przedmiotem świadczenia):
→ klauzule walutowe → inna waluta;
→ klauzule towarowe → cena określonego towaru (np. zboża, ropy naftowej, tarcicy);
→ klauzule indeksowe → wartość powszechnie znanego wskaźnika, np.
wskaźnik inflacji, indeksu giełdowego, wskaźnik przeliczenia kosztu odtworzenia 1 m2 powierzchni użytkowej budynków mieszkalnych;
→ klauzula złota → cena złota w dniu wymagalności;
→ klauzule uposażenia → minimalna/średnia płaca w całej gospodarce/określonym sektorze/zawodzie;
– WALORYZACJASĄDOWA (art. 3581 § 3 kc) → konstytutywne orzeczenie sądu;
* przesłanki :
→ istotna zmiana siły nabywczej pieniądza, więc nie każda (normalne ryzyko kontraktowania);
→ powstała po powstaniu zobow. i podczas trwania stosunku zobowiązaniowego, więc niedopuszczalna waloryzacja świadczenia już spełnionego, przy czym ważne stanowisko SN, że zapłata świadczenia pieniężnego jest czynnością dwustronną, więc jeśli wierzyciel przyjmuje świadczenie, ale jednocześnie oświadcza, że traktuje je jako częściowy wykonanie zobowiązania, dopuszczalna jest waloryzacja;
→ możliwa wielokrotna sądowa waloryzacja, gdy dłużnika ociąga się z zapłatą;
→ może dot. świadczeń wynikających z czynności prawnych (w. umowna) jak i z innych zdarzeń;
→ dot. też świadczeń wyrażonych w walucie obcej;
→ wątpliwości → czy w razie umownej klauzuli waloryzacyjnej dopuszczalna jest sądowa waloryzacja (Radwański TAK, Czachórski NIE, SN w 1995 NIE);
→ żądanie strony stosunku zobow. (= nie z urzędu) → wątpliwości dot. char.
prawnego – roszczenie czy słabszy rodzaj uprawnienia kształtującego (tak Radwański);
§ 4 – nie może wystąpić z nim strona prowadząca przedsiębiorstwo, jeśli ś.
pieniężne pozostaje w zw. z prowadzeniem przedsiębiorstwa (uzas.: wymóg profesjonalizmu i pewności obrotu – Radwański TAK, Czachórski NIE);
* zakres kompetencji sądu :
→ zmiana wysokości świadczenia lub (R: alternatywa łączna) sposobu jego spełnienia;
→ sąd powinien kierować się interesami obu stron i zasadami współ. społ;
→ wybór miernika pozostawiony dla sądu, chyba, że jest on określony przez prawo (np. ustawa o ochronie praw lokatorów);
– strony na zasadzie swobody umów mogą zawsze zawrzeć w razie spełnienia się przesłanki istotnej zmiany nabywczej pieniądza umowę waloryzacyjną → R:
traktowana jak orzeczenie sądu z art. 3581 § 3, ale sens tego art. to waloryzacja na żądanie jednej strony, wbrew drugiej;
– ... (cdn) IV. Odsetki
– ... (cdn) V. Naprawienie szkody Uwagi ogólne
– szczególny rodzaj Ś – naprawienie szkody (Ś. odszkodowawcze; wynagrodzenie szkody) → naprawienie szkody polega nie tylko na uzyskaniu rekompensaty, lecz także na przywróceniu stanu sprzed szkody;
– szkoda – uszczerbek, jaki doznaje poszkodowany we wszelkiego rodzaju dobrach prawnie chronionych (nie/majątkowy), ale w polskiej doktrynie pojęcie szkoda łączy się z uszczerbkiem majątkowym (→ odszkodowanie), a z niemajątkowym pojęcie krzywda (→ zadośćuczynienie) è obecnie nie przestrzega się konsekwentnie tej terminologii;
– 3 główne grupy przypadków, gdzie Ś jest odszkodowanie:
* gdy szkoda zostaje wyrządzona niezależnie od istniejącego między osobami stosunku (rodzi ona stosunek samoistny) → z tytułu czynów niedozwolonych (szkoda deliktowa) – art. 415 i n. – treść: uprawnienie poszkodowanego do uzyskania odszkodowania i odpowiadający mu obow.
naprawienia szkody;
→ odszkodowanie – główne świadczenie;
→ dłużnik – sprawca lub inna osoba odpow.;
* niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobow. (szkoda kontraktowa; ex contractu) – art. 471 i n – odszkodowanie zastępuje Ś. główne lub je uzupełnia (przemiana na obowiązek naprawienia szkody lub powstaje uzupełniająco obowiązek odszkodowawczy za nienależyte wykonanie);
* gdy w drodze umowy zobowiązuje się do Ś. odszkodowawczego, za wyrządzenie szkody przez siebie, osobę trzecią lub inne zdarzenie;
→ Ś. odszkodowawcze – od razu jako główne;
→ np. umowy ubezpieczenia i tzw. umowy gwarancyjne;
– też inne sytuacje o odrębnych uregulowaniach:
* jako następstwo wykonywania praw podmiotowych (art. 142, 182);
* jako następstwo legalnego wykonywania funkcji władczych przez organy adm. publ. (art. 161 kpa);
* jako następstwo działania podjętego w interesie innej osoby lub w interesie wspólnym (art. 142, 438);
– znaczenie społeczne i funkcje:
* funkcja kompensacyjna → (główna funkcja) czyni zadość potrzebie naprawienia szkody, przez to że odszkodowanie przywraca stan majątku;
odszkodowanie nie może przekroczyć rozmiarów szkody – różnicą z karą;
→ funkcja repartycyjna → (rosnące znaczenie) umożliwienie rozłożenia ciężaru odszkodowania na wielkie grupy, np. przy ubezpieczeniach (OC), ale repartycja jest sposobem urealnienia f. kompensacyjnej poprzez wprowadzenie mechanizmów odpow., dlatego to nie jest f. samoistna;
* funkcja prewencyjno-wychowawcza → wywieranie wpływu na częstotliwość występowania takich przypadków przez samo wprowadzenie sankcji – zbliżenie do kary, ale decyduje wysokość szkody, a nie stopień winy;
* funkcja represyjna → marginesowe znaczenie i nikłe przejawy (art. 483);
Szkoda i ustalenie jej wysokości
POJĘCIE SZKODY
– brak def. w kc → język potoczny – uszczerbek w sferze interesów, gł.
majątkowych, podmiotu, z reguły powstający wbrew woli (zgoda nie eliminuje uszczerbku, ale może wyłączyć odpow.);
* wyzbycie się rzeczy/prawa przez właściciela przez zużycie = brak szkody;
– orzecz. i doktryna – rozróżnienie między szkodą na mieniu i na osobie:
* szkoda na mieniu – dot. uszczerbku, dot. bezp. majątku poszkodowanego;
* szkoda na osobie – dot. bezp. osoby poszkodowanego i jest wynikiem naruszenia jego dóbr osobistych i nie musi mieć konsekwencji majątkowych;
– 2 postacie szkody o char. majątkowym wg kc:
* tzw. damnum emergens – poszkodowany staje się uboższy niż dotychczas (tzw.
szkoda rzeczywista);
→ zmniejszenie aktywów lub zwiększenie pasywów;
* tzw. lucrum cessans – utrata korzyści jakie mógł osiągnąć poszkodowany;
→ niepowiększenie się aktywów;
– art. 361 § 2 – uwzględnienie obu rodzajów szkody = zasada pełnego odszkodowania;
USTALENIEWYSOKOŚCI SZKODY
– sposób ustalenia wysokości – różnicowy/dyferencyjny → badanie stanu majątku dla wykrycia różnicy przed i po pojawieniu się szkody;
* DAMNUM EMERGENS → należy uchwycić różnicę, która wskazuje na zmniejszenie majątku, ale może to powodować kontrowersje, np. w przypadku utraty posiadania rzeczy, pozbawienia korzystania z rzeczy czy utraty możliwości skorzystania ze Ś. o określonej wartości majątkowej;
* LUCRUM CESSANS (szkoda hipotetyczna) → trudniej ustalić, gdyż różnica między stanem majątku sprzed a stanem majątku hipotetycznego, np. utrata spodziewanego zysku lub zarobku;
→ poszukiwanie najwyższego prawdopodobieństwa, dlatego postulat o określanie lucrum cessans na podstawie sprawdzonych ex post warunków, w których kształtowało się zdarzenie wyrządzające szkodę;
→ takie trudności też przy damnum emergens – gdy ze wzg. na stos. koncepcji adekwatnej przyczynowości trzeba konstruować hipotetyczny przebieg zdarzeń i ustalić ewentualny rozmiar szkody typowy/normalny, a nie ten który nastąpił w rzeczywistości;
→ ważne jest czy utrata korzyści rzeczywiście by nastąpiła a nie czy tylko teoretycznie mogła by nastąpić;
* tzw. szkoda ewentualna – utrata szansy uzyskania korzyści, np. pozbawienie szansy wygrania w grze losowej → brak pewności → nie podlega naprawieniu;
– zasada ogólna – pełne odszkodowanie – i damnum emergens i lucrum cessans;
– ustalenie chwili, decydującej o wysokości szkody oraz miernika wartości:
* CHWILA è ze względu na dynamikę jakiej może podlegać uszczerbek chwila wystąpienia szkody nie byłaby właściwa – najczęściej brany pod uwagę moment orzeczenia właściwego organu dot. odszkodowania è art. 363 § 2 – gdy naprawienie w pieniądzu, to wg cen z daty ustalenia odszkodowania, chyba że szczególne okoliczności (wyłączenie zastosowania zasady nominalizmu pieniężnego w odniesieniu do Ś. odszkodowawczych);
→ chwila naprawienia szkody – nie, bo wymyka się spod kontroli organu orzekającego o odszkodowaniu;
* MIERNIK WARTOŚCI è różne możliwości:
tzw. wartość rynkowa (pretium commune);
tzw. wartość szczególna (pretium singulare) – jaką przedstawia dla poszkodowanego ze względu na szczególny sposób użycia;
tzw. wartość emocjonalna/z upodobania (pretium affectionis) – wartość jaką ma tylko dla poszkodowanego;
→ wskazówka w art. 363 § 2 → ceny = wartość rynkowa (choć jest to kontrowersyjne) → dalsze problemy:
czy łącznie z VAT? – SN uznał, że nie, w takim zakresie w jakim poszkodowany może obniżyć należny od niego podatek o kwotę podatku naliczanego przy nabywaniu rzeczy;
czy jest to wartość jednoznaczna? – nie, bo np. naprawiana rzecz jest zawsze niżej ceniona, nawet jeśli z punktu widzenia technicznego szkoda została zlikwidowana;
czy uwzględnia się zamiar sprzedaży i wartość rzeczy sprzedażnej? – Szpunar: tak;
czy wartość rzeczy/usługi in abstracto czy in concreto? – SN: in abstracto
Wysokość odszkodowania
ZWIĄZEK PRZYCZYNOWY
– ...(cdn)
WIELOŚĆ WIERZYCIELI ALBO DŁUŻNIKÓW I. Uwagi ogólne
– reguła ogólna → jeden wierzyciel, jeden dłużnik, ale możliwa inna sytuacja → albo od momentu powstania zobowiązania albo po powstaniu zobowiązania (np. w drodze przejścia wierzytelności w skutek czynności inter vivos czy w drodze spadkowej);
– zasady ogólne (nie dot. wejścia wierzytelności/długu w tzw. majątek odrębny, np.
spółki; wspólny majątek małżonków w czasie trwania małżeństwa; czasem spadkowy):
* reguła podstawowa → zobowiązanie powinno podzielić się na tyle części ilu wierzycieli/dłużników, a zobowiązania usamodzielnione nie są powiązane (zobowiązania podzielne), ale nie gdy:
→ gdy niepodzielność świadczenia;
→ gdy zobowiązanie solidarne;
zobowiązania podzielne – niepodzielne; solidarne;
II. Zobowiązania podzielne i niepodzielne Podstawa podziału
– charakter świadczenia → art. 279 § 2 kc – świadczenie jest podzielne, jeżeli może być spełnione częściowo bez istotnej zmiany przedmiotu lub wartości;
* zmiana przedmiotu → kryterium obiektywne, np. zwierze;
* zmiana wartości → kryterium subiektywne;
– rzeczy oznaczone co do tożsamości → zawsze niepodzielne; co do gatunku – z reguły podzielne;
* ś. pieniężne – zawsze podzielne;
* ś. polegające na zaniechaniu – z reguły niepodzielne;
– niepodzielność nie musi wynikać z cech fizycznych, ale ze stosunku prawnego lub jego celu;
– niepodzielność musi istnieć jednocześnie po stronie uprawnionych jak i zobowiązanych;
Skutki prawne
– art. 279 § 1 kc → gdy ś. podzielne, a jest wielość wierzycieli/dłużników, to zarówno wierzytelność jak i dług dzielą się na tyle niezależnych od siebie części ilu jest dłużników/wierzycieli;
* zd. 2 – części są równe chyba, że co innego wynika z okoliczności (np. woli stron, ustawy);
* niewypłacalność dłużnika = niekorzyść wierzyciela, gdyż wierzyciel może żądać tylko tyle ile przypada na danego dłużnika (odpowiedzialność pro parte );
– gdy ś. jest niepodzielne – nigdy nie dzieli się na części – 2 sytuacje:
* kilku współdłużników → art. 380 § 1 kc – tak jak dłużnicy solidarni, ale to nie oznacza, że są oni dłużnikami solidarnymi, tylko ocena ich obowiązków tak jak u solidarnych;
→ przy zobow. wzajemnych → gdy ś. wierzyciela/i jest niepodzielne, dłużnicy zobow. do ś. są solidarnie (chyba, że umowa inaczej) è cel tych umów:
ekwiwalentność;
* kilku współwierzycieli → art. 381 – każdy wierzyciel może żądać spełnienia całego ś., ale w razie sprzeciwu pozostałych wierzycieli, dłużnik albo wszystkim łącznie albo do depozytu sądowego;
→ art. 382 § 1 → jeden wierzyciel nie może zwolnić z długu dłużnika ze skutkiem dla pozostałych wierzycieli;
→ art. 382 § 2 → zdarzenia korzystne dla wierzycieli zaistniałe wobec jednego wierzyciela, mają skutek wobec pozostałych wierzycieli (np. zwłoka dłużnika, przerwanie, zawieszenie biegu przedawnienia);
Regresy
– rozstrzyga o zobowiązaniach regresowych wew. stosunek między nimi, ale:
* art. 383 w zw. z art. 378 → wierzyciel odpowiada w częściach jakie im przysługują, a w braku innych wskazówek w częściach równych;
* art. 380 § 3 w zw. z art. 376 § 1 → jak wyżej;
III. Zobowiązania solidarne Pojęcie solidarności
– solidarność niezależnie od podzielności świadczenia – mimo wielości dłużników/wierzycieli takie powiązanie, które wyłącza zasadę podziału zobowiązania na części → całość świadczenia jest należna każdemu z W od każdego z D;
– czy dla istnienia solidarności decydująca jest: tożsamość świadczenia, czy tożsamość tytułu czy wspólny cel powiązań między prawami i obowiązkami współuczestników (cel = korzyść z braku podziału) è ważna tożsamość świadczenia, nie zawsze wymagana tożsamość tytułu, ale wspólny cel jest zawsze wymagany;
Solidarność bierna i czynna
– solidarność dłużników (bierna) → art. 366 § 1 – wierzyciel (W) może żądać całości lub części świadczenia (Ś) od każdego z nich, a zaspokojenie wierzyciela przez
jednego zwalnia pozostałych è art. 366 § 2 – każdy dłużnik (D) odpowiada za całość długu aż do zupełnego zaspokojenia W;
– solidarność wierzycieli (czynna) → art. 367 § 1 – D może spełnić całe Ś do rąk każdego W i w ten sposób poprzez zaspokojenie jednego wygasa jego dług względem wszystkich;
* § 2 – ma wybór, do momentu aż jeden z W nie wytoczy przeciwko niemu powództwa, wtedy temu;
– tytuł (art. 368):
* ustawa → 2 sposoby:
→ wprost że jest solidarne → art. 441 § 1; art. 526; art. 864; art. 910 § 2, art.
1034, art. 1056;
→ dorozumiane: w braku innych postanowień jest solidarne → art. 370; art.
614; art. 717; art. 745; art. 843; art. 881; art. 380 § 2;
* czynność prawna → najczęściej – art. 368 → może być solidarne nawet gdy każdy z D zobow. w odmienny sposób wobec każdego z W;
Zakres więzi wspólnej wynikającej z solidarności
SOLIDARNOŚĆDŁUŻNIKÓW
– zaspokojenie W przez jednego D zwalnia pozostałych (zaspokojenie = świadczenie zgodnie z treścią zobow., też świadczenia zastępcze, złożenie do depozytu, datio in solutum, potrącenie, odnowienie);
– reprezentacja między dłużnikami na korzyść dłużników:
* zwłoka wierzyciela – też wobec pozostałych (art. 374 § 2);
* wyrok zapadły na korzyść jednego z dłużników, jeśli uwzględnia zarzuty wspólne, zwalnia wszystkich D (art. 375 § 2);
– wzajemna niezależność położenia każdego D:
* zmiany między jednym D a wierzycielem (jak zrzeczenie się solidarności lub zwolnienie z długu) nie mają skutku względem pozostałych D (art. 373);
* niekorzystne zdarzenia dot. jednego z D, np. przerwanie/zawieszenie biegu przedawnienia, niekorzystny wyrok zapadły przeciwko jednemu (art. 375 § 2 a contrario);
* zachowania jednego z D pogarszające jego sytuację względem W, np. zwłoka, uznanie długu (art. 371);
SOLIDARNOŚĆWIERZYCIELI
– każdy z W może żądać spełnienia całego Ś, a zaspokojenie jednego W umarza dług (art. 367 § 1);
– tzw. reprezentacja między W wobec D na ich korzyść:
* zwłoka jednego z W ma skutek wobec pozostałych;
* tak samo przerwanie/zawieszenie biegu przedawnienia (art. 377);
* nie dot. zdarzeń pogarszających sytuację jednego z W wobec D, np. zwolnienie z długu, rozłożenie na raty, przesunięcie terminu płatności;
Regresy
– choć zobowiązanie wygasa to pozostaje kwestia repartycji ciężaru długu lub korzyści wynikających ze Ś → roszczenia regresowe – podstawa: fakt spełnienia świadczenia, reszta zależy od okoliczności i źródła solidarności;
– w razie braku przepisów o regresie → bezpodstawne wzbogacenie; D: nie może na zasadach cessio legis (bo to nie dług cudzy);
– między D → art. 376 → ma roszczenie do pozostałych o zwrot świadczenia, jaka na nich przypada – o powstaniu i wysokości roszczenia decyduje stos. wew.
(wątpliwości = w częściach równych);
* gdy jeden niewypłacalny → rozkłada się na pozostałych;
* nie stos. wew., ale stos. osób współodpowiedzialnych za szkodę do wyrządzenia tej szkody → istotne dla powstania i wysokości roszczenia (co będzie zależeć od okoliczności i decyzji sądu);
– między W → art. 378 → też stos. wew., a w razie wątpliwości w częściach równych;
– zasada ogólna – roszczenia regresowe nie są roszczeniami solidarnymi oraz że umowy między D a W (bez zgody pozostałych D lub W) nie mają wpływu na zakres roszczeń regresowych;
Solidarność nieprawidłowa/przypadkowa (in solidum) – terminologia sporna;
– gdy jedna osoba ma wierzytelność o to samo Ś do 2 lub więcej osób z różnych tytułów prawnych, a ani z ustawy ani z umowy nie wynika istnienie solidarności biernej è każdy D odpowiada na zasadach ogólnych za całość długu, ale spłacenie przez jednego umarza długi pozostałych;
* np. szkoda w skutek kradzieży → odpow. ex delicto (złodziej), ex contractu (kasjer) i odpow. ubezpieczyciela;
– umorzenie długu ze względu na to, że odpada przedmiot roszczenia, ale przepisy o wzajemnej reprezentacji i regresach nie mają zastos.;
– ... (cdn);
CZYNY NIEDOZWOLONE I. Uwagi ogólne
Pojęcie czynu niedozwolonego
– źródło zobow. – fakt wyrządzenia szkody, za którą ustawa czyni kogoś odpow.
i nie chodzi o szkodę wywołaną niewykonanie/nienależytym wykonaniem zobow. è treść: uprawnienie poszkodowanego do uzyskania odszkodowania + obowiązek odpow. naprawienia szkody;
– delikt (podobnie jak w prawie fr. i niem) – czyn niedozwolony to działania zawinione, ale też niezawinione, oraz zdarzenia nie będące działaniami ludzkimi, o ile powstaje szkoda i za szkodę tę ustawa czyni kogoś odpow.;
* tradycyjne pojęcie deliktu jest węższe – zawinione działania ludzkie;
Rola zobowiązań z tytułu czynów niedozwolonych
– wynika z ogólnych założeń obowiązku naprawienia szkody → gł. kompensacyjna i prewencyjno-wychowawcza;
Przesłanki i zasady odpowiedzialności
PRZESŁANKI ODPOWIEDZIALNOŚCI
– bez nich odpow. odszkodowawcza nie powstaje → 3 przesłanki:
1 szkoda;
2 fakt (działanie ludzkie lub inne zdarzenie) z którym ustawa wiąże obowiązek odszkodowawczy → różna treść tej przesłanki – podmiot, który wywołał fakt ma ponieść odpow., ale nie zawsze musi się to wiązać z winą czy nawet ludzkim działaniem – tam gdzie wiąże się z winą, jest ona przesłanką, a dokładnie znamieniem działania;
3 związek przyczynowy między szkodą a faktem (patrz dalej);
ZASADY ODPOWIEDZIALNOŚCI
– wyjaśniają sens społeczny i mechanizm działania przepisów;
– zasada winy → (główna zasada) tam, gdzie nie można się ekskulpować (wykazać brak winy);
– zasada ryzyka → (rola pomocnicza) treść tej zasady różna w poszczególnych przypadkach (ryzyko zwierzchnika, właściciela, przedsiębiorcy, posiadacza rzeczy,
– zasada słuszności → (rola pomocnicza) uzasadnia odpow. tam, gdzie zawiodą dwie poprzednie zasady, a jest ona konieczna ze względu na reguły współżycia społecznego;
* przy badaniu poszczególnych przepisów ważne zbadanie na jakiej zasadzie opiera się dana odpow.;
Systematyka przepisów
– systematyka doktrynalna nie pokrywa się z systematyką kodeksową;
II. Odpowiedzialność za własne czyny Formuła generalna
– art. 415 – pierwszeństwo zasady winy oraz konieczność wykazania wszystkich 3 przesłanek, a ciężar dowodu na poszkodowanym;
– czyn – działanie i zaniechanie;
– podmiot odpow. – os. fiz. i os. pr. (gdy szkodę wyrządza organ tej osoby, bo wg.
art. 38 czyn organu to czyn os. pr.);
– SP i in. państwowe os. pr. nie mają zdolności deliktowej w zakresie odpow. za czyn własny...? (cdn)
Wina, bezprawność zachowania się, subiektywna naganność
– brak definicji w kodeksie, ale ze względu na historyczne uwarunkowania przepisu uwzględnia się 2 elementy (obiektywny i subiektywny):
* szeroko rozumiana bezprawność postępowania – zachowanie musi naruszać nakazy/zakazy = być obiektywnie nieprawidłowe → jest to przedmiotowa niewłaściwość postępowania (zarzut przeciwko działaniu);
→ nie tylko zakazy/nakazy z ustawy, ale też wynikające z potrzeby ostrożności;
→ kontrowersyjnie Szpunar → bezprawność pojęciem względnym = naruszenie normy tylko wtedy jest bezprawne (w odpow. ex delicto), gdy norma nakierowana na ochronę interesów tej kategorii podmiotów, w której jest poszkodowany;
→ wyłączenie bezprawności w przypadku obrony koniecznej, SWK, dozwolonej samopomocy;
→ tez brak bezprawności gdy brak ustalenia reguł, lub przekroczenie za zgodą poszkodowanego, a ustawa zezwala na tą zgodę (np. zabiegi lekarskie czy niebezpieczne zawody sportowe);
* wadliwość zachowania sprawcy – podmiotowa, subiektywna – niewłaściwość związana z elementem przewidywania i woli;
→ wyłączenie gdy ze względu na okoliczności nie mógł przewidywać skutków czy kierować swoim postępowaniem → ważne zbadanie sytuacji psychicznej (patrz poczytalność);
– wadliwość – dwie teorie:
* teoria psychologiczna → rozumienie elementu subiektywnego do stosunku psychicznego sprawcy do czynu lub oceny następstw;
* teoria normatywna → (przeważa) ocena nastawienia psychicznego sprawcy z zewnątrz, do możliwości postawienia mu zarzutu ze strony oceniającego (sądu);
→ też dalsze podziału; podobnie jak w karnistyce;
→ zasada – wina bez podziału na stopnie, a wyłączenie odpow. do tylko określonego stopnia winy musi być wyraźnie wskazane w przepisie (np. art.
422 – tylko umyślna)
– stopnie winy → umyślność (dolus) i niedbalstwo (culpa) i dalsza gradacja pośrednia
→ nie ma znaczenia dla art. 415, ale ma znaczenie dla innych przepisów z nią związanych;
* pojęcia powoływane → dolus, culpa lata, culpa levis, culpa levissima oraz karnistyczne dolus directus i dolus eventualis oraz lekkomyślność i niedbalstwo;
(też inne)
* UMYŚLNOŚĆ → z reguły to zamierzone działanie sprzeczne z regułą/ami postępowania lub zaniechanie obowiązkowego zachowania się – 2 elementy – sprawca przewiduje naruszenie reguły oraz chce tego/godzi się na to;
* NIEDBALSTWO → przewiduje skutek, ale bezpodstawnie uważa że go uniknie (lekkomyślność) albo nie przewiduje skutku, ale powinien (niedbalstwo sensu stricto) – zarzut przeciwko ocenie wadliwego działania;
* miernik staranności → wzorzec z którym należy zestawić zachowanie sprawcy, by móc je ocenić;
→ wzorzec ujmowany in abstracto (niezależnie od sprawcy), zobiektywizowany → w doktrynie przeważa pogląd, że określenie in abstractwo miernika staranności z art. 355 (dłużnik zobow. jest do staranności ogólnie wymaganej w stos. danego rodzaju) ma zastos. w obrębie całego prawa zobow., w tym dla stos. deliktowych, wg. autorów „należyta staranność” jest elementem bezprawności;
→ rażące niedbalstwo (culpa lata) → niezachowanie staranności, jakiej można wymagać od osób najmniej nawet rozgarniętych;
→ też wzorce wyspecjalizowane – np. dobrego lekarza → patrz art. 355 § 2 – należyta staranność w zakresie prowadzenia dział. gosp. z uwzględnieniem zawodowego char. tej dział.;
Poczytalność
– art. 425 § 1 → wyłączona odpow. gdy z jakichkolwiek powodów znajduje się w stanie wyłączającym świadome i swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, a powody mogą mieć char. stały lub przemijający;
* § 2 – wyjątek dotyczy zawinionego wprowadzenia się w stan odurzenia napojami alkoholowymi lub podobnymi środkami;
* art. 426 – małoletni (do 13 lat) nie ponosi odpow., a ocena poczytalności nieletnich (13-18) zależy od konkretnych okoliczności;
* nie można przypisać winy niekiedy osobom, które z powodu stanu cielesnego (np. kalectwo) lub z uwagi na wiek nie mogą kierować w sposób swobodny swoim postępowaniem (art. 427);
→ ale mogą odpowiadać w szczególnych sytuacjach, gdy brak jest innej osoby odpowiadającej za jej czyny, a względy słuszności za tym przemawiają, w szczególności porównanie majątku poszkodowanego i sprawcy (art. 428);
– za te osoby ODPOWIADA OPIEKUN, osoba nadzorująca;
Obrona konieczna, SWK, samopomoc
– wyłączenie odpowiedzialności ze względu na brak cechy bezprawności;
OBRONA KONIECZNA
– art. 423 – odpierając bezp. bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro własne lub innej osoby – nie jest odpow. za szkodę wyrządzoną napastnikowi è czyli to działanie prawne;
* zamach musi pochodzić od człowieka;
* musi być bezprawny (niezgodny z prawem lub zasadami współżycia społecznego);
* bezpośredni → działanie podjęte przed lub po nie jest obroną konieczną;
* obrona musi być konieczna, tzn. przy użyciu środków proporcjonalnych;
* każde dobro (majątkowe i niemajątkowe) swoje i innej osoby;
– przekroczenie granic obrony koniecznej nie daje podstawy do uznania działań sprawcy za działania prawne;
STANWYŻSZEJ KONIECZNOŚCI
– art. 424 – bezp. zagrożenie dla dobra własnego/cudzego nie wskutek zamachu człowieka ale innego zdarzenia, a przeciwdziałanie temu wymaga wyrządzenia szkody (środki konieczne);
* niebezpieczeństwo nie zostało przez niego wywołane;
* ratowane dobro jest oczywiście ważniejsze niż dobro poświęcone;
– przekroczenie granic SWK nie daje podstawy do uznania działań sprawcy za działania prawne;
SAMOPOMOC
– zasada → samopomoc w celu wykonania/zabezpieczenia roszczeń cywilnoprawnych nie jest dozwolona, ale przepis szczególny może wprowadzić taką możliwość (wtedy wyłącza bezprawność), np. art. 343 (samopomoc w przypadku posiadania);
Związek przyczynowy – komplikacje gdy:
* współzależność zjawisk ze sobą współuczestniczących;
* potrzeba wprowadzenia granic dla zbyt szerokiego włączenia zdarzeń do łańcucha przyczyn;
– w prawie karnym NAJSZERSZY ODDŹWIĘK 2 TEORIE:
* równowartości przyczyn – conditio sine qua non → wszystkie zdarzenia są równowartościowe, o ile wyłączenie któregokolwiek z nich eliminowało by powstanie szkody, ale główne zastrzeżenie tej teorii dot. zbyt szerokiego ujęcia
związku przyczynowego; szczególnie widoczne na przykładzie odpow. na zasadzie ryzyka;
* adekwatnej przyczynowości → przyczyny podlegają wartościowaniu – wyróżnia się zdarzenia normalne/zwykłe oraz nietypowe → związek przyczynowy to związek przyczyn zwykłych, czyli zdarzeń będących typowymi/normalnymi następstwami działania;
→ różne kierunki interpretacyjne adekwatności:
przewidywalność następstw z punktu widzenia sprawcy;
przewidywalność następstw z punktu widzenia
obiektywnego/przeciętnego;
wartościowanie przyczyn i skutków niezależnie od ich przewidywalności w chwili zajścia zdarzenia początkowego, jako w danych okolicznościach zwykłych;
→ pod wpływem krytyki 2 w/w teorii autorzy radzieccy stworzyli teorię przyczyn koniecznych i przypadkowych – nie jest przyczyną skutek, który następuje w wyniku związku przypadkowego, a kryterium konieczności wiąże się z badaniem zjawisk według praw przyrody, sprawdzalnych naukowo, co nie pozostawia pola do dowolności dla sądu. Istotą związku koniecznego jest nieodzowność i prawidłowość, a wmieszanie się zdarzenia, które dla toku tej prawidłowości jest przypadkowe, zmienia tok zdarzeń i rezultat ostateczny è krytyka (główne argumenty to: jedynie werbalna różnica pomiędzy adekwatnością a koniecznością; trudności przy ustalaniu związku między brakiem działania a ostatecznym rezultatem);
* bogactwo stanów faktycznych → teorie związku przyczynowego jako OGÓLNA DYREKTYWA → art. 361 § 1 „zobowiązany do odszkodowania ponosi odpow.
tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła” → adekwatny zw. przyczynowy;
→ dot. też rozmiaru odszkodowania – art. 361 § 2;
* WĄTPLIWOŚCI dot. związku przyczynowego na tle m.in.:
→ WYRZĄDZENIE SZKODY PRZEZ JEDENPODMIOT KILKU PODMIOTOM JEDNOCZEŚNIE
→ i istnieje adekw. zw. przycz. to naprawienie szkód będzie obciążać tego, kto za dane zdarzenie jest odpowiedzialny;
→ WYRZĄDZENIE SZKODY PRZEZ KILKA PODMIOTÓW JEDNEMU LUB WIĘCEJ PODMIOTOM → zachowanie każdej z osób wyrządzających szkodę będzie oceniane jako element łańcucha przyczyn i skutków – 2 sytuacje:
łączne działanie → stopień przyczynienia nie ma znaczenia, a różnica tylko w przypadku regresów (art. 441) è wtedy gdy bez uczestnictwa każdego ze współsprawców szkoda by nie powstała;
rozłączne działanie → każde działanie może wywołać odrębną odpow., a zw. przycz. ustalany odrębnie è wtedy gdy każde z działań jednego ze sprawców jest wystarczające;
→ PRZYCZYNIENIE SIĘ POSZKODOWANEGO → art. 362 → odpowiednie zmniejszenie obowiązku naprawienia szkody w razie przyczynienia się poszkodowanego stosownie do okoliczności (gł. winy stron) → sporne ustalenie granicy kiedy istnieje a kiedy nie przyczynienie się;
4 stanowiska doktrynalne:
1 że wystarcza samo ustalenie normalnego zw. przycz. między zachowaniem się poszkodowanego a skutkiem w postacie szkody;
2 że trzeba też możności postawienia poszkodowanemu zarzutu niewłaściwego zachowania się;
3 że decydująca jest tzw. wina poszkodowanego (należyta staranność, jaką osoba powinna wykazać w danej chwili, choć nie istnieje obowiązek prawny dbania o własne interesy; ważna poczytalność);
4 że trzeba uwzględnić na jakiej podstawie oparta jest odpow. główna i na tej podstawie domagać się albo ustalenia winy albo obiektywnie niewłaściwego zachowania się;
– zgodnie z art. 362 decydujący jest ogół okoliczności, w tym i stopień winy poszkodowanego;
– sporne czy można przypisać poszkodowanemu konsekwencje za czyny osób sprawujących nad nim nadzór;
– przeważa pogląd, że można przypisać konsekwencje działań osób, za które ponosi odpowiedzialność (odpow. za cudze czyny);
– art. 362 nie upoważnia do całkowitego zniesienia odszkodowania;
Współsprawstwo a współodpowiedzialność
– każdy ze współsprawców szkody jest odpow. wobec poszkodowanego, co dot.
również podżegacza, pomocnika oraz osoby, która świadomie skorzystała z wyrządzenia szkody (choć nie uczestniczyła w jej wyrządzeniu – dot. gł. paserów), a ich odpowiedzialność jest solidarna (art. 441 § 1);
– regresy – w zależności od okoliczności, w szczególności od winy i stopnia przyczynienia się (art. 441 § 2);
* art. 441 § 3 → ten kto naprawił szkodę za którą jest odpowiedzialny mimo braku winy ma zwrotne roszczenie do sprawcy, jeżeli szkoda powstała z winy sprawcy;
Rozkład ciężaru dowodu
– art. 415 w zw. z art. 6 → obciąża poszkodowanego, czyli musi on wykazać:
* istnienie i rozmiar szkody;
* związek przyczynowy;
* fakt sprawstwa noszący znamiona winy (zarówno element subiektywny jak i obiektywny);
– przerzucenie ciężaru dowodu dot. winy w przypadku m.in. odpow. za cudze czyny (art. 427 i 429);
– w praktyce stosowane domniemania faktyczne dot. przesłanki winy (gł. jej elementów subiektywnych) przy odpow. za czyn własny, ale zawsze udana ekskulpacja zwolni z odpow.;
III. Odpowiedzialność za cudze czyny Uwaga wstępna
– na zasadzie winy → niepoczytalni i osoby, którym powierzono wykonanie jakiś czynności;
– na zasadzie ryzyka → podwładnych;
Odpowiedzialność za niepoczytalnych
– dot. małoletnich (władza rodzicielska, opieka), niedorozwiniętych lub chorych umysłowo (opieka), wymagajaących pieczy ze względu na wiek, chorobę lub kalectwo (ew. kuratela);
* nadzór też w określonych warunkach: nauczyciele, wychowawcy, pielęgniarze, członkowie org. społ., itd. → patrz. też odpow. SP i państwowych osób prawnych za działania jej funkcjonariuszy;
– wyrządzenie szkody przez niepoczytalnego, ale zachowanie nadzorującego (a raczej błędny nadzór) też jest okolicznością wywołującą szkodę i jeśli będzie zachodził zw.
przyczy. adekw. oraz czyn „opiekuna” będzie nosił znamiona winy (culpa in custodiendo);
* najczęściej zaniechanie (ważne ustalenie zakresu obowiązków i miary staranności);
